‘Elke zeven jaar komt er in de wereld een nieuwe kernwapenmacht bij. Is dat echt wat we willen?’

Niet enkel in de handen van Kim Jong-un zijn kernwapens onveilig speelgoed. De kans dat er de komende jaren iets mis gaat, is veel groter dan u denkt. Professor internationale politiek Tom Sauer maakt zich daar zorgen om, en begrijpt niet dat u niet hetzelfde doet. ‘We zijn de voorbije decennia al meermaals aan een ramp ontsnapt.’

U zult het na het lezen van dit interview misschien niet geloven, maar eigenlijk is Tom Sauer een optimist. ‘Ik sta ervan versteld hoe negatief de meeste mensen de werkelijkheid percipiëren’, vertelt hij, wanneer we hem in volle examenperiode bezoeken in zijn kantoor aan de Universiteit Antwerpen. ‘De wereld gaat er echt op vooruit. Die zwartgalligheid is nergens voor nodig.’

Toch hangt er over het nieuwe boek van de professor internationale betrekkingen geen roze waas. Au contraire, De strijd voor vrede bundelt de meeste gevaren die ons leven op deze planeet teisteren. Internationaal terrorisme, oplopende spanningen met Rusland en de voortdurend toenemende nucleaire dreiging: het passeert allemaal langs het oog van Sauer. Maar vooral de ontmanteling van het kernwapenarsenaal is een van Sauers stokpaardjes. Die verdedigt hij al sinds hij in de jaren tachtig tegen de plaatsing van kernwapens betoogde. ‘Ooit loopt het mis’, waarschuwt hij. ‘We onderschatten het gevaar van een nucleair incident. Kernwapens zijn uiteindelijk machines, en die kunnen altijd falen. We zijn de voorbije decennia al meermaals aan een ramp ontsnapt.’

Tom Sauer: ‘In 1980 is er per ongeluk een raket gelanceerd op een militaire basis in Arkansas, in de Verenigde Staten. Het was eigenlijk een dom incident: bij een onderhoudsbeurt heeft een van de ingenieurs een Engelse sleutel op een kernraket laten vallen. Die sleutel sloeg een gat waaruit veel brandstof lekte. Dat veroorzaakte een ontploffing, waardoor de raket uit zijn silo gekatapulteerd werd en tientallen meters verder landde. De bom zelf is gelukkig niet tot ontploffing gekomen, maar het heeft maar een haar gescheeld. Dat was een kernkop van 9 megaton: dat is 650 maal de kracht van de bom die op Hiroshima landde. We zijn daar ontsnapt aan een catastrofe.’

Toch is er zowel bij politici als bij de publieke opinie weinig animo om werk te maken van nucleaire ontwapening.

Sauer: Wat is het alternatief?

Het status-quo van de voorbije decennia?

Sauer: Het status-quo bestaat niet in de internationale politiek. Momenteel komt er gemiddeld om de zeven jaar een kernmacht bij. Dé kandidaat om de volgende kernmacht te worden, is Iran. Ja, sinds de deal met Obama heeft Iran zijn nucleaire programma tijdelijk stopgezet. Maar als Donald Trump dat akkoord in de prullenmand gooit, kan Iran elk moment opnieuw beginnen.

In uw boek noemt u die Irandeal halfslachtig. Waarom?

Sauer: Het is een goed akkoord, in die zin dat Iran vandaag geen kernwapens kan maken. Iran is momenteel het meest gecontroleerde land ter wereld. Maar het akkoord loopt maar voor tien à vijftien jaar. Voor wie zoals ik geschiedenis doceert, is dat een hele korte tijd. Wat zal er daarna gebeuren? Als de VS even dreigende taal blijven spreken tegen Iran, wil dat land misschien zelf wel van dat akkoord af. En als Iran ooit opnieuw kernwapens probeert te bouwen, zal Saudi-Arabië onmiddellijk hetzelfde doen. Er zijn ook geruchten dat Turkije nu al bezig is met een kernwapenprogramma, en dat zelfs Egypte daaraan denkt. Willen we écht een Midden-Oosten vol kernwapens? Of bouwen we hun aantal liever af?

Hoe ziet u die ontmanteling van kernwapens in zijn werk gaan?

