‘Er zit meer achter de opmars van de Poolse nationalisten dan we vanuit België kunnen zien’

Polen is op weg om de eerste EU-lidstaat te worden die een sanctie krijgt voor de afbouw van de rechtsstaat. Maar er zit meer achter de opmars van de Poolse nationalisten dan we vanuit België kunnen zien. MO*-journalist Pieter Stockmans deed onderzoek in zuidoost-Polen waar regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid tot 60% van de stemmen haalde.

Met een oppervlakte van tienmaal België, 38 miljoen inwoners én de huidige president van de EU is Polen één van de belangrijkste lidstaten van de Europese Unie.

‘Vier wetsontwerpen van de Poolse regering zouden de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht opheffen. Dat is niet te verzoenen met EU-lidmaatschap’, zei vicepresident van de Europese Commissie Frans Timmermans op 19 juli. Na massaprotesten tegen de regering in verschillende Poolse steden stelde de Poolse president Andrzej Duda zijn veto tegen twee van de vier wetsontwerpen. Het was onvoldoende voor de Europese Commissie: de regering behoudt een mate van invloed over de rechterlijke macht die niet strookt met minimumstandaarden van de Europese Unie.

Afgelopen zaterdag lanceerde de Commissie een inbreukprocedure tegen Polen nadat het Poolse Staatsblad de wet op de lagere rechtbanken publiceerde. In een persbericht zet de Commissie de schendingen van de Verdragen van de Europese Unie op een rij. De Poolse autoriteiten hebben een maand om te reageren. Als de Commissie niet tevreden is met het antwoord begint de tweede fase van de inbreukprocedure.

Sinds januari 2016 loopt met Polen al een andere “dialoog over de rechtsstaat”. Deze inbreukprocedures kunnen uitmonden in de opschorting van het stemrecht van Polen in de Europese Raad. Dat is nog nooit gebeurd. Maar terwijl Europa zich blindstaart op die ene geïsoleerde aanval op de instituten van de democratische rechtsstaat in Polen, is de Poolse democratie veel rotter dan we vanuit België kunnen zien.

1. De wortels van de illiberale bocht in Polen zitten veel dieper dan in de rest van Europa

Veel mensen vragen zich af: hoe kan het dat Polen zo hard moest strijden voor democratie en die nu zélf lijkt te ontmantelen. Het antwoord vind je in deze analyse van de voorgeschiedenis, de politieke realiteit en de psychologie achter de opkomst van Recht en Rechtvaardigheid (PiS), op basis van verschillende gesprekken met de Brits-Poolse correspondent van The Guardian, Christian Davies.

PiS is het product van een gevaarlijke cocktail van persoonlijke wraakgevoelens van hun invloedrijke voorzitter Jaroslaw Kaczynski, politiek revanchisme, diepgeworteld samenzweringsdenken, en gewone mensen die zich buitengesloten voelen in een Polen en een Europa waarin ze zich niet herkennen. Deze cocktail gaat terug tot de Sovjetperiode en de revolutie van 1989.

Politieke leiders gijzelen een heel land om persoonlijke vendetta’s uit te vechten. Jaroslaw Kaczynski is nog altijd verbitterd dat Polen volgens hem na 1989 nooit een echte revolutie heeft gekend. Volgens hem hebben de liberalen en de ex-communisten (veranderd in sociaaldemocraten) in de jaren ’90 de revolutie verraden. Ze zouden ervoor gezorgd hebben dat communisten, hun aanhangers en de geheime politie vrijuit zijn gegaan. Sindsdien voert Kaczynski zijn eigen oorlog tegen de liberale vleugel van de vakbondsbeweging Solidarnosc waarin hij zelf actief was.

Solidarnosc is de beroemde vakbond die het communisme in Polen ten val bracht. Het nieuws dat ons vandaag uit Polen bereikt, is in werkelijkheid de echte doorbraak van de radicale vleugel binnen Solidarnosc. Deze vleugel was in 1989 tegen een deal met de communisten en verenigde alle achterblijvers en anti-establishment sentimenten achter zich. Uit deze vleugel groeide PiS. De interne strijd binnen Solidarnosc bepaalt tot vandaag de Poolse politiek.

