Erst die Moral, dann das Fressen: ‘Een seculiere samenleving staat economisch sterker’

Aubry Cornelis en Simon Vandeputte van deMens.nu vestigen onze aandacht op een studie die aantoont dat secularisering, het maatschappelijk leven dat onttrokken wordt aan het gezag van geloof, meer is dan zomaar een bijproduct van economische vooruitgang.

Economische groei is de heilige graal van dit tijdperk. Politieke keuzes draaien vaak om het creëren van extra welvaart. We veronderstellen immers dat een samenleving waar veel mensen het goed hebben, sterker gewapend is om andere maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Zo zouden levensbeschouwelijke en andere breuklijnen vervagen door de opkomst van een brede middenklasse – een hypothese van de socioloog Emile Durkheim die al zo’n honderd jaar stand houdt.

Een seculiere samenleving staat economisch sterker.

Secularisering voorspeller economische groei

Een nieuwe studie van wetenschappers aan de universiteiten van Bristol en Tennessee zet die veronderstelling op zijn kop. De wetenschappers volgden bevolkingsgroepen in 109 landen doorheen de twintigste eeuw. Ze ontdekten dat secularisatie economische groei voorafgaat en niet omgekeerd. Bovendien is zo’n seculariseringsproces, waarbij de greep van religieuze instellingen op de samenleving wordt gelost, een goede voorspeller van toekomstige economische groei – mits ze gepaard gaat met toenemend respect voor individuele rechten.

De onderzoekers zijn voorzichtig in hun besluitvorming: mogelijk is er geen direct causaal verband tussen de scheiding van kerk en staat en economische groei. Maar, zo benadrukt onderzoeksleider Damian Ruck, de hypothese van Durkheim is bij deze wel afdoende weerlegd: economische groei is niét het startschot voor de tanende invloed van religie. Het staat dus zo goed als vast dat secularisering economische groei voorafgaat en dat beide verband houden met elkaar. Zéker als die secularisering gepaard gaat met meer individuele vrijheid.

Dit inzicht heeft mogelijk implicaties voor hoe we naar enkele belangrijke debatten van deze eeuw kijken. Zo denken we dat economische convergentie ook op internationale schaal tot meer universele waarden en normen leidt. De clash of civilisations kan worden vermeden door de opkomst van een wereldwijde middenklasse, gaat de redenering.

Die middenklasse bestaat inmiddels, zo weten we uit studies van onder andere de econoom Branko Milanovic. Een seculiere moraal is daarentegen allerminst wereldwijd gevestigd. Om het bij slechts enkele opmerkelijke cijfers te houden: in liefst 74 landen is het nog steeds verboden om kritiek te uiten op religie. In 22 landen worden afvalligen vervolgd. In 13 landen kan uitkomen voor een atheïstische blik op het leven je nog steeds je leven kosten. (cijfers: Freedom of Thought Report 2017). Eén op vijf landen wereldwijd heeft nog steeds een staatsgodsdienst, aldus het internationale Pew Research Center.

Op het geopolitieke schaakbord is het dus meer dan ooit aangewezen om niet alleen het model van de gecorrigeerde vrije markt te exporteren, maar evenzeer de politieke principes en instellingen die haar ondersteunen: de scheiding der machten; de scheiding van levensbeschouwing en staat; afdwingbare eigendomsrechten; de juridische verankering van zelfbeschikkingsrecht en persoonlijke vrijheden zoals het recht op meningsuiting, geaardheid, apostasie, abortus…

De tendens om burgerrechten te koppelen aan economische samenwerking is sowieso al in opmars. De Belgische diplomatie hanteert mensenrechten in toenemende mate als voorwaarde tot materiële steun. En een project als She Decides, dat ervoor pleit vrouwen overal ter wereld maximale rechten over haar lichaam toe te kennen, verdient alle lof. Het zal een weldadig effect op de hele samenleving hebben, wellicht veel meer dan klassieke ontwikkelingshulp kan bieden

Kortom: ethiek, of ruimer bekeken, een set van normen en waarden die het moreel kompas van de samenleving vormen, is veel meer dan zomaar een bijproduct van economische vooruitgang. Eigenlijk weten we dat al dankzij Adam Smith, die niet alleen The Wealth of Nations neerpende maar eveneens The Theory of Moral Sentiments. Veel recenter nog wezen economen Daron Acemoglu en James Robinson er in hun magnum opus Why Nations Fail al op dat het economische succes van landen niet zozeer afhangt van de beschikbare natuurlijke rijkdommen, maar van het vermogen om een kader te scheppen dat een rechtvaardige samenleving nastreeft.

Seculier karakter staat in grondwet?

Kunnen we ook in eigen land leren van het gegeven dat een seculiere samenleving beter boert? Zeker wel. Het debat over fundamentele afspraken waarop een samenleving berust, is actueler dan ooit. Net als 200 jaar geleden zijn de demarcatielijnen tussen religie en staat aan verduidelijking toe. Patrick Dewael nam in 2015 al het initiatief om dit debat op de juiste plaats te voeren, door in de schoot van het federaal parlement een Commissie ter Herziening van de Grondwet op te richten.

Ook al blijft economie in hoge mate een spel van gunstige of ongunstige internationale wind, niets belet ons om volop in te zetten op de boot die daar op lange termijn het best mee om kan.

In die Commissie wordt bekeken hoe onze waarden – die van de Verlichting – beter kunnen worden gevat. Een expliciete verankering van België als seculiere staat ware geen slecht begin, net als het verankeren van de voornaamste individuele vrijheden: zelfbeschikking, de gelijkwaardigheid van man en vrouw, de vrijheid van meningsuiting en de begrenzing van godsdienstvrijheid daar waar ze dergelijke individuele vrijheden dreigt te overvleugelen.

Ook al blijft economie in hoge mate een spel van gunstige of ongunstige internationale wind, niets belet ons om volop in te zetten op de boot die daar op lange termijn het best mee om kan. En dat is een boot die vaart op een seculier moreel kompas. Erst kommt die Moral, dann das Fressen.

Aubry Cornelis en Simon Vandeputte zijn werkzaam bij deMens.nu, de organisatie die de Nederlandstalige vrijzinnig humanistische verenigingen in Vlaanderen en Brussel vertegenwoordigt.