Sauer: In juli is er een belangrijk verbodsverdrag gesloten. Dat wordt gesteund door 122 landen en verbiedt zowel het bezit, het gebruik als het dreigen met het gebruik van kernwapens. De afschrikkingsstrategie van de NAVO wordt binnenkort dus illegaal. Eigenlijk is het gek dat het verdrag nu pas is gesloten. Clusterbommen, landmijnen, biologische en chemische wapens zijn al lang verboden. Er is enkel een nucleair non-proliferatieverdrag uit 1968, waarin de kernwapenlanden beloofden dat ze hun wapens uiteindelijk zouden ontmantelen. Alleen stond daar geen deadline in. Dit nieuwe akkoord willen ze zelfs niet ondertekenen, en hun bondgenoten lopen als poedels achter hen aan.

Ook België?

Sauer: België heeft de besprekingen van dat verdrag zelfs geboycot. Dat is in strijd met onze verplichtingen onder het non-proliferatieverdrag én met het regeerakkoord van de regering-Michel. (leest voor:) ‘We blijven ijveren voor internationale initiatieven met het oog op een verbod of minstens een betere controle op wapensystemen met een willekeurig bereik en/of een buitensporig effect op burgers’. Ik neem aan dat ze daarmee kernwapens bedoelen? (op dreef) Nochtans is zowat iedere Belg tegen kernwapens. Het Vlaams Parlement heeft in 2015 een resolutie aangenomen om werk te maken van een ontmanteling. Zeventig procent van de Vlaamse burgemeesters heeft een handvest ondertekend tegen kernwapens. Willy Claes, Guy Verhofstadt, Jean-Luc Dehaene en Louis Michel hebben enkele jaren geleden samen een opiniestuk tegen kernwapens geschreven (in De Standaard, nvdr). Maar als puntje bij paaltje komt, willen we er zelfs niet over onderhandelen.

Waarom laait de discussie over de ontmanteling van het kernwapenarsenaal zelden hoog op?

Sauer: Omdat het een redelijk onzichtbaar probleem is. We krijgen die wapens letterlijk niet te zien. Bovendien hangt rond kernwapens een waas van geheimhouding. Onze regering wil niet eens toegeven dat wij kernwapens op ons grondgebied hebben liggen. Ik stel ook vast dat de media er niet mee bezig zijn. Linda De Win stelt politici honderdduizend vragen, maar nooit vraagt ze eens naar de kernwapens die wij opgeslagen hebben. Oorverdovend stil is het.

Dienen die kernwapens niet vooral ter afschrikking?

Sauer: Het is een fabeltje dat kernwapens voor stabiliteit en veiligheid zorgen. Landen met kernwapens denken dat niemand hen meer zal durven aan te vallen, terwijl dat al meerdere keren is gebeurd. Tijdens de Jom Kipoeroorlog in 1973 vielen Egypte en Syrië Israël binnen, terwijl iedereen wist dat Israël over kernwapens beschikte. Dat het die wapens nooit gebruikt heeft, komt vooral omdat de oorlog niet lang genoeg heeft geduurd.

Hoe realistisch acht u het scenario dat terroristen een nucleaire aanslag plegen?

Sauer: Ze hebben verschillende mogelijkheden. Terroristen kunnen een ‘vuile bom’ maken, een explosief verrijkt met radioactief materiaal. Wat je daarvoor nodig hebt, vind je in elk ziekenhuis of op elk industrieterrein. Je kunt er gif op innemen dat zo’n aanslag er de volgende vijf à tien jaar komt. Een kernbom in elkaar knutselen is nog wat anders, maar ook dat is niet onmogelijk. Denk maar aan het verhaal van Abdul Qadeer Khan, een Pakistaanse ingenieur die aan de KU Leuven promoveerde en vervolgens in Nederland in een nucleaire installatie ging werken. Hij heeft daar de kennis gestolen om in Pakistan een kernbom te helpen bouwen. Hij heeft zijn expertise later nog aangeboden aan landen als Noord-Korea, Iran en Libië. Zulke netwerken bestaan nog altijd.

Vormen onze kerncentrales een doelwit voor terroristen?

Sauer: We weten dat er in de zomer van 2014 een saboteur aan het werk is geweest in Doel 4. Daardoor is 60.000 liter olie weggevloeid en heeft de reactor maanden stilgelegen. Dat heeft ons 100 miljoen euro gekost. Was dat een malcontente werknemer of een geïnfiltreerde terrorist? Het gerecht is nog altijd geen dader op het spoor. Ze hebben alle werknemers ondervraagd, en niemand had het gedaan. Er werkt misschien tachtig man in die ruimte: zó moeilijk kan het toch niet zijn. Er was vroeger trouwens al eens een werknemer van Doel naar Syrië vertrokken. Maar het gerecht is blijkbaar niet in staat om die zaak op te lossen.

