1 jaar Giorgia Meloni als premier van Italië: is de geest van Mussolini teruggekeerd?

Met Giorgia Meloni als premier zou de geest van Mussolini terugkeren in de Italiaanse politiek. Knack maakt de balans op, één jaar na haar aantreden.

Sinds 22 oktober 2022 staat de rechts-radicale Giorgia Meloni als eerste vrouw ooit aan het hoofd van een Italiaanse regering. ‘Historisch, in een land waar machismo wijdverspreid is’, zegt Giacomo Salvini, politiek redacteur bij de krant Il Fatto Quotidiano. ‘Ze deed het beter dan verwacht’, vindt Enrico Letta, de gewezen linkse premier van Italië en oud-voorzitter van de Partito Democratico (PD).

Giorgia Meloni (°1977) is een Romeinse politica met wortels in het neofascisme: in haar jeugdjaren dweepte ze met dictator Benito Mussolini. Vorig najaar won ze met haar partij Fratelli d’Italia (FdI), tien jaar geleden nog een minipartijtje van 2 procent, met glans de Italiaanse verkiezingen. Ze bracht het meest rechts-radicale kabinet op de been sinds het fascistische bestuur van Mussolini in de Tweede Wereldoorlog.

Volgens Meloni heeft haar partij het fascisme allang teruggegeven aan de geschiedenis, maar in de FdI en regering zitten best nog wat nostalgici. Vorige maand werd een verzamelaar van Mussolonimemorabilia gekozen tot voorzitter van het Hogerhuis.

Netjes in de pas

Voor veel Italianen is Meloni inmiddels een vertrouwd gezicht geworden dat niet veel angst inboezemt. Maar zeker internationaal waren velen wél bang dat in Rome een heel radicale regering zou opstaan. Die verwachting is in menig opzicht niet uitgekomen.

Jarenlang hield Meloni tirades tegen Europa – Italië moest uit de eurozone en vanonder de knoet van Frankrijk en Duitsland. Herhaaldelijk betuigde ze haar sympathie voor de Russische president Vladimir Poetin. En toch loopt Meloni sinds haar aantreden Europees en internationaal in de pas.

De Presidente del Consiglio, op zoek naar de internationale erkenning die ze nodig acht om in het zadel te blijven, heeft zich ontpopt tot een gestaald supporter van de NAVO en Oekraïne. De Italiaanse wapenleveringen aan Oekraïne zijn gewoon doorgegaan, ondanks de aanwezigheid van beruchte Poetinvrienden als (intussen wijlen) Silvio Berlusconi en Lega-leider Matteo Salvini in haar coalitie.

Migratie is zonder twijfel de grootste mislukking uit het eerste jaar van Meloni.

Giacomo Salvini, journalist Il Fatto Quotidiano

Ook de EU grondig opschudden en de Europese begrotingsdiscipline torpederen, bleken niet langer in haar agenda te staan. De begroting die Meloni eind vorig jaar bij Europa indiende, kwam recht uit het schetsboek van haar voorganger Mario Draghi, tot grote opluchting van de financiële markten. Meloni pleitte voor Europese solidariteit, en rond migratie trok ze samen op met Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. De Amerikaanse president Joe Biden, die bij het aantreden van de regering-Meloni nog zijn bezorgdheid over de staat van de Italiaanse democratie had geuit, ontving de Italiaanse premier deze zomer met alle egards in het Witte Huis.

Beter dan verwacht dus, lijken Brussel en Washington met Enrico Letta te denken.

‘Letta kan maar beter zijn mond houden’, zegt professor Leila Simona Talani, professor politieke economie en directeur van het Centre for Italian Studies aan het Londense King’s College. ‘Door zich tijdens de verkiezingscampagne te verzetten tegen een alliantie van de linkse partijen heeft hij Meloni zo ongeveer hoogstpersoonlijk in het pluche gezet. Ik zou juist zeggen dat Meloni het precies heeft gedaan zoals ik het had verwacht. Ze is altijd een radicaal-rechtse figuur geweest en doet wat ze heeft beloofd: jacht maken op migranten, sociale rechten van de Italianen afschaffen, lgbtq-rechten in het vizier nemen… Dat ze als Italiaanse premier niet tegen de VS ten oorlog trekt, lijkt me echt wel “regeren voor dummies”. Dat is niet meteen een prestatie te noemen.’

