Afvalverwerking: ‘Fost Plus heeft geen belang bij preventie of hergebruik’

Fost Plus maakt geen goede beurt in een doorlichting. Meer inzamelen betekent niet minder verpakkingsafval.

De gemiddelde Europeaan genereerde volgens Eurostat in 2020 zo’n 180 kilogram verpakkingsafval. Belgen deden het met 165 kilo per kop nipt beter, maar het blijft een forse afvalhoop met een zware impact op het milieu. 50 procent minder afval van verpakkingen voor drank en voeding, huishoudelijke producten en verzendpakketten zou de jaarlijkse CO2-uitstoot met 3,7 miljoen ton verminderen. Het zou ook 10 miljard kubieke meter water en 28 miljoen ton grondstoffen voor de productie van papier, karton, plastics, blik en aluminium besparen. De cijfers staan in een nieuw rapport van milieuwaakhond Recycling Netwerk Benelux over – even diep ademhalen – de Belgische omzetting van de Europese Kaderrichtlijn Afvalstoffen over de Uitgebreide Producentenverantwoordelijkheid.

Die richtlijn uit 2008 was een mijlpaal: vanuit het beginsel ‘de vervuiler betaalt’ werden producenten financieel verantwoordelijk gesteld voor het beheer van onder meer verpakkingsafval. Er zat een slimme redenering achter: de kostprijs voor inzamelen en recycleren zou producenten aansporen tot preventie en hergebruik, wat finaal zou leiden tot een verkleining van de afvalberg.

Zoals in de meeste lidstaten werd het managen van huishoudelijk verpakkingsafval aan een zogenaamde producentenorganisatie (PRO) uitbesteed, Fost Plus. Dat is de organisatie achter de blauwe zak, een inzamel- en recyclagesysteem voor huishoudelijk verpakkingsafval dat in heel Europa bekendstaat om zijn efficiëntie. Ze wordt gefinancierd met bijdragen van ‘verpakkingsverantwoordelijke’ bedrijven, een allegaartje van bekende retailgroepen, ketens zoals Ikea en Vanden Borre, drank- en voedingsgiganten zoals Coca Cola en Danone.

Afvalbeleid is een regionale materie. Vlaanderen, Wallonië en Brussel verenigden zich in 1996 al via een samenwerkingsakkoord in de Interregionale Verpakkingscommissie. Die legt Fost Plus doelstellingen op, en controleert ook de naleving van die doelstellingen. Momenteel legt de commissie de laatste hand aan een nieuwe vijfjarige beheersovereenkomst voor Fost Plus, meteen de aanleiding voor de kritische doorlichting door Recycling Netwerk.

Voornaamste conclusie: de puike inzamel- en recyclagecijfers verhullen een minder fraaie realiteit. De hoeveelheid Belgisch huishoudelijk verpakkingsafval is tussen 2011 en 2020 gegroeid, zowel in absolute cijfers als uitgesplitst per inwoner. De toename van 1,7 tot 1,9 miljoen ton staat op het eerste gezicht haaks op de lichte daling van de totale hoeveelheid Vlaams huishoudelijk afval tussen 2013 en 2022 die de Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij OVAM vorige week triomfantelijk bekendmaakte. Met communautaire verschillen heeft dat niets te maken, het betekent gewoon dat verpakkingen een steeds groter aandeel opeisen in een licht krimpende afvalberg.

Toch wordt Fost Plus gezien als een Europese recyclagekampioen. ‘Die Europese reputatie is deels verdiend, andere lidstaten zoals Nederland kunnen veel leren van Fost Plus’, reageert Rob Buurman, general director van Recycling Netwerk Benelux. ‘Helaas gaat de focus op inzamelen en recycleren ten koste van de eigenlijke missie: het verkleinen van de afvalberg door preventie en hergebruik. Niet verwonderlijk, want Fost Plus heeft geen belang bij preventie of hergebruik.’

Hoezo?

Rob Buurman: Fost Plus wil zijn werking niet omgooien, want de organisatie heeft zwaar geïnvesteerd in zijn inzamel- en recyclagesysteem. Een status quo is ook wat de producenten willen die bij Fost Plus de lakens uitdelen. Wie keurt in de raad van bestuur investeringsplannen goed en benoemt managers? Vertegenwoordigers van grote bedrijven, of sectorfederaties zoals Comeos of Fevia.

Logisch, want dat zijn de producenten die Fost Plus met hun bijdragen financieren.