Hoe verklaart u die laksheid?

Sauer: De nucleaire sector is een afgezonderd wereldje waar geen kritische stemmen worden geduld. Ze hebben uitstekende banden met de politiek en ze zitten op een berg geld. Veiligheid is niet hun belangrijkste prioriteit. Tot voor kort werden die centrales niet eens bewaakt door gewapende agenten. Gelukkig wordt de Fanc, het controleorgaan van de overheid, zich meer en meer bewust van de gevaren.

De legerbasis van Kleine Brogel, waar Amerikaanse kernwapens liggen, is trouwens ook een ramp. Pacifisten zijn er al meermaals in geslaagd gewoon over de draad te klimmen en het terrein op te wandelen. Ik kan u verzekeren dat de Amerikanen daar niet mee kunnen lachen. Als pacifisten dat kunnen, is dat voor terroristen vermoedelijk ook kinderspel.

Is het wel een goed idee om onze kernwapens op te geven als terroristen op het punt staan zo’n bom te maken?

Sauer: In wat voor wereld hebben die terreurgroepen meer kans om kernwapens te bemachtigen: een wereld mét of een wereld zonder kernwapens? Ik beweer niet dat een wereld zonder kernwapens de ideale wereld zal zijn. Maar als we niets doen, neemt het risico op een nucleair incident ontzettend toe. Hou het even in gedachten: Donald Trump beslist of er kernwapens worden gebruikt. Er zijn geen checks and balances, er is niemand die zijn beslissing kan overrulen.

Hoe kijkt u naar de spanningen tussen Noord-Korea en Amerika van de voorbije weken?

Sauer: Ach, nu is Kim Jong-un de grote vijand. Maar het waren wel de Verenigde Staten die tijdens de Koude Oorlog als eerste kernwapens hebben gestationeerd in Zuid-Korea. Noord-Korea heeft enkel gereageerd op wat er aan zijn grenzen gebeurde. Dat land was zelfs lange tijd lid van het non-proliferatieverdrag. In 2003 is het – een unicum is dat – uit het verdrag gestapt en kernwapentests beginnen uit te voeren. Kim Jong-un is eigenlijk enkel een versnelling hoger geschakeld dan zijn voorgangers.

Donald Trump beloofde fire and fury als reactie. Hoe moeten we het best reageren?

Sauer: Uiteindelijk moet er rond de onderhandelingstafel worden gezeten en naar een diplomatiek akkoord gezocht. Kim Jong-un heeft ook al gezegd dat hij dat wil, en misschien is dat zelfs de reden waarom hij die raketten lanceert. Er is in het verleden ook al onderhandeld. In ruil voor veilige reactoren of voedsel en grondstoffen beloofde Noord-Korea in de jaren negentig om geen werk te maken van haar kernwapenprogramma. Maar uiteindelijk is dat altijd misgelopen doordat een van beide partijen de afspraken niet nakwam.

Valt er nog met Kim te praten?

Sauer: Kim redeneert veel rationeler dan wij denken. Ik wil het conflict zeker niet relativeren: het is goed mogelijk dat het misgaat. Er hoeft maar een van de twee in een provocatie te trappen van de ander en het conflict kan ontaarden. Oorlogen beginnen vaak met zulke irrationele kettingreacties: denk maar aan de Eerste Wereldoorlog.

Aan welke kant van de onderhandelingstafel zit China eigenlijk?

Sauer: Veel waarnemers in het Westen denken dat China het enige land is dat voor een oplossing kan zorgen. China heeft intensieve handelsrelaties met de Noord-Koreanen. Als de Chinezen sancties opleggen en die vervolgens ook daadwerkelijk doorvoeren, kunnen ze Noord-Korea misschien tot onderhandelen dwingen. Zo hebben de Verenigde Staten en Europa het met Iran gedaan. Maar zelfs dat zal maar een tijdelijke oplossing opleveren. Er moet echt een definitief vredesakkoord komen tussen Noord- en Zuid-Korea. Er is sinds 1953 nog altijd geen oplossing voor dat sluimerende conflict. Zolang Noord-Korea zich onveilig voelt en denkt elk moment te kunnen worden aangevallen door de VS, zal het zijn kernwapens niet opgeven.

Dreigen we door te onderhandelen met Noord-Korea geen gruwelijke dictatuur te legitimeren?