(Lees verder onder de preview)

Omvolking

Wie de echte Meloni is en hoe ze echt denkt, valt voor waarnemers na één jaar nog altijd moeilijk uit te maken. Is ze echt naar het centrum opgeschoven en transformeert ze tot een meer gematigde, nationalistisch-conservatieve politica? Of is het zuivere machtspolitiek, een dun laagje opportunisme rondom een keiharde ideologische kern?

‘Het beleid van Meloni tot dusver is een geslepen mix van pragmatisme op het internationale toneel en op het gebied van overheidsfinanciën, en rechts-extremisme op andere gebieden. Met name over migratie is ze heel radicaal’, zegt politiek journalist Giacomo Salvini (géén familie van Lega-leider Matteo Salvini). ‘Meloni wil migranten tegenhouden in Afrika en ervoor zorgen dat ze niet meer aankomen in Italiaanse havens. Daartoe heeft haar regering veel nieuwe wetgeving gemaakt, vooral gericht tegen ngo’s die migranten redden op de Middellandse Zee.’

Ngo-reddingsboten wordt het werk bemoeilijkt met administratieve pestregels. Zo mogen ze alleen nog aanmeren in een door de overheid gekozen haven, en dat is niet noodzakelijk de dichtstbijzijnde. Op overtredingen staan boetes van tienduizenden euro’s.

Maar Meloni, die vanaf de oppositiebanken geregeld naar de complottheorie van de omvolking verwees, beloofde de Italianen tijdens haar verkiezingscampagne niets minder dan een zeeblokkade om illegale immigratie via de Middellandse Zee tegen te houden. Aangezien zo’n blokkade onrealistisch en onuitvoerbaar is, is daar sinds haar aantreden niets meer over vernomen. Intussen is de migratiestroom richting Italië spectaculair aangezwollen. Tussen januari en september bereikten al dubbel zoveel migranten Italië als in dezelfde periode in 2022, zo’n 127.000.

Het migratievraagstuk blijkt voor Meloni en haar regeringsploeg, net zoals voor voorgaande Italiaanse regeringen, onbeheersbaar. ‘Je ziet dat Meloni daarom erg haar best doet om in Europees verband een aantal dingen gedaan te krijgen’, zegt Arthur Weststeijn, Italiëkenner en historicus (Universiteit Utrecht). De Italiaanse premier zette zich in voor een nieuw Europees migratiepact en de door mensenrechtenorganisaties scherp bekritiseerde Tunesiëdeal. Daarvoor ging Meloni samen met Ursula von der Leyen en de demissionaire Nederlandse premier Mark Rutte naar Tunis. ‘Team Europe’ spiegelde de autoritaire president van Tunesië een zak geld voor. In ruil daarvoor beloofde Kais Saied dat hij mensensmokkelaars zal aanpakken. Voorlopig heeft de wankele deal nog geen enkel resultaat gehad – het land stortte zelfs 60 miljoen euro aan EU-hulp terug.

‘Migratie is zonder twijfel de grootste mislukking uit het eerste jaar van Meloni’, zegt Giacomo Salvini. ‘Ze beloofde migranten te zullen tegenhouden. De werkelijkheid is dat we sinds 2016 niet meer zulke recordaantallen migranten hebben zien aankomen in Italië.’

(Lees verder onder de preview)

Na de recente overrompeling van het eilandje Lampedusa kondigde Meloni aan veel meer detentiekampen te zullen bouwen voor migranten die illegaal Italië bereiken. ‘Recent heeft ze besloten dat migranten, nog voor ze een asielaanvraag doen, in een detentiecentrum moeten worden opgesloten, wat eigenlijk een soort concentratiekamp is’, zegt professor Talani. ‘Maar als migranten 5000 euro waarborg betalen, hoeven ze daar niet heen. Kortom: migranten ingehuurd en betaald door de maffia – want laten we eerlijk zijn, welke migrant kan 5000 euro neertellen? – blijven op vrije voeten.’