PiS las de verkiezingsuitslag van 2015, 37% van de stemmen voor PiS en een absolute meerderheid in het parlement, als een overweldigend democratisch mandaat om de opstand van 1989 te vervolmaken. In 2006 had PiS met twee andere rechts-radicale partijen al eens een absolute meerderheid kunnen vormen. De regering viel door onderlinge twisten.

Vandaag heeft PiS alleen de macht. Ze gebruiken de opportuniteit van de absolute meerderheid met één partij om in deze legislatuur beslissende hervormingen door te voeren die ze sinds 1989 al hadden willen doorvoeren. Het is een revanchistische machtsgreep op de Poolse staat. Dat verklaart hun razendsnelle afbouw van de rechtsstaat en hun greep op andere instituten van de democratie, zoals de vrije pers.

De staatstelevisie, die PiS kort na de verkiezingsoverwinning van 2015 al naar de hand zette, vertoont nu staatspropaganda zoals we die in landen als Hongarije, Turkije of Rusland zien. De kijkers zien tijdens de massaprotesten berichten als deze over hun scherm rollen: ‘De oppositie probeert een staatsgreep te organiseren tegen de democratisch gekozen regering.’ De rest van de bevolking kijkt naar privézenders waar onafhankelijke berichtgeving nog altijd mogelijk is, maar tussen beide groepen is er bijna geen overlap. De publieke opinie is gepolariseerd.

Dat de Europese Commissie en de Poolse oppositie PiS proberen te stoppen in hun missie – op 7 mei 2016 betoogde een kwart miljoen Polen tegen de regering, de grootste demonstratie sinds 1989 – maakt hen juist meer vastberaden, want het bewijst hun bestaansreden. De protesten gingen sporadisch verder en flakkerden afgelopen weken op grote schaal op na de wetsontwerpen die onafhankelijkheid van de rechterlijke macht op de helling zetten.

2. Wie heeft PiS de absolute meerderheid bezorgd? Gewone families, geen extremisten. Eén van de belangrijkste redenen was het sociale programma van de partij

Vorig jaar deed ik onderzoek in zuidoost-Polen, waar PiS tot 60% van de stemmen haalde. Ik kon vaststellen dat het vaak onzekere arbeidsomstandigheden zijn die gewone mensen overhalen om op deze partij te stemmen. Families die kampen met onzekerheid over de negatieve gevolgen van de transitie naar een markteconomie en het neoliberale model van mondialisering stemmen op PiS omdat die partij het opneemt voor arbeiders en de “gewone, hardwerkende Pool”.

3. Een deel van Solidarnosc, schaart zich vandaag achter de nationalisten van PiS

Een steeds groter deel van de arbeidersbeweging in Polen schaart zich achter de illiberale nationalisten, niet achter christendemocraten of sociaaldemocraten. Dit kan ook gebeuren – of is al aan het gebeuren – met de achterban van christendemocraten en socialisten in West-Europa. Illiberale rechtse en extreemrechtse partijen verkondigen steeds meer de stem van de achterblijvers van Europa en kunnen groeien bij de volgende Europese verkiezingen. Deze sluipende ontwikkeling op lange termijn zet de Europese democratie van onderuit onder druk.

4. In Poolse steden groeit een verrassende subcultuur: de revival van de Poolse volksmuziek als verzetsideaal tegen communisme, kapitalisme én nationalisme

Het 21^ste eeuwse Poolse nationalisme komt na een traumatische eeuw van wereldoorlogen, fascisme en communisme. Na 26 jaar stabiliteit sinds de val van het communisme beweert PiS eindelijk échte onafhankelijkheid en een leidersrol na te streven. Maar hun conservatieve nationalisme, samenzweringsdenken en euroscepticisme zijn eerder een uiting van het trauma dat nog niet overstegen is, dan een terugkeer naar het verleden van voor de herhaaldelijke opdelingen en vernietigingen, toen Polen een meer divers en progressief land was. De kracht van progressieve nostalgie is wel aanwezig in Polen.

Hoogopgeleide city kids streven naar verzoening tussen “tegenpolen” die door de geschiedenis uit elkaar werden gespeeld: stad en platteland, Polen en Oekraïne, West en Oost, Polen en Rusland. Ze trekken door rurale grenslanden op zoek naar oude, multiculturele tradities. Ze spreken Russisch, maar ook Engels en Frans. Zijn zij de derde weg tussen het conservatieve nationalisme en de blinde vooruitgang van verwestering en mondialisering?