Een poging tot staatsgreep in Zuid-Korea: hoe sterk is de democratie in Seoul?

Plots was in Zuid-Korea de staat van beleg afgekondigd – en toen weer niet. De onverwachte zet van president Yoon Suk Yeol stelt de Zuid-Koreaanse democratie op de proef. Hoe moet het nu verder?

3 december was een rustige winterdag in Seoul, de hoofdstad van Zuid-Korea. Maar het was vreemd wakker worden de volgende ochtend. Want toen de zon opkwam, had president Yoon Suk Yeol de staat van beleg afgekondigd, een poging ondernomen om het parlement met geweld over te nemen en vervolgens zijn koers weer abrupt gewijzigd.

Daarmee had de Yoon in één nacht tijd het land in chaos gestort, de toekomst van zijn presidentschap in twijfel getrokken en de kracht van de Zuid-Koreaanse democratie op de proef gesteld.

De turbulente nacht begon rond 22.30 uur lokale tijd met een onverwachte toespraak van Yoon, waarin hij de onmiddellijke invoering van de staat van beleg aankondigde. Het decreet verbood alle politieke activiteiten en beperkte de persvrijheid.

Het was de eerste keer dat zulke noodbevoegdheden werden gebruikt sinds de val van de militaire dictatuur in de late jaren 1980. Yoon beweerde – zonder enig bewijs te leveren – dat de Nationale Assemblee, die wordt gecontroleerd door zijn politieke tegenstanders van de Democratische Partij (DP), was ‘veranderd in een monster’ dat de democratie bedreigt. Hij suggereerde dat de DP samenwerkte met Noord-Koreaanse ‘communistische krachten’.

Zuid-Koreaanse president kondigt intrekking van krijgswet aan

Complete verbijstering

Opeenvolgende grondwetten hebben het presidentschap in Zuid-Korea verzwakt en meer macht aan het parlement gegeven. Maar de president is bijvoorbeeld nog altijd de opperbevelhebber van de veiligheidsdiensten, hij kan dus nog een aanzienlijke macht uitoefenen.

Na de verklaring van Yoon werden troepen ingezet bij het parlementsgebouw in Seoul en stonden agenten van de oproerpolitie opgesteld langs de wegen.

De reactie liet niet lang op zich wachten. Duizenden demonstranten trokken de straat op, ze wilden de president dwingen om terug te komen op zijn besluit. ‘Arresteer hem!’ scandeerden ze. De sfeer was een mix van verontwaardiging en complete verbijstering. ‘Was Yoon dronken en heeft hij dit plots midden in de nacht bedacht? Want het slaat nergens op’, zegt een demonstrant. ‘Gebeurt dit echt?’ vraagt een andere.

De valutamarkten reageerden geschokt, waardoor de Koreaanse won met 3 procent daalde ten opzichte van de dollar. De Bank of Korea probeerde in de ochtend van 4 december in een spoedvergadering de markten te stabiliseren.

30.000 Amerikanen

Amerikaanse functionarissen uitten hun ‘ernstige bezorgdheid’. In Zuid-Korea zijn bijna 30.000 Amerikaanse troepen gestationeerd, en toch hadden ze geen voorafgaande waarschuwing ontvangen van hun bondgenoot.

Zelfs Yoons eigen regering was overrompeld. ‘Dit is de beslissing van de opperbevelhebber’, zegt een regeringsbron. ‘Voor de meeste medewerkers, en voor de kabinetsleden, was het een enorme verrassing.’

De politieke oppositie tegen Yoon mobiliseerde zich snel. De DP verklaarde dat de afkondiging van de staat van beleg door de president ‘een staatsgreep’ was.

De leider van Yoons partij, de People’s Power Party, keerde zich tegen hem en riep strijdkrachten en politie op om ‘geen onwettige of oneerlijke instructies op te volgen’.

Toen zwaarbewapende troepen het parlement bestormden, stemde een meerderheid van 190 parlementsleden – die zich in de vergaderzalen hadden verschanst – unaniem voor het intrekken van het decreet van de president, iets meer dan twee uur na de invoering ervan.

Kort daarna begonnen de troepen zich terug te trekken. Even na 4 uur ’s ochtends hield Yoon opnieuw een televisietoespraak. Deze keer kondigde hij aan dat hij de wil van de Nationale Assemblee zou respecteren en de staat van beleg zou opheffen. De troepen keerden terug naar hun bases.

Luxe handtas

Yoon, een conservatieve voormalige officier van justitie, trad in 2022 aan na een nipte overwinning op Lee Jae-myung, de leider van de DP. Hij bleek een polariserende leider te zijn, die niet alleen zijn politieke tegenstanders van zich vervreemdde, maar ook veel van zijn oorspronkelijke aanhangers.