In tegenspraak met Meloni’s ‘Italianen eerst’-retoriek en alle inspanningen om migranten buiten de deur te houden, verhoogde de regering-Meloni deze zomer fors de quota voor legale arbeidsmigratie. Bijna een half miljoen arbeidsmigranten mogen de komende drie jaar werken in de Italiaanse economie. ‘De Italiaanse bevolking krimpt sterk door een heel laag geboortecijfer’, zegt Arthur Weststeijn. ‘Bedrijven, zeker in de landbouw, kampen met grote personeelstekorten. De werkgeversorganisaties en het grootkapitaal, wier steun voor Meloni cruciaal is, hameren op het binnenhalen van goedkope arbeidskrachten. Aangezien Italië geen minimumloon heeft, willen Oost-Europeanen er niet komen werken. De versterking moet van buiten de EU komen, en moet bereid zijn om te werken voor een paar euro per dag.’

Arrogantie en incompetentie

Behalve goedkope arbeidskrachten heeft de Italiaanse economie ook de miljarden uit het Europese coronaherstelfonds, waaruit Italië met 200 miljard euro de grootste hap krijgt, hard nodig. ‘Bij de vorige regering van Mario Draghi was er dankzij al dat Europese geld sprake van een nieuwe start voor Italië. Draghi had ook een heel duidelijk plan voor ogen’, zegt Weststeijn.

De uitbetaling van het Europese manna verloopt volgens een ingewikkeld proces, met plannen die door de Europese Commissie zijn goedgekeurd en strakke deadlines.

‘Door arrogantie en incompetentie draait die agenda onder Meloni in de soep’, zegt professor Talani. ‘Meloni heeft Draghi’s systeem voor het beheer van het Europese geld ontmanteld en is dan zes maanden bezig geweest met het opzetten van haar eigen systeem en de benoeming van haar eigen mensen. Ze heeft ook de inhoud van veel van Draghi’s plannen gewijzigd, wat eigenlijk niet kan, en daarover moest dan natuurlijk opnieuw met de Europese instellingen worden onderhandeld. Daardoor komt het geld vertraagd binnen en misschien helemaal nooit meer, want de Commissie hanteert een strikte timing.’

Meloni doet forse uitspraken over homorechten om de aandacht af te leiden van andere issues.

Arthur Weststeijn, historicus Universiteit Utrecht

Ook in andere sectoren is Meloni bezig met een mars door de instellingen om Italië te bevrijden van wat ze beschouwt als de culturele hegemonie van links. In overheidsagentschappen en culturele instellingen, overal zet ze haar eigen poppetjes. Tegenstanders zeggen dat ze een stuk driester te werk gaat dan in de Italiaanse vriendjespolitiek gebruikelijk is en gewagen van een zuivering. Met name de benoeming van Giampaolo Rossi, een jarenlange Meloni-medestander, tot nieuwe directeur van de openbare omroep RAI, heeft ophef veroorzaakt. Rossi is een aanhanger van Donald Trump, Vladimir Poetin en Viktor Orbán, en vergeleek Nigerianen, Tunesiërs, Marokkanen en Bosniërs met verkrachters en moordenaars.

God verdedigen

In plaats van de economie te hervormen heeft de regering-Meloni zich op het binnenlandse front vooral laten opmerken met maatregelen die de Italiaanse identiteit, waarden en (culinaire) tradities moeten beschermen tegen invloeden van buitenaf. Zo kwamen er een verbod op kweekvlees en boetes op het gebruik van het Engels in officiële communicatie. De regels voor adoptie door homostellen werden aangescherpt: gemeenten mogen niet langer de namen van beide homoseksuele ouders automatisch registeren in de geboorteakte van hun kind. Strikt genomen mag volgens de Italiaanse wet alleen de biologische ouder op de akte. De tweede ouder moet een vaak frustrerend lange adoptieprocedure doorlopen. In Italië is draagmoederschap wettelijk verboden, maar de regering-Meloni wil dat nu ook universeel strafbaar stellen, met forse boetes voor Italiaanse koppels die het zouden aandurven een draagmoeder buiten Italië in te schakelen.

