Toen Elon Musk eind februari Starlink naar Oekraïne bracht, werd hij gevierd als een ware superheld. Vandaag leeft vooral de angst dat het land daardoor aan zijn grillen is overgeleverd. Wat wil Musk eigenlijk?
Op 26 februari greep Mychajlo Fedorov naar zijn ultieme wapen. Hij tikte een bericht op Twitter.
Fedorov, de 31-jarige Oekraïense minister van Digitale Transformatie, had er net de meest bewogen 48 uur van zijn leven op zitten. Twee dagen eerder was het Russische leger in het holst van de nacht op verschillende plaatsen Oekraïne binnengevallen. Grootschalige cyberaanvallen teisterden de Oekraïense infrastructuur. Russische tanks naderden Kiev. Doodseskaders maakten jacht op president Volodymyr Zelensky.
Met een tweet waarin hij het pathos niet schuwde, richtte Fedorov zich tot techmiljardair Elon Musk. ‘Elon Musk, terwijl u probeert om Mars te koloniseren, probeert Rusland Oekraïne te bezetten! Terwijl uw raketten succesvol landen vanuit de ruimte, vallen Russische raketten Oekraïense burgers aan! We vragen u om Oekraïne te voorzien van Starlink-stations en zo verstandige Russen aan te spreken om in opstand te komen.’
Het was alsof Batman plotseling zei dat The Joker ook wel een punt had.
Oleksandr Krajev, denktank Ukranian Prism
Het leek wel een scène uit een superheldencomic. De politie van Gotham City projecteert in gevallen van uiterste nood een vleermuisvormig lichtbaken in de hemel om de hulp van Batman in te roepen. Precies zo zond Fedorov een noodkreet via Twitter. En net als Batman – een stinkend rijke ondernemer en filantroop met een traumatische jeugd die in zijn vrije tijd in patserige auto’s het kwaad bestrijdt – schoot Musk Oekraïne te hulp. Nauwelijks tien uur later antwoordde @elonmusk zelf: ‘Starlink is nu actief in Oekraïne. Meer terminals zijn onderweg.’
Pizzadoos met internet
Starlink is vandaag nagenoeg onmisbaar in Oekraïne. Het genereert in een mum van tijd zelfs in de meest onherbergzame gebieden een snelle en betrouwbare internetverbinding. De technologie is in zekere zin vergelijkbaar met satelliettelevisie. Starlink- klanten kopen een abonnement (in België kost het 80 euro per maand) en een gebruikersterminal: een witte ovalen schotel ter grootte van een pizzadoos. Die terminal fungeert als een antenne, die contact zoekt met een van de meer dan 3000 Starlink- satellieten die het ruimtevaartbedrijf SpaceX sinds 2019 in een baan rond de aarde heeft gebracht.
Starlink is verbluffend eenvoudig in gebruik. ‘Alles wat je nodig hebt, is elektriciteit en een plek in de open lucht’, zegt Lennert Wouters, die als ICT-onderzoeker aan de KU Leuven Starlink bestudeerde. ‘De terminal richt zich naar de hemel, en gaat op zoek naar de dichtstbijzijnde Starlink-satelliet. Die satelliet legt op zijn beurt contact met andere satellieten, die dan weer contact maken met grondstations die op verschillende plekken ter wereld verbonden zijn met het internet. SpaceX- satellieten communiceren onderling met lasers. Dat gaat nóg sneller dan via de glasvezelkabel op aarde.’
Het dient gezegd dat Fedorovs tweetverzoek een leugentje om bestwil bevatte. Fedorov suggereerde dat Oekraïne Starlink nodig had om ‘verstandige Russen’ te kunnen aanspreken. Dat was (en is) een nobel streven, maar niet de echte Oekraïense intentie. Oekraïne wil Starlink in de eerste plaats militair inzetten. ‘Toen Rusland aan zijn invasie begon, zijn Russische hackers erin geslaagd om Viasat uit te schakelen, het satellietsysteem dat het Oekraïense leger gebruikte’, zegt de Oekraïense ICT- specialist Aleksandr Gljoesjtsjenko. ‘Daardoor kwamen grote delen van het leger plotseling zonder internetverbinding te zitten. Starlink heeft dat probleem opgelost. Nu hebben Oekraïense soldaten zelfs in de meest desolate gebieden vlotte internettoegang.’