Sauer:(blaast) Er zijn zo veel dictaturen. Het Westen maakt op zich geen bezwaar tegen samenwerken met dictaturen. Het Noord-Koreaanse regime is verschrikkelijk, maar vanuit het perspectief van orde en stabiliteit, moeten we af en toe compromissen maken met leiders als Kim Jong-un. Rechtvaardigheid brengen is een nobele doelstelling, maar in de internationale politiek is het doorgaans te hoog gegrepen.

U pleit voor pragmatisme.

Sauer: (knikt) Ik vind het vreemd om het mezelf te horen zeggen, want ik sta bekend als idealist. Maar soms bekommert het Westen zich te veel om mensenrechten, terwijl we beter eerst voor orde en stabiliteit zouden zorgen. We moeten meer ons nationaal eigenbelang durven na te streven. Het beste voorbeeld is Oekraïne. Onze relaties met Rusland zijn duizend keer belangrijker dan onze relaties met Oekraïne. We zouden ons dus beter niet te veel bemoeien met de mensenrechtenschendingen in Oekraïne, ook al kiezen de VS en eigenlijk ook Europa vandaag voor Oekraïne. Nochtans kunnen enkel betere relaties met Rusland er op lange termijn voor zorgen dat Oekraïne stabiel wordt.

U toont in uw boek veel begrip voor de positie van Vladimir Poetin.

Sauer: Ik zal zijn regime niet verdedigen, maar we hebben al vanaf de jaren negentig te weinig respect gehad voor de verliezer van de Koude oorlog. Dat is nochtans de enige manier om nieuwe conflicten tegen te gaan. Na de napoleontische oorlogen hebben we op het Congres van Wenen een collectief veiligheidsverdrag gesloten. We waren toen slim genoeg om het verslagen Frankrijk erbij te nemen. Na de Eerste Wereldoorlog hebben we Duitsland daarentegen in de put geduwd, wat later aanleiding werd van de Tweede Wereldoorlog. Daarna deden we het weer wel goed, door de Verenigde Naties op te richten en Duitsland en Japan erbij te nemen. Dat hadden we met Rusland dus ook moeten doen na de Koude Oorlog. Maar we hebben hen – tegen het advies van veel academici in – niet opgenomen in een collectieve veiligheidsorganisatie, en we hebben de NAVO almaar verder uitgebouwd, hoewel het Warschaupact wegviel. Dan kun je toch verwachten dat Rusland op een bepaald moment reageert?

Was de annexatie van de Krim door Rusland terecht?

Sauer: Dat Rusland de Krim heeft geannexeerd, is een begrijpelijke reactie op de uitbreiding van de NAVO. Omdat er geen collectieve veiligheidsorganisatie bestaat, wil Rusland Oekraïne als bufferstaat zoals België dat na het congres van Wenen werd. Ik keur die annexatie voor alle duidelijkheid af, en sta volledig achter de economische sancties die we tegen Rusland hebben genomen. We moeten Poetin hier hard voor op de vingers tikken. Maar we kunnen niet om Rusland heen. Om stabiliteit in het Midden-Oosten te krijgen, hebben we Rusland echt nodig.

Zou Rusland vandaag een democratie zijn als het Westen dat land had opgenomen in een internationale structuur?

Sauer: De andere Oost-Europese staten zijn toch duidelijk in de goede richting geëvolueerd. Het was in 1991 in ieder geval de logica zelve om de NAVO te ontbinden. Allianties zijn gemaakt om een tijdelijke, externe vijand tegen te gaan. Die vijand bestond niet meer. Een alliantie zoekt voortdurend naar een nieuwe externe vijand. Dat maakt ze in vredestijd pervers. In plaats van de NAVO overeind te houden, hadden we samen met Rusland een collectieve veiligheidsorganisatie moeten uitbouwen.

Trump noemde tijdens zijn campagne de NAVO ook al overbodig, en trok openlijk in twijfel of Amerika Europa nog te hulp zou schieten bij een aanval.

Sauer: Veel van mijn Amerikaanse collega’s staan wat dat betreft achter Trump. De Europeanen hebben geld genoeg om hun eigen veiligheid te bekostigen. Kijk naar de staat van de infrastructuur of de lamentabele toestand van de scholen: Amerika kan het geld goed elders gebruiken. Waarom zouden zij dan betalen voor ónze veiligheid, terwijl wij hier in het aards paradijs leven. Zelfs Barack Obama en Hillary Clinton ergerden zich aan het feit dat de Europese landen zo weinig in defensie investeren. Trump gaat alleen verder en stelt artikel 5 (dat zegt dat een aanval op één NAVO-lid een aanval op alle NAVO-leden is, nvdr) ter discussie. Maar het is toch duidelijk dat het bestaan van de NAVO vandaag meer nadelen dan voordelen oplevert? Het creëert problemen met Rusland en houdt nucleaire ontwapening tegen.

