Eén maand chaos onder president Trump: is deze machtsgreep een grondwettelijke crisis?

In zijn eerste maand terug in het Witte Huis test Donald Trump de grenzen van zijn macht met een stortvloed aan presidentiële besluiten. Tientallen rechtbanken hebben zijn orders al (tijdelijk) geblokkeerd. Maar wat gebeurt er als Trump de rechtbanken negeert? De grote vraag lijkt niet langer óf er een grondwettelijke crisis komt, maar wanneer.

De nieuwe regering-Trump vuurt zowat elke dag nieuwe presidentiële besluiten af. Het beëindigen van het automatische staatsburgerschap bij geboorte in de VS, het bevriezen van miljarden aan overheidsuitgaven, het ontmantelen van de ontwikkelingsorganisatie USAID: de ene controversiële maatregel volgt de andere op – en het is ook lang niet duidelijk of al die besluiten wel legaal zijn.

Zakenman Elon Musk is uitgegroeid tot Donald Trumps persoonlijke stormram. Hij kreeg verregaande bevoegdheden om te knippen in overheidsuitgaven als hoofd van DOGE, het nieuwe departement van ‘overheidsefficientie’.

Veertien staten spanden een rechtszaak aan om zijn team te stoppen, maar op dinsdag weigerde federaal rechter Tanya Chutkan voorlopig om hem daarin  tegen te houden. Wel schreef ze dat Musk ‘een niet-verkozen individu is met ongecontroleerde macht, aan het hoofd van een entiteit die niet door het Congres werd opgericht en waarop het geen toezicht heeft’.

De zaak illustreert perfect hoe Musk en Trump de grenzen van de presidentiële macht testen. Toen inspecteur-generaal Paul Martin kritiek uitte op Musks ontmanteling van USAID werd hij direct ontslagen. Een duidelijk teken dat de administratie geen institutionele tegenspraak duldt.

‘Fuck you, Elon’: hoe moet de EU omgaan met ‘first buddy’ Elon Musk?

Crisis in wording

Volgens de krant The New York Times is er geen universeel aanvaarde definitie van een grondwettelijke crisis. Het gaat veeleer om een geleidelijk proces dan een plotselinge omslag. Volgens sommige experts bevinden we ons nú al in zo’n crisis.

Het echte kantelpunt zou er komen wanneer Trump een duidelijke rechterlijke uitspraak gewoon naast zich neerlegt. In zijn eerste termijn maakte Trump vaak veel kabaal, maar respecteerde hij uiteindelijk de beslissingen van de rechtbank.

Toen een federale rechter in 2017 zijn controversiële ‘moslimban’ blokkeerde, bekritiseerde Trump hem als een ‘zogenaamde rechter’, maar hij voerde het vonnis wel uit. Ook in deze eerste weken heeft de nieuwe ploeg zich, zij het schoorvoetend, geschikt naar gerechtelijke bevelen.

De escalatie lijkt nabij. Vicepresident JD Vance verklaarde op sociale media dat ‘rechters niet mogen bepalen wat de legitieme macht van de uitvoerende macht is’. Met die uitspraak zet hij meer dan twee eeuwen Amerikaanse rechtstraditie op z’n kop: sinds 1803 hebben rechtbanken, en in laatste instantie het Hooggerechtshof, de bevoegdheid om te bepalen of presidentiële acties grondwettelijk zijn.

Zeventien procureurs-generaal veroordeelden Vances uitspraak dan ook meteen als ‘even fout als roekeloos’. ‘Dit is een staatsgreep, niet meer en niet minder’, waarschuwt procureur-generaal Kris Mayes van Arizona. ‘In de VS gaan we in beroep tegen uitspraken waar we het niet mee eens zijn. We negeren ze niet.’

Van criticus tot getrouwe buldog: wie is J.D. Vance, de running mate van Donald Trump?

Het Hooggerechtshof

De grote vraag is wat het Hooggerechtshof zal doen wanneer de rechtszaken over Trumps presidentiële besluiten uiteindelijk daar belanden. Trump benoemde zelf drie van de negen rechters, wat leidde tot een conservatieve meerderheid. Maar Quinta Jurecic, redacteur bij de juridische website Lawfare, verwacht dat het Hooggerechtshof kritisch zal kijken naar Trumps meest extreme maatregelen. Vooral opperrechter John Roberts wil volgens haar niet gezien worden als een ‘politicus in een toga’. 

Jurecic ziet in Vances uitspraak een duidelijke waarschuwing aan het Hooggerechtshof: als jullie ons tegenhouden, leggen we jullie uitspraken gewoon naast ons neer.