‘In moderne oorlogsvoering is het cruciaal dat je over een krachtig en betrouwbaar internet kunt beschikken’, stelt Kris Quanten, militair historicus aan de Koninklijke Militaire School. ‘Het wordt in de eerste plaats gebruikt om te kunnen communiceren. Door Starlink kan de Oekraïense legerleiding op gelijk welk moment naar elke Oekraïense commandant bellen om orders door te geven. Dat is een enorm voordeel, vooral omdat het Russische leger in de beginfase niet in staat was om via beveiligde kanalen te communiceren. Russische generaals waren soms genoodzaakt om per gsm orders te geven, waardoor het Oekraïense leger verschillende hoofdkwartieren kon traceren en uitschakelen.’ Zeker in de begindagen van de Russische invasie waren die Oekraïense successen essentieel om de Russische opmars te stuiten.
Game of Drones
Starlink is ook essentieel voor de droneoorlog – door Oekraïense internauten wel eens Game of Drones genoemd – waarmee Oekraïne het Russische leger bekampt. Naast de ongeveer driehonderd militaire drones van het leger kochten Oekraïense burgers via webwinkels als Alibaba zowat alles wat enigszins kon vliegen. Die drones werden na enig knip- en plakwerk uitgerust met camera’s of springstof, en als kamikazeprojectiel ingezet tegen Russische soldaten en pantservoertuigen.
‘Zonder Starlink was dat nooit gelukt’, benadrukt Quanten. ‘Zonder stabiel internet verlies je de controle over die toestellen, en raak je ze onherroepelijk kwijt.’ In de huidige fase van de oorlog is Starlink dan weer cruciaal voor de westerse, vooral Amerikaanse, precisiewapens die op basis van GPS werken. Quanten signaleert nog een laatste gebruik dat vaak over het hoofd wordt gezien. Oekraïense soldaten aan het front gebruiken het systeem ook om contact te houden met vrienden en familie. ‘Dat lijkt banaal, maar voor militairen op campagne is het belangrijk om nu en dan eens je geliefden te horen’, zegt Quanten. ‘Het is fundamenteel om het moreel hoog te houden. Alleen al daarom is Starlink van onschatbare waarde voor het Oekraïense leger.’
Starlink werkt alleen boven het deel van het Oekraïense territorium dat niet door Rusland wordt bezet. ‘In de bezette gebieden is de toegang tot Starlink geblokkeerd’, verduidelijkt Gljoesjtsjenko. ‘Het Oekraïense ministerie van Defensie moet doorgeven welke gebieden bevrijd worden, zodat SpaceX die zone kan “aanschakelen”.’ In de bevrijde gebieden, die door het oorlogsgeweld vaak lange tijd weinig of geen internettoegang hadden, wordt Starlink aangeboden aan de lokale bevolking, die zo contact kan zoeken met familieleden. Daarnaast is Starlink van cruciaal belang voor de ontmijningsdiensten, de noodhulp en de politiediensten die in het zog van de soldaten orde op zaken moeten stellen in de bevrijde gebieden. Starlink speelt ook een grote rol in de informatieoorlog die Oekraïne zo succesvol voert. Tijdens de belegering van de Azovstal-fabriek in Marioepol konden Oekraïense soldaten tot het einde video’s doorsturen over wat er aan de hand was.
Is een Twitterconversatie de wettelijke basis voor de ontplooiing van Starlink in Oekraine?
Het Viasat-systeem werd al vroeg in de oorlog door Russische hackers lamgelegd, maar Starlink is voorlopig minder kwetsbaar. Het lijkt min of meer onmogelijk om het systeem fysiek uit te schakelen. De meer dan 3000 Space-X-satellieten uit de lucht schieten, heeft geen zin, want het puin van die vernietigde satellieten zou ook Russische satellieten hinderen. Maar er zijn wel bekommernissen over de veiligheid van het systeem. De Belgische onderzoeksstudent Lennert Wouters kon in augustus het veiligheidssysteem van een Starlink-terminal omzeilen door er een zelf geknutselde printplaat op aan te sluiten. Hij vermoedt dat het technisch mogelijk is om op die manier een SpaceX-satelliet stil te leggen of over te nemen. Vooralsnog lijkt Rusland er niet in te slagen om het Starlink- systeem lam te leggen.
Twittertoestemming
Het officiële Twitterverhaal is niet helemaal de ware toedracht van wat er eind februari gebeurde. Zowel Mychajlo Fedorov als Gwynne Shotwell, coo van SpaceX, heeft toegegeven dat er al voor de invasie gesprekken liepen om Starlink naar Oekraïne te brengen. Die pogingen waren verzand in de Oekraïense bureaucratie, waardoor Starlink geen officiële toelating had om in het land te opereren. Het zijn obstakels die in tijden van oorlog spontaan wegvallen. Zoals Shotwell het zelf verwoordde: ‘Plots was er de tweet. Dat was onze toestemming.’
Het geeft minstens de indruk dat een Twitterconversatie de wettelijke basis is voor de ontplooiing van Starlink in Oekraïne. Melanie Garson, cyberpolicy-experte aan het Tony Blair Institute for Global Change, wijst op de enorme implicaties. ‘Het is enorm gevaarlijk om beleid uit te rollen op basis van de beloften van een invloedrijke ceo’, aldus Garson. ‘We weten niet of er formele akkoorden bestaan over hoe Starlink in Oekraïne wordt uitgerold. Op die manier loopt Oekraïne het risico dat Musk zich op een bepaald moment gaat vervelen, en Starlink weer terugtrekt.’
Het is een volslagen unieke situatie dat de communicatielijnen van een leger in volle oorlog in handen zijn van een ondernemer die van egotripperij een businessmodel heeft gemaakt. Dat roept vragen op over de groeiende rol van techbedrijven in de wereldpolitiek, vindt Garson. ‘Techbedrijven zijn geopolitieke spelers geworden. Alleen is het volstrekt onduidelijk hoe ze hun beslissingen nemen. Op basis van welke parameters beslis je welke partij in een conflict jouw technologie mag gebruiken? In het conflict tussen Rusland en Oekraïne is het redelijk duidelijk wie de agressor is, maar wat doe je in een burgeroorlog waar het beeld veel waziger is?’
Militair historicus Kris Quanten wijst bovendien op het risico dat de technologie in theorie verhandelbaar is. ‘Het is perfect mogelijk dat Musk op een bepaald moment beslist om Starlink te verkopen, en dat het systeem via een tussenpersoon in Russische of Chinese handen komt. Dat is ronduit problematisch voor een technologie die zo essentieel is.’
Oekraïne is de grootste showroom ter wereld, die elke dag toont hoe goed Starlink werkt.
Aleksandr Gljoesjtsjenko, Oekraïense ICT-specialist
In de beginmaanden stelde geen Oekraïner zich vragen bij de aparte ontstaansgeschiedenis van de Starlink-deal. ‘Het hele overheidssysteem was aan het instorten’, zegt Oleksandr Krajev, buitenlandexpert bij de Oekraïense denktank Ukranian Prism. ‘Niemand vroeg zich af of dit wel de wettelijk correcte manier van werken was. Het was pure improvisatie, die verrassend goed is uitgedraaid.’
Het hielp ook dat Musk zijn beloften aanvankelijk wonderwel nakwam. In de eerste maanden leverde SpaceX maar liefst 5000 Starlink-terminals aan Oekraïne, ondertussen zijn het er al meer dan 25.000. Een deel van die terminals werd gefinancierd door USAID, het Amerikaanse agentschap voor ontwikkelingshulp. Bovendien verklaarde SpaceX zich bereid om de maandelijkse kosten voor het gebruik van Starlink in Oekraïne op zich te nemen.
Met zijn beslissing om Starlink te leveren bezorgde Elon Musk zichzelf een bijna goddelijke status in Oekraïne. Oekraïense soldaten hebben het, niet louter ironisch, over Sint-Elon. Op het Oekraïense internet werd Musk afgebeeld als een icoon in de orthodoxe traditie. In de havenstad Odessa werd een metershoog billboard met de beeltenis van Musk opgehangen. De techmiljardair die ervan droomt Mars te koloniseren, een bijrol speelde in de superheldenfilm Iron Man 2 en zijn jongste zoon de naam X Æ A-12 gaf, leek zelf onder de indruk van de adoratie. In zijn nieuwe rol als beschermheld van Oekraïne daagde Musk op 14 maart Vladimir Poetin uit tot een duel, met Oekraïne (door Musk in het Oekraïens geschreven) als inzet.
De val van Heilige Elon
Maar op 3 oktober donderde de Heilige Elon van zijn voetstuk. Die dag lanceerde Musk, opnieuw via Twitter, een ‘vredesakkoord’ voor Oekraïne. Volgens hem moet het land de Krim formeel erkennen als Russisch grondgebied, de waterbevoorrading naar de Krim verzekeren en zich neutraal verklaren. De door Rusland geannexeerde regio’s mogen in een door de Verenigde Naties gesuperviseerd referendum beslissen of ze bij Rusland willen horen. In een begeleidende tweet stelde Musk dat dit ‘hoogstwaarschijnlijk de uiteindelijke uitkomst zal zijn’. Het was alleen de vraag ‘hoeveel doden er nog moeten vallen’.
Voor Oekraïne kwam Musks voorstel neer op een regelrechte capitulatie. Terwijl het Russische leger zich voor Musk niet hoeft terug te trekken uit Oekraïne, lijkt hij het niet meer dan logisch te vinden dat Oekraïne een deel van zijn grondgebied (en bevolking) aan Rusland afstaat. Bovendien is het voorstel gekruid met enkele evergreens uit de Russische staatspropaganda, zoals het argument dat de Krim ‘in een dronken bui’ door Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov aan Oekraïne is geschonken. Diezelfde dag dankte Poetins woordvoerder Dmitri Peskov Musk voor zijn pogingen om vrede te stichten. De superheld van weleer leek nu sympathie te voelen voor de vijand. ‘Het was alsof Batman plotseling zei dat The Joker ook wel een punt had, en dat Gotham City maar een deel van zijn grondgebied moest afgeven’, aldus Krajev.
Oekraïense officials reageerden woedend. Andrij Melnyk, de uiterst assertieve voormalige Oekraïense ambassadeur in Duitsland, liet weten dat Elon Musk kon optiefen: ‘Fuck off is mijn zeer diplomatieke antwoord.’ De Oekraïense buitenlandminister Dmytro Koeleba reageerde – zonder Musk bij naam te noemen – dat vrede geen eufemisme mag zijn voor ‘Russen toelaten om duizenden extra onschuldige Oekraïeners te vermoorden en verkrachten’. Volodymyr Zelensky lanceerde een Twitterpoll: ‘Welke Elon Musk hebben jullie het liefste? De Musk die Oekraïne steunt, of de Musk die Rusland steunt?’ In Odessa werd het billboard prompt neergehaald.
Techbedrijven zijn geopolitieke spelers geworden.
Melanie Garson, experte cyberpolicy
Digitale diplomatie
Die reacties maakten deel uit van de digitale diplomatie die Oekraïne sinds het begin van het conflict in snel tempo heeft geperfectioneerd. Fedorov, de minister die Musk in februari per tweet overtuigde om Starlink te leveren, geldt als een pionier in die aanpak. Op de dag van zijn verzoek aan Musk riep hij ook bedrijven als Microsoft en Google op om hun diensten in Rusland te schorsen. ‘Fedorov gebruikt Twitter als pressiemiddel’, zegt Daryna Andrioek, techjournaliste voor The Kyiv Independent. ‘Hij zorgt ervoor dat grote bedrijven zijn verzoeken niet kunnen negeren of doodzwijgen. Het creëert psychologische druk. De publieke opinie geeft bedrijven het gevoel dat ze minstens iets moeten doen.’