Gelooft u dat Rusland überhaupt zin zou hebben gehad om samen met westerse landen een bondgenootschap te sluiten?

Sauer:Michaïl Gorbatsjov en Boris Jeltsin hebben ooit signalen in die richting uitgezonden. Zelfs Poetin was in het begin van zijn ambtstermijn een westersgezinde leider. Hij was het eerste staatshoofd om George W. Bush zijn deelneming over te brengen na de aanslagen van 11 september 2001. Pas toen de VS hem de eerste jaren stelselmatig negeerden, heeft hij het geloof in het Westen verloren. Het is natuurlijk ook zo dat de Russische economie door de stijging van de gas- en olieprijzen later enorm gegroeid is, waardoor Poetin het Westen plotseling minder nodig had. Dat maakte het eenvoudiger voor hem om zich los te maken en op de borst te kloppen. Bovendien is Poetin sinds de door het Westen gesteunde revoluties in Oekraïne en Georgië bang geworden voor een kleurenrevolutie in eigen land. Ook dat speelt een rol in zijn afkeer voor het Westen.

Vladimir Poetin heeft het bestaansrecht van Oekraïne nooit onderschreven. Zal hij die soevereiniteit plots wel erkennen als Europa en Rusland een bondgenootschap zouden vormen?

Sauer: In zo’n organisatie zal het voor Rusland veel moeilijker worden om militaire actie te ondernemen tegen Oekraïne, zoals het dat nu in Oost-Oekraïne doet.

Is het niet omgekeerd? Wordt het in zo’n veiligheidsorganisatie net niet onmogelijk om iets aan eventuele Russische agressie te doen?

Sauer: Maar soms werkt het wel. Toen Saddam Hoessein Koeweit binnenviel in 1990, hebben alle VN-staten, inclusief de Sovjet-Unie, samen besloten om actie te ondernemen. Kijk, ik zeg niet dat zo’n veiligheidsorganisatie perfect zal werken. Maar het zal in globo beter werken dan de NAVO.

Acht u het vandaag nog mogelijk om tot een vergelijk te komen met Rusland?

Sauer: Ik denk dat het nooit te laat is, maar het wordt heel moeilijk. Er wordt vandaag amper gepraat met de Russen. Ik had even de hoop dat de Russisch-Amerikaanse relaties onder Trump zouden verbeteren, maar die is ondertussen gekelderd. Heel Washington is tegen Rusland: de Republikeinen, de Democraten, de defensiegemeenschap, de veiligheidsdiensten. Dat krijgt Trump niet rechtgetrokken.

En toch bent u eigenlijk een optimist.

Sauer: Ik maak me zorgen over wat er vandaag om ons heen gebeurt. Maar in mijn boek probeer ik duidelijk te maken wat de achterliggende mechanismen zijn, en daar kan wel degelijk aan gesleuteld worden. Die voortdurende focus op alles wat fout loopt, maakt mensen nodeloos zwartgallig. Ik erger me vooral aan bepaalde collega’s die blijkbaar de noodzaak voelen om daar nog eens een schep bovenop te doen en het begin van de Derde Wereldoorlog aan te kondigen.

Waarom doen ze dat?

Sauer: Omdat ze met die voorspellingen in de krant raken? (lacht) De motivaties zijn verschillend. Er zijn experten in denktanks die betaald worden door de defensiegemeenschap.

Doelt u op uw collega’s bij het Egmontinstituut?

Sauer: Wel ja, het Egmontinstituut is natuurlijk een denktank die eigenlijk in handen is van de overheid. Professoren die voor Egmont werken, kunnen bijna niet anders dan mee te doen in die zwartgalligheid. Zij zullen trouwens ook nooit pleiten voor de ontmanteling van de kernwapens, of voor een collectieve veiligheidsorganisatie met Rusland. Al zijn er natuurlijk ook experten die werkelijk geloven dat we aan de rand van de afgrond staan. Daar kan ik dus wel respect voor opbrengen. Neem nu Jonathan Holslag: die gelooft oprecht dat het helemaal de foute richting uitgaat met de wereld.