Een op de vijf Britten zou in het paranormale geloven. Dat nam tijdens de coronalockdowns nog toe. VK-kenner en auteur Harry De Paepe zocht uit hoe dat komt.
Jeugdwerker Marie, een jonge veertiger, vertelt op de BBC over een ervaring die ze als negentienjarige meemaakte. Nadat haar drie beste vrienden in 1998 waren omgekomen in een auto-ongeluk besliste ze om haar thuis op het eiland Wight achter te laten. De jonge vrouw wilde weg van alles wat haar herinnerde aan de drie vrienden.
Na een kort bestaan als dakloze ging ze aan de slag als kok in de Noord-Engelse abdij van Ampleforth. Marie kreeg er een kamer in een leegstaande vleugel van het klooster. Het telt 60 kamers in een schijnbaar eindeloos gangenstelsel. Marie maakte er de meest traumatische ervaring uit haar leven mee. Ze voelde zich er niet welkom. Nacht na nacht schrikte het lawaai van een huilend kind haar op uit haar slaap. De enige verklaring die ze ervoor kan bedenken, is een gedenkplaat die tot op vandaag aan de muur van de abdij hangt. Ze herinnert aan een treinongeluk uit 1941 waarbij zes scholieren van de abdijschool het leven lieten.
Volgens Marie hoorde ze een van de jongens huilen in een van de kamers. Sceptici zeggen dat Marie, vermoeid door de ervaringen uit haar eigen leven, misleid werd door haar eigen gevoelens. Maar er bestaan minstens evenveel mensen die haar verhaal geloven. Interessant detail: twee slachtoffers van het tragische ongeluk waren de zonen van de Belgische premier in ballingschap, Hubert Pierlot. Marie is ervan overtuigd dat het wenende kind een van Pierlots zoons is.
Donald op bezoek
De krant The Guardian rapporteerde bijna twee jaar geleden dat er in het Verenigd Koninkrijk een ‘nationale obsessie’ bestaat voor geesten. De Britse media produceren al decennialang artikels over rondspokende zielen en andere paranormale verschijnselen.
Het beruchtste voorbeeld is de ‘Battersea poltergeist’, waarbij de vijftienjarige Shirley Hitchings het middelpunt werd van een nationale fascinatie voor een vermeende klopgeest. De familie Hitchings was een Londens arbeidersgezin dat in 1956 werd geteisterd door een kwade geest, die ze de naam ‘Donald’ gaven. De poltergeist sloeg kamers aan diggelen en schreef boodschappen op de muur. De zaak wekte zo veel ophef dat er in het Britse Lagerhuis vragen over werden geformuleerd aan de minister van Binnenlandse Zaken. Intussen is Shirley Hitchings een bejaarde vrouw. Ze houdt vol dat wat ze meemaakte in haar jeugd geen opgezet spel was.
De klopgeest van Battersea kreeg opnieuw de volle aandacht dankzij een razend populaire BBC-podcast, The Battersea Poltergeist, die uitkwam tijdens de tweede lockdownperiode van de coronapandemie. Presentator Danny Robins werd meteen een ster. Hij kreeg een eigen reeks op BBC Radio 4 met de titel Uncanny, of ‘Griezelig’. Daarin interviewt Robins week na week doodgewone Britten die op de een of andere manier in contact kwamen met paranormale verschijnselen. Het verhaal van Marie in Ampleforth Abbey is er een van.
‘Mensen zochten allerlei vormen van ontspanning op, omdat niets meer kon’, vertelt Robins. ‘De podcast kwam op het juiste moment. Veel luisteraars laten me weten dat ze me als een vriend gingen beschouwen.’
Zijn gasten in de uitzendingen zijn geenszins wappies. Een van hen is Ken, een microbioloog, die in zijn studentenjaren in de vroege jaren 1980 naar eigen zeggen belaagd werd door een boze kracht in Alanbrooke Hall in Belfast. ‘Ik zag in de buurt van mijn bureau een groot, zwart silhouet van een man.’ Gebons op de deur, voetstappen in de gang, agressief gerammel en duivelse geluiden: Ken ervaarde ‘puur kwaad’ in zijn studentenkamer met het nummer 611. Zijn verhaal wordt bevestigd door professor fytopathologie (plantenziektekunde) Gary Foster, die er toen ook als student verbleef. De aflevering, ‘Room 611’, behoort inmiddels tot de klassiekers van de reeks.
Het lockdownspook
Uncanny telt vandaag bijna 20 miljoen luisteraars. De carrière van de jongensachtige veertiger Danny Robins zat tot aan de populaire podcasts in het slop. Tot hij dankzij zijn persoonlijke interesse in spookverhalen een goudader aanboorde. Intussen loopt in het Londense West End zijn succesvolle theaterstuk 2.22 A Ghost Story, en toert hij het hele eiland rond met een show die gebaseerd is op zijn podcasts. Zijn boek Into the Uncanny verkoopt vlotjes, net als de bijbehorende Uncanny– merchandising. Er bestaat een hele ‘Uncanny community’, die zich onderverdeelt in believers en sceptics. Robins: ‘Ik voel me al jaren het paranormale bruidsmeisje dat het nooit tot een bruid schopt, want ik heb zelf nog nooit een spook of dergelijks gezien.’