Half september was Meloni ook aanwezig op de zogenaamde Demografietop van de Hongaarse premier Viktor Orbán. Centraal op die tweejaarlijkse bijeenkomst: paniek over de dalende Europese geboortecijfers, en de uitwerking van een geboortepolitiek om westerse vrouwen meer kinderen te doen krijgen. Meloni’s toespraak bevatte de bekende ingrediënten van vaderland, nationale identiteit, familiewaarden en antiabortusretoriek. ‘Meloni zei er dat ze God wil verdedigen’, zegt Giacomo Salvini. ‘Dat is in strijd met de Italiaanse Grondwet, die een duidelijke scheiding van kerk en staat vooropstelt. Maar Meloni wil zo het radicale deel van haar achterban bedienen.’

Het viel politieke waarnemers ook op dat de uitgekookte Meloni, die zich internationaal zo salonfähig mogelijk wil maken en binnen Europa droomt van een veel bredere alliantie op rechts, haar zogenaamde mentor Orbán pas na een jaar op post een kort bezoekje gunde.

‘De traditionele familie is niet echt een speerpunt van haar politieke agenda’, zegt Weststeijn. ‘En veel Italianen denken over zaken zoals gender en homorechten een stuk progressiever dan het Italiaanse politieke – ook linkse – establishment, waar de invloed van de katholieke kerk nog heel groot is. Meloni zal daar af en toe een forse uitspraak over doen, maar vooral om de aandacht af te leiden van andere issues.’

Jong en knap

Op het vlak van belangrijke verkiezingsbeloftes zoals minder migratie, lagere belastingen en betere economische omstandigheden heeft Meloni in haar eerste jaar weinig potten gebroken. Toch heeft ze nog altijd een relatief groot deel van de Italiaanse bevolking achter zich. In de peilingen scoort haar Fratelli d’Italia met bijna 30 procent zelfs hoger dan bij de verkiezingen van vorig jaar.

‘Voor het Italiaanse publiek komt ze over als iemand die de boel op orde heeft en niet met zich laat sollen’, zegt Weststeijn. ‘Dat is een verklaring waarom veel Italianen blij met haar zijn, want Italië heeft een lange politieke traditie van onderling gekonkel en coalities die snel uit elkaar vallen. Meloni is er tot dusver in geslaagd om aan de rechterzijde alles te stroomlijnen.’

Voorlopig biedt de premier stabiliteit, omdat ze over een brede meerderheid beschikt in het Italiaanse parlement. Dat is al heel wat in een land waarin regeringen het gemiddeld veertien maanden uithouden. Meloni geldt verder als een sterk debater en iemand die meestal tot in de puntjes is voorbereid. Haar lange lokken zijn met de jaren een paar tinten blonder geworden, haar kleding en juwelen juist meer ingetogen. Meloni komt, zoals het een op en top Romeinse betaamt, altijd elegant voor de dag, maar doorgaans in pastelkleuren – ze zou nog weinig zwart dragen vanwege de makkelijke associatie met de zwarthemden van Mussolini. Blingbling en designerhandtassen heeft ze sinds haar aantreden afgezworen. Dat zou niet sporen met haar levensverhaal van arbeiderskind, opgevoed door een alleenstaande moeder (haar vader liet zijn gezin in de steek en belandde in de gevangenis wegens drugshandel), dat zich met hard werken en een ijzeren discipline een weg naar de top heeft geknokt.

(Lees verder onder de preview)

Of het helpt dat ze een vrouwelijke rechts-radicale leider is, om haar imago te verzachten en het gedachtegoed van haar partij te normaliseren? ‘Zeker wel’, zegt professor Talani. ‘Op voorwaarde, in een macholand als Italië, dat ze jong en knap is.’

Talini wijst erop dat Meloni ook gewoon ontzettend veel geluk heeft gehad. Alle omstandigheden zitten mee. De linkse oppositie is nauwelijks hoorbaar want door en door versplinterd, met politieke leiders die elkaar naar het leven staan. Op rechts kwam het overlijden van Silvio Berlusconi als een geschenk uit de hemel. De oud-premier was een onvoorspelbare factor in de regering-Meloni, en iemand die ook graag alle aandacht naar zich toe trok.