Die strategie heeft bovendien een grote civiele component. ‘Oekraïne heeft een dubbele verdedigingsgordel’, stelt Krajev. ‘We hebben er een op het slagveld, en een online. Sinds het begin van de oorlog heeft Oekraïne een heus cyberleger op de been gebracht, waarmee het de online-informatie in het voordeel van Oekraïne probeert vorm te geven.’ Diezelfde verdedigingsgordel, die ironisch genoeg gedeeltelijk draait op de internettoegang die Starlink geeft, trad in werking toen Musk zijn vredesvoorstel tweette. ‘Oekraïense journalisten, bloggers en opiniemakers overspoelden sociale media met hun ongenoegen’, zegt Krajev. ‘Onze informatietroepen creëren een stormachtig tegengeluid om het Russische narratief te overstemmen. Voor iemand als Elon Musk, die duidelijk verknocht is aan zijn online persona, heeft dat zeker een effect.’
Op de centen letten
Het is onduidelijk waarom Musk eind februari zijn steun toezegde aan Oekraïne, en het is ook onduidelijk waarom hij in oktober plotseling aanstuurde op Oekraïense capitulatie. Zelf noemt Musk het risico op een nucleaire oorlog zijn voornaamste bekommernis.
Ian Bremmer, een gerespecteerde politoloog en risicoconsultant, beweerde op 11 oktober dat Elon Musk hem verteld had dat hij onlangs met Poetin had gesproken – Musk zelf deed die bewering af als ongeloofwaardig. Op 14 oktober beklaagde Musk zich erover dat zijn Starlink-operatie een kostelijke grap wordt. Alleen dit jaar al dreigt ze hem 100 miljoen dollar te kosten. Voor de rijkste man ter wereld – Forbes schat zijn waarde op ongeveer 200 miljard dollar – is dat een schijntje. Zeker als diezelfde techmiljardair superheldaspiraties heeft. Maar zoals The Joker zei in de Batmanfilm The Dark Knight: ‘Als je ergens goed in bent, moet je het nooit gratis doen.’ Ook Batman moet in tijden van crisis op de kleintjes letten.
Het probleem is natuurlijk dat Elon Musks onlinegedrag doorgaans te vergelijken is met dat van een verwende, naar aandacht hongerende puber. In april suggereerde hij dat hij het bedrijf Coca- Cola wilde kopen om cocaïne toe te voegen aan de ingrediëntenlijst. Hij gaf zijn volgers de gouden tip om aan Bill Gates te denken ‘als ze snel van een stijve wilden afraken’. Tegelijk is het duidelijk dat Musk zijn sociale media uiterst berekend inzet om beurskoersen te manipuleren. In 2018 joeg hij met een ‘twittergrap’ de waarde van het Tesla-aandeel de hoogte in. Vorig jaar stuwde hij op een vergelijkbare manier de waarde van cryptomunten als Bitcoin en Dogecoin naar ongeziene hoogten. Het is niet ondenkbaar dat voor zo’n superheld de rechtsstaat in Gotham niet altijd de onmiddellijke prioriteit is.
Druk op het Witte Huis
Aleksandr Gljoesjtsjenko ziet een andere motivatie. Kort voor Musks Oekraïense capitulatievoorstel had de Amerikaanse telecomregulator een subsidie van bijna 900 miljoen dollar voor SpaceX ingetrokken. Die subsidie werd toegekend in de nadagen van het presidentschap van Donald Trump, voor wie Musk meermaals zijn appreciatie uitsprak. Met die subsidie beloofde Starlink breedbandinternet uit te rollen in rurale gebieden van Amerika, waar betrouwbaar internet een van de voornaamste hinderpalen is voor economische ontwikkeling. ‘Musk ziet Oekraïne als een middel om druk uit te oefenen op het Witte Huis en het Pentagon, en overheidssubsidies binnen te halen’, aldus Gljoesjtsjenko. ‘Zo zit de wereld van vandaag nu eenmaal in elkaar.’