Schandalen hebben zijn imago nog meer beschadigd. Er waren de beschuldigingen tegen zijn vrouw, die gefilmd was terwijl ze een luxe handtas als geschenk aannam. Zijn goedkeuringscijfers daalden vorige maand onder de 20 procent, tegenover 53 procent toen hij aantrad.

De DP behaalde een grote overwinning tijdens de algemene verkiezingen dit voorjaar en heroverde de controle in het parlement.

Yoon belandde in een impasse met het vijandige parlement en weigerde de openingszitting op 2 september bij te wonen – het was de eerste keer dat een Zuid-Koreaanse president daar niet bij was sinds de democratisering. Vorige week snoeide het parlement nog in Yoons begroting voor volgend jaar.

Yoon dacht wellicht dat hij zijn tegenstanders te vlug af kon zijn door als eerste actie te ondernemen. Maar zijn daad ging ver buiten de grenzen van normaal politiek gedrag in het democratische Zuid-Korea.

Het deed denken aan de tactieken van Park Chung-hee, de militaire dictator die het land in de jaren 1960 en 1970 regeerde. ‘Hij heeft de nucleaire bom gebruikt’, zegt Victor Cha van het Centre for Strategic and International Studies, een Amerikaanse denktank.

Een gevoelig moment

Met die ‘bom’ hoopte Yoon waarschijnlijk zijn regering te redden. In plaats daarvan heeft hij vrijwel zeker zijn eigen ondergang bezegeld.

Op de middag van 4 december dienden parlementsleden van de oppositie een motie in om Yoon te impeachen.

Daar is een tweederdemeerderheid in het parlement nodig, waarna een proces bij het constitutioneel hof volgt. Yoons partij heeft 108 van de 300 zetels in de assemblee.

Het proces kan maanden duren, waardoor een interim-president de leiding krijgt en het politieke systeem in een impasse belandt. Als er nieuwe verkiezingen komen, lijkt de DP-kandidaat de favoriet te zijn.

De gevolgen voor het buitenlands beleid van een machtswisseling in Seoul zouden enorm zijn – en dat op een gevoelig moment. Donald Trump bereidt zich voor op zijn herintrede in het Witte Huis en Noord-Korea neemt een steeds vijandigere houding aan tegenover het Zuiden.

Tijdens zijn ambtstermijn heeft Yoon de alliantie met de VS versterkt, een gespannen relatie met Japan gestabiliseerd en indirect steun geboden aan Oekraïne door Amerikaanse munitievoorraden aan te vullen. Hij volgde ook een harde lijn tegenover Noord-Korea, dat een nieuw veiligheidspact met Rusland heeft gesloten.

De DP staat doorgaans sceptisch tegenover Japan, vanwege wrok over wreedheden tijdens de koloniale periode. De partij is voor een toenadering tot Noord-Korea en heeft oproepen voor directe militaire hulp aan Oekraïne afgewezen.

VS, Zuid-Korea en Japan halen militaire banden aan, veroordelen China

Deze beschamende episode zegt veel over de staat van de Zuid-Koreaanse democratie. Aan de ene kant heeft het politieke systeem een enorme stresstest doorstaan als Yoon daadwerkelijk terugtreedt en via een constitutioneel proces wordt vervangen.

Maar dat hij naar zo’n extreme maatregel moest grijpen, wijst op een dieper probleem. Politieke polarisatie is diepgeworteld en de tegenovergestelde kampen beschouwen elkaar als doodsvijanden.

Wangedrag van politieke leiders, gevolgd door agressieve strafrechtelijke vervolgingen: het komt vaak voor in Zuid-Korea. Eerder dit jaar werd Lee, de leider van de DP, zelf veroordeeld: hij had gelogen in een onderzoek naar een omkoopzaak. Kan hij nog een presidentskandidaat zijn? (Hij ontkent de beschuldigingen en is van plan in beroep te gaan.)

Park Geun-hye werd in 2016 als president afgezet en veroordeeld wegens corruptie, haar voorganger Lee Myung-bak werd na zijn ambtstermijn ook veroordeeld voor omkoping. Diens voorganger, Roh Moo-hyun, pleegde zelfmoord na corruptiebeschuldigingen.

Het nieuwste fiasco kan een gelegenheid worden voor Zuid-Korea om te reflecteren en te hergroeperen. Of het kan verdere verdeeldheid en vijandigheid aanwakkeren.

Zuid-Korea, saai? ‘Het land lijkt veel meer op Nederland of België dan we denken’