Forza Italia, het persoonlijke partijvehikel van Berlusconi, dreigt na de dood van Il Cavaliere te verschrompelen omdat er geen opvolger klaar staat. Die centrumrechtse stemmen kunnen straks ook in het mandje van Meloni belanden.

Op uiterst rechts zijn er wel aanwijzingen dat de spanningen toenemen, maar vooralsnog kiest Lega-leider Matteo Salvini, minister van Infrastructuur en Transport in de regering-Meloni, eieren voor zijn geld. Met 9 procent staat hij heel laag in de peilingen en zijn partij is platzak. Als Salvini de regering-Meloni laat klappen, is de kans groot dat hij bij de volgende verkiezingen en formatie helemaal niet meer aan bod komt. Maar hoelang de gewapende vrede tussen Salvini en Meloni nog zal duren, is zeer de vraag.

Vooral in de aanloop naar de Europese verkiezingen kan het spannend worden. Dan zullen Fratelli d’Italia en de Lega tegenover elkaar komen te staan in de strijd om de gunst van de kiezer. ‘Het ligt ook in de lijn der verwachting dat Salvini meer met Marine Le Pen van de uiterst rechtse Identiteit & Democratie-fractie blijft optrekken, en Meloni, voorzitter van de Europese Conservatieven en Hervormers, toenadering zal zoeken tot de EVP van Manfred Weber’, denkt Weststeijn. EVP-partijvoorzitter Weber lonkt zoals bekend ook richting Meloni om een nieuw mandaat voor Ursula von der Leyen veilig te stellen. ‘Dat zou binnen radicaal-rechts tot een nieuw soort breuklijn kunnen leiden. Meloni gaat voorop in het aanvaardbaar maken van radicaal-rechtse krachten, die een steeds grotere machtsfactor worden in het Europese bestel, binnen de christendemocratische traditie.’

Want hoewel Meloni sterk ideologisch geïnspireerd is en duidelijk in de traditie van het Italiaanse postfascisme staat, is ze volgens Weststeijn vooral heel goed in het krijgen en behouden van macht. ‘Dat betekent ook dat ze geneigd zou kunnen zijn om haar ideologische veren enigszins te verbleken als dat nodig is, zeker in Europees verband. Het enige waar ze echt aan vasthoudt, is haar eigen machtspositie en Italië zo sterk mogelijk maken. Dat laatste, weet Meloni, kan het best binnen de Europese samenwerking.’

Achilleshiel

Na één jaar regeren zit Meloni voorlopig nog stevig in het zadel en geniet ze de steun van veel Italianen. ‘Wij zeggen hier dat Meloni en haar regering nog in de wittebroodsweken zijn’, zegt Giacomo Salvini. Maar die honeymoonperiode blijft niet duren. ‘De komende maanden dreigen knap lastig te worden. Vanwege de migratiecrisis, maar vooral vanwege Italiës benarde financiële situatie, waardoor Meloni haar beloofde belastingverlagingen niet zal kunnen nakomen.’

De Italiaanse economie vertraagt, en de financiële markten vrezen dat de premier in de verleiding zal komen om de Italiaanse publieke financiën nog verder te laten ontsporen. Terwijl de staatsschuld nu al 140 procent van het bbp bedraagt.

De echte moeilijkheden beginnen nu, zegt Lisa Jucca, European business editor bij Reuters. ‘Het Italiaanse begrotingstekort komt dit jaar uit op 5,5 procent, een procent hoger dan wat de regering in april verwachtte. En volgens de Europese Commissie vertraagt de groei van 0,9 naar 0,8 procent van de economie. De hogere rentelasten zullen Italië volgend jaar zeker 14 miljard euro meer kosten dan verwacht.’

Waarnemers geloven daarom dat de economische situatie in Italië en de dalende koopkracht waarop Meloni geen antwoord heeft, weleens haar echte achilleshiel kunnen worden.