Het Hooggerechtshof heeft geen eigen handhaving, en is dus afhankelijk van de bereidheid van de uitvoerende macht om uitspraken te respecteren. Als Trump besluit dat hij zelf mag bepalen wat zijn ‘legitieme macht’ is, belanden de VS in woelig en ongekend constitutioneel vaarwater.

Historische precedenten

De Amerikaanse geschiedenis kent slechts een handvol vergelijkbare momenten. Een van de beruchtste grondwettelijke crises van de vorige eeuw was de ‘Saturday Night Massacre’ onder Richard Nixon in 1973. President Nixon ontsloeg zijn speciale aanklager Archibald Cox, wat leidde tot het aftreden van twee hooggeplaatste functionarissen die weigerden om dat bevel uit te voeren. Die crisis wordt algemeen als een keerpunt in het Watergate-schandaal gezien: Nixons populariteit daalde verder, en hij nam het volgende jaar ontslag.

In de krant The Wall Street Journal gaat columniste Peggy Noonan wat verder terug in de geschiedenis. Zij ziet vooral parallellen met Andrew Jackson, wiens presidentschap ze ‘één doorlopende grondwettelijke crisis’ noemt.

Jackson negeerde in 1832 een uitspraak van het Hooggerechtshof over de soevereiniteit van de Cherokee-indianen. Het Hof had geoordeeld dat de pogingen van de staat Georgia om Cherokee-land in te nemen ongrondwettelijk waren, maar Jackson weigerde de uitspraak te handhaven omdat hij ze ‘ondemocratisch’ vond.

Georgia kon daardoor doorgaan met het annexeren van Cherokee-land, wat leidde tot de gedwongen verhuizing van duizenden indianen.

Net zoals Trump was ook Jackson een buitenstaander die de gevestigde orde in Washington wilde ontwrichten, en daarvoor geregeld brak met de grondwet en traditie.

Volgens Noonan kwam het cruciale inzicht over hoe Jackson wegkwam met het negeren van de rechtbanken van toenmalig senator Daniel Webster: de grondwet schrijft een scheiding der machten voor, maar Jacksons enorme populariteit bij het volk kon die overstemmen. Het Congres durfde hem niet tegen te houden uit angst voor zijn achterban – een dynamiek die ook vandaag  zichtbaar is.

Laatste verdedigingslinie

In een echte constitutionele crisis staan weinig opties open. Het Congres kan Trump afzetten via impeachment, maar dat vereist een tweederdemeerderheid in de Senaat – iets wat gezien de Republikeinse meerderheid zeer onwaarschijnlijk is. De rechtbanken kunnen boetes opleggen of mensen gevangenzetten wegens minachting van het hof, maar ook dat vereist medewerking van de uitvoerende macht.

Voorlopig ligt de laatste verdedigingslinie bij ambtenaren die weigeren mogelijk illegale bevelen uit te voeren. Een duidelijk voorbeeld daarvan speelde zich vorige week af in New York. Openbaar aanklagers Danielle Sassoon en Hagan Scotten namen ontslag toen het ministerie van Justitie hen opdroeg corruptieaanklachten tegen burgemeester Eric Adams te laten vallen.

Kort daarna verscheen Adams bij de conservatieve zender Fox News, waar hij instemde met het heropenen van een kantoor van de immigratiedienst in de gevangenis op Rikers Island. Trumps ‘grens-tsaar’ Tom Homan waarschuwde in dezelfde uitzending: ‘Ik kom terug naar New York, en dan zitten we niet rustig samen op de sofa. Dan sta ik in zijn kantoor en vraag ik: waar is die afspraak die we hadden?’

In haar ontslagbrief schreef Sassoon dat het ‘een gevaarlijk precedent’ zou scheppen om Adams te belonen voor zijn ‘opportunistische steun aan Trumps immigratiebeleid’.

Migrantenhater met migratieroots: wie is Trumps meesterbrein Stephen Miller?

Prijs van verzet 

Quinta Jurecic waarschuwt dat bedrijven en overheidsinstanties die zich nu al schikken naar Trumps wensen het weefsel van de democratie beschadigen. ‘Als mensen zien dat anderen in machtsposities – mensen die machtiger zijn dan zijzelf – zich al gewonnen geven, denken ze al snel: het is voorbij, wat kunnen we nog doen?’ Maar het tegendeel is volgens haar ook waar. ‘Wanneer je ziet dat iemand opstaat tegen Trump, kan dat juist een mobiliserend effect hebben.’

De weerstand van deze principiële ambtenaren heeft een prijs. Want als de echte corruptiebestrijders – mensen met ruggengraat en respect voor de wet – ontslag nemen, wie blijft dan nog over om Trump tegen te houden? Paul Van Den Boeyants wist het al: ‘Als alle gedegouteerden vertrokken zijn, blijven alleen de degoutanten over.’