‘Tijdens de covidlockdowns kwamen mensen in de greep van hun eigen huis. We zaten opgesloten in een bevreemdende situatie, waarbij wat eerst gezellig werd gevonden uiteindelijk een vloek bleek’, vertelt de presentator. ‘Behekste huizen kregen ineens een zekere weerklank en herkenbaarheid voor veel mensen. Het wekte interesse in het paranormale op. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog werden we allemaal geconfronteerd met de nabijheid van de dood. Voeg daar nog de angst voor de klimaatverandering en de oorlog in Oekraïne aan toe, en je krijgt een bevolking die sterk gefascineerd is door het concept van de dood en de vraag wat er daarna met je gebeurt.’
‘De lockdowns bevatten de perfecte formule voor een stijging van het magische denken.’
Professor Christopher French, hoofd van de Anomalistic Psychology Research Unit van Goldsmith’s College van de Universiteit van Londen, lijkt dat te bevestigen. French publiceerde pas het boek The Science of Weird Shit, waarin hij paranormale verschijnselen wetenschappelijk verklaart. ‘Het zou me op zich niet echt verbazen’, zegt French. ‘We leven in een woelig tijdperk. Wetenschap toont aan dat wanneer angst en stress toenemen in een samenleving er dan allerlei vormen van magisch denken groeien. Over het algemeen wekt paranormaal denken een illusie van controle op, en dat kan heel geruststellend werken.’
Danny Robins ziet een collectieve honger naar horrorverhalen: ‘Kijk naar het aanbod op de streamingdiensten en de populariteit van het horrorgenre. Het verschil met wat ik doe, is dat programma’s die het paranormale behandelen vaak veel weg hebben van schreeuwerige toestanden met nachtcamera’s en allerlei sensationele toestanden waarin een medium vlak voor het reclameblok een geest begint op te roepen. Uncanny laat heel gewone en herkenbare mensen aan het woord, zonder veel sensatie. De interessantste verhalen beginnen met ‘Ik geloof niet in spoken, maar ik denk dat ik er een gezien heb.’
We worden vandaag voortdurend gedwongen om over alles en nog wat een duidelijke stelling in te nemen. Op sociale media word je voortdurend beoordeeld op wat je haat of leuk vindt. Niemand lijkt er van mening te veranderen, zegt Robins. ‘Een van onze boodschappen is dat het oké is om van mening te veranderen, en om gewoon niet te weten wat je moet denken. Dat is misschien wel de sterkste horror: het niet weten of er nu wel of geen spoken zijn. Moeten aanvaarden dat nuance en onzekerheid bestaan. Het klinkt misschien megalomaan, maar Uncanny kan als leidraad bij het leven dienen: als we het erover eens zijn dat we het niet eens zijn over spoken, een relatief onschuldig onderwerp, dan moet dat ook kunnen over belangrijkere zaken in het leven.’
Slaapverlamming
Professor French behoort met overtuiging tot de sceptici. ‘Ik was ooit zelf een believer in al die toestanden, tot ik de vreugde van het scepticisme ontdekte. Een tijdlang was ik een harde ontkenner en wantrouwde ik de getuigen en de mediums. Alleen leerde ik door de jaren heen dat heel veel van hen echt oprecht denken dat ze iets bovennatuurlijks hebben meegemaakt. Maar er is naar mijn mening telkens een logische verklaring, zoals slaapverlamming. Stress kan de slaap ernstig verstoren, en slapeloosheid kan in bepaalde gevallen leiden tot hallucinaties.’
French onderzocht uitgebreid de impact van slaapverlamming. ‘Het is het moment waarop iemand ontwaakt, maar zich niet kan bewegen. Een bijzonder angstaanjagende ervaring die met hallucineren gepaard kan gaan. Mensen beschrijven dan dat ze op dat ogenblik spookachtige figuren zien.’
Behekste woningen zijn 18 procent duurder dan de geestloze naburige woningen.
French spreekt ook over hallucinaties overdag als gevolg van vermoeidheid en concentratiestoornissen. ‘Mijn Amerikaanse collega Brian Sharpless onderzocht hoeveel mensen minstens een keer in hun leven slaapverlamming meemaken. Zijn schatting was zo’n 8 procent van de wereldbevolking. Interessant genoeg stelde hij ook vast dat studenten en psychiatrische patiënten het hoogste scoorden in het onderzoek, elk zo’n 30 procent. Dat is niet onlogisch. Je hebt een hoger risico op slaapverlamming als je een verstoord slaappatroon hebt en die twee groepen hebben, hopelijk om verschillende redenen, nu eenmaal een atypisch slaappatroon. Heel vaak stel je vast dat mensen die spoken zien in een transitieperiode van hun leven zitten. Ze gaan in een andere stad studeren, ze hebben net iemand verloren… Dat past dan weer in de vaststelling dat tijdens de covidpandemie meer mensen paranormale verschijnselen zagen als gevolg van stress. De lockdowns bevatten de perfecte formule voor een toename van het magische denken.’
Voor Danny Robins zijn de oude huizen in het Verenigd Koninkrijk nog een andere verklaring voor de Britse hang naar het bovennatuurlijke. ‘Een oud huis hebben, is hier een fetisj. Ze hebben een geschiedenis en voldoen helemaal niet meer aan de moderne normen, ze zijn tochtig en vochtig, maar we zijn er verliefd op. Zo’n huis leent er zich toe om geesten te zien, zeker wanneer je vatbaar bent voor paranormale overtuigingen.’ De tabloidkrant The Daily Mirror kopte in het najaar van 2023 dat een op de vijf Britten gelooft dat er een spook huist in hun woning. In een studie uit 2021 van het boekhoudkundige platform Inventory Base blijken behekste woningen 18 procent duurder te zijn dan de geestloze naburige woningen. De aankoop van een ‘haunted house’ is dus een interessante investering.
Complottheorieën
‘Daarnaast hebben wij Britten een moeilijke omgang met de dood’, voegt Robins toe. ‘We gooien spoken niet op de schroothoop bij de elfjes en de kabouters, we klampen ons eraan vast omdat ze ons een uitweg bieden. In andere culturen zie je dat men op een veel relaxtere manier met de dood omgaat. Het idee dat mensen die je hebt liefgehad toch nog op de een of andere manier kunt zien of horen, biedt velen troost en het is meteen ook een drijfveer om in spoken te geloven.’
‘Heel vaak stel je vast dat mensen die spoken zien in een transitieperiode van hun leven zitten.’
‘De meest opvallende getuigenis die ik ontving, kwam van een jonge vrouw die haar vriendin verloor aan kanker. Enkele jaren na het overlijden bezocht ze een optreden van een medium in een grote zaal. Al vrij snel vond de vrouw dat het medium alleen maar nonsens verkocht. Toen ze de zaal verliet, nam het medium haar apart en zei dat ze een boodschap voor haar had. Ze wilde het niet op het podium in het bijzijn van al die mensen vertellen. Toen sprak ze precies dezelfde laatste woorden uit die de overleden vriendin tegen haar vriendin had gezegd voor ze stierf.’
Christopher French ziet in het geloof in spoken eenzelfde patroon als bij het geloof in complottheorieën, iets wat ook sterk opgang maakte tijdens de coronacrisis. ‘Men aanvaardt de rol van het toeval niet. Complotdenkers geloven net als magische denkers in concrete veroorzakers met een meesterplan. Ze zien overal betekenissen en patronen die er eigenlijk niet zijn. Het zijn voorbeelden van cognitieve vooroordelen.’
De mens is nu eenmaal zo geprogrammeerd, meent French, een gevolg van onze evolutie. ‘We vergeten al te vaak dat ons brein nog altijd hetzelfde brein is als dat van onze prehistorische voorouders. Zij werden voortdurend omringd door gevaren die hun overleving bedreigden, waardoor het net een sterkte was om cognitieve vooroordelen te gebruiken. Je zou maar eens moeten missen dat het geritsel in die struik van een sabeltandtijger komt. Het is evolutionair gewoon onverstandig om rustig het resultaat van dat geritsel af te wachten. Dat is een beschermingsmechanisme, zoals intentionaliteit: wanneer er iets gebeurt, dan moet iemand dat hebben veroorzaakt met een bepaalde intentie. Zo kom je bij een logisch proces dat leidt tot complotdenken… of spoken zien.’
Danny Robins kan die redenering volgen. ‘Er heerst in onze samenleving een spanningsveld tussen rauw geloof en de opinie van experts’, zegt hij. ‘Kijk maar naar de opkomst van Donald Trump in de VS, of hier het succes van de Brexit. Je gelooft wat je wilt geloven en je negeert daarbij lekker de feiten. Je zou het geloof in spoken daaronder kunnen plaatsen, maar ik denk ook dat je daarmee geen dienst bewijst aan de mensen die hun ervaringen delen. Misschien hebben we die getuigenissen te lang afgedaan als nonsens.’
Wat er bij Uncanny de revue passeert, is maar het topje van de ijsberg, zegt hij. ‘Ik ontvang duizenden e-mails die vertellen over belevenissen die mensen van de wijs brengen, bang maken of opwinden. Ze proberen er een verklaring voor te vinden. Het lijkt me te simplistisch om hen onder de paraplu van “rauw geloof” te duwen.’
Uncanny is intussen zó’n succes dat er extra theatervoorstellingen, podcastuitzendingen en tv-afleveringen gepland staan. Met zijn typische bevlogenheid zegt Robins: ‘We gaan ook internationaal op zoek naar paranormale verhalen in de rest van de wereld. Bij dezen lanceer ik een oproep aan alle Belgen: deel je verhaal met mij!’