Die indruk wordt versterkt door een interview met Financial Times kort na Musks Oekraïense capitulatieplan. Daarin suggereert hij dat Taiwan misschien gewoon onder Chinese controle moet komen. Geheel toevallig maken verschillende Oekraïense officials in de dagen na Musks capitulatievoorstel gewag van een serie black-outs van het Starlink-systeem. Het is mogelijk dat die black-outs te maken hadden met het feit dat Oekraïne op dat moment volop terrein op de Russen aan het heroveren was, en Starlink in die voorheen bezette gebieden nog niet was ‘aangeschakeld’.
Musks strategie is niet zonder succes. In augustus haalde SpaceX een contract binnen om de Amerikaanse luchtmacht in Europa van internet te voorzien. Kort na zijn ‘vredesvoorstel’ gaf het Pentagon aan bereid te zijn om (een deel van) de kosten op zich te nemen. Musk zelf draaide ondertussen ook bij, en beloofde dat hij bereid was om Starlink voor onbepaalde tijd te blijven financieren.
Schaamteloze vleierij
Oekraïne valt morgen natuurlijk niet zonder internet als Starlink zich plotseling terugtrekt. Maar zonder wordt het toch wel héél moeilijk. Alternatieven zijn schaars. Het Amerikaanse leger beschikt over een eigen communicatiesysteem, maar is niet bereid dat systeem aan Oekraïne uit te lenen. ‘Het is duidelijk dat Musks steun aan Oekraïne aan een zijden draadje hangt’, zucht Krajev. ‘Dat is problematisch. In sommige situaties is Starlink het enige wat we hebben.’
Bij gebrek aan harde contracten is Oekraïne aangewezen op psychologische druk via sociale media en schaamteloze vleierij. Olena Zelenska, de Oekraïense first lady, probeerde in een interview met The Guardian afgelopen week te sussen. Ze stelde dat ‘zelfs de slimste persoon niet op elk moment van de dag de slimste dingen kan zeggen’ en benadrukde de enorme dankbaarheid van het Oekraïense volk jegens Musk. Ook Mychajlo Fedorov onderstreepte maar wat graag dat Starlink nog steeds optimaal werkt. Gljoesjtsjenko hoopt dat die positieve nieuwstijdingen Musk aan boord zullen houden. ‘Oekraïne is momenteel de grootste showroom ter wereld. Het bewijst elke dag weer hoe goed Starlink als technologie werkt. Voor een ondernemer als Elon Musk zou het toch bijzonder vreemd zijn om dat nu op te geven?’
De moodswings van Musk zijn een zoveelste onzekerheid waarmee Oekraïners hebben leren leven. ‘Ik probeer zijn tweets niet meer ernstig te nemen’, zegt journaliste Daryna Andrioek. ‘Dit is per slot van rekening de man die een parfum met de geur van verbrand haar op de markt heeft gebracht. We besteden veel te veel aandacht aan wat Musk op Twitter schrijft. Al is dat misschien vooral mijn manier om met die toestand om te gaan.’
Het is de benadering die elke inwoner van Gotham City zich al jaren geleden eigen heeft gemaakt. Superhelden zijn nu eenmaal per definitie onbetrouwbaar. Nu en dan geeft Batman wel eens verstek – bijvoorbeeld omdat hij een miljardendeal voor Twitter moet afsluiten – en kunnen booswichten ongestraft hun gang gaan. Soms prijkt het Batsignaal tevergeefs aan de hemel. En wanneer Batman dan toch opdaagt, houdt hij zich niet aan verkeersregels, rijrichtingen of wapenwetten, en heult hij al eens openlijk met de vijand. Het is beangstigend om van zo iemand afhankelijk te zijn. Maar in tijden van oorlog is niemand kieskeurig over wie uiteindelijk te hulp schiet.