Buurman: Klopt, maar op de keper beschouwd is dat een gemakkelijke manier om hun verantwoordelijkheid af te kopen. In ruil voor hun bijdrage zorgt Fost Plus ervoor dat zij zich geen zorgen meer hoeven te maken over hun verpakkingsafval. Ze kunnen voortwerken zonder hun werking of productieproces bij te sturen. En dus blijven ze zo veel mogelijk goederen en verpakkingen in de maatschappij duwen zonder naar het afvalprobleem om te kijken.

Je kunt het hen niet eens kwalijk nemen, bedrijven zijn nu eenmaal uit op het maximaliseren van marktaandeel en winst. Verpakkingen zijn bovendien cruciaal om je van de concurrentie te onderscheiden. Differentiëren wordt lastiger bij hergebruik, want daarvoor is standaardisatie nodig. Als iedereen hetzelfde model flacon gebruikt, kun je alleen nog met het etiket je shampoo in de winkelrekken differentiëren.

Maar Fost Plus is geen bedrijf, wel een non-profitorganisatie met een maatschappelijk doel: een beter leefmilieu. Het is pijnlijk dat Fost Plus zichzelf feliciteert met zijn inzamel- en recyclagerecords. Want zijn doel is niet het maximaliseren van kilo’s recyclage, maar het verminderen van milieu-impact van verpakkingen. Er is trouwens niet alleen een stijging van de hoeveelheid huishoudelijk verpakkingsafval. Even zorgwekkend is de gestage daling van het aandeel herbruikbare verpakkingen in die stroom in de voorbije twintig jaar. Het duidelijkst blijkt dat bij drankverpakkingen: tussen 1999 en 2019 kromp het aandeel van hervulbare flessen van de helft tot een derde.

Hoe groot is de verantwoordelijkheid van de Interregionale Verpakkingscommissie (IVC) als regelgevende, vergunningverlenende en controlerende autoriteit?

Buurman: De IVC legt Fost Plus noch de producenten een strobreed in de weg. Wat gebeurt er met de preventieplannen die verpakkingsverantwoordelijke bedrijven moeten indienen? We hebben het tijdens ons onderzoek proberen te achterhalen, maar de IVC wilde er niet over communiceren. Ook over de inhoud van de nieuwe beheersovereenkomst wilden ze niets kwijt. Gebrek aan transparantie was tijdens ons hele onderzoek een bron van frustratie.

Europa wil de evolutie naar circulaire verpakkingen versnellen. Hefboom wordt de Packaging and Packaging Waste Regulation, een verordening die normaal gezien volgend jaar door het Europees Parlement wordt goedgekeurd. Een gamechanger?

Buurman: Ja, anders dan een richtlijn zijn de doelstellingen van een verordening direct omzetbaar. Het Commissievoorstel omvat een vermindering van het verpakkingsafval met 15 procent. Die ambitie zal producenten aansporen om verpakkingen te elimineren of lichter te maken, bijvoorbeeld via ecodesign. Ook voor recyclage worden de doelstellingen aangescherpt: sommige verpakkingen zullen voor 65 procent uit gerecycleerd materiaal moeten bestaan. Zo worden producenten afhankelijk van het afval dat ze zelf op de markt brengen. Dat is een sterke incentive om zo weinig mogelijk chemische stoffen in hun verpakkingen te gebruiken.

Het voorstel moet nog een lange weg afleggen via de Europese Raad en het Europees Parlement. Wordt er gelobbyd?

Buurman: Oh ja, en niet alleen door de producenten die achter PRO’s zoals Fost Plus schuilen. Ook chemiereuzen zoals Ineos en Dow gooien hun gewicht in de schaal. Plastic verpakkingen worden weleens de levenslijn van de fossiele industrie genoemd, reden te meer om ze zo snel mogelijk uit te bannen. Er wordt op alle niveaus gelobbyd. Zo hebben we vernomen dat België in de Raad hard lobbyt voor digitaal statiegeld. Consumenten zouden met hun smartphone een code scannen vooraleer ze hun blikjes of petflessen in de blauwe zak gooien. Als het ooit zover komt, wordt dat een unicum in Europa. In alle andere lidstaten wordt statiegeld gekoppeld aan terugnamesystemen in supermarkten of andere inzamelpunten. Dat is veel efficiënter met het oog op hergebruik.

Waarom die uitzonderingspositie?

Buurman: Fost Plus is niet happig op een parallel terugnamesysteem naast de blauwe zak. En bepaalde supermarktketens verkiezen digitaal statiegeld omdat ze geen vierkante meters willen opofferen aan een terugname-installatie. Dat raakt aan de weeffout in het Belgische systeem: belangenvermenging. Officieel streeft Fost Plus in opdracht van de overheid naar het verkleinen van de stroom verpakkingsafval. Maar feitelijk rijdt de monopolist voor de verpakkingsproducenten, die heel andere belangen hebben.