Een dode journalist in het Rwandese Kigali: het krakkemikkige onderzoek

In januari 2023 kwam de Rwandese journalist John Williams Ntwali om het leven bij een verkeersongeluk in Kigali. Hij had eerder bedreigingen ontvangen. Forbidden Stories dook in het onderzoek naar zijn dood.

‘Er werd me verzekerd dat ik in de gevangenis of dood zou eindigen. Ik kan vandaag niet naar huis, omdat een auto me volgt als ik de motor neem. Als ik een kantoor binnenga, staat die auto daar geparkeerd. Vandaag staat hij vast bij mijn huis.’

In januari 2022 vertelde de Rwandese journalist John Williams Ntwali aan zijn verbannen collega Rubens Mukunzi dat hij in de hoofdstad Kigali constant onder surveillance stond. ‘Ze doen al hun rotzooi ’s nachts, dumpen het lijk waar ze maar willen, en komen met een versie van de feiten die ze willen’, zei Ntwali in berichten aan Mukunzi, verwijzend naar de Rwandese inlichtingendiensten.

Precies een jaar later, in de nacht van 17 op 18 januari 2023, werd Ntwali gedood door een botsing met een auto terwijl hij op de passagiersstoel van een motortaxi zat. Tenminste, dat is het officiële verhaal.

‘John had me verteld dat hij bang was’, zegt een anonieme collega van Ntwali. Ze spraken elkaar enkele dagen voor zijn dood. ‘Hij zei dat hij bedreigingen had ontvangen van de inlichtingendiensten. Ze vertelden hem dat hij vermoord zou worden. “We gaan je aanrijden als je op je motor zit”, zeiden ze.’

De stem van de stemlozen

Waarom werd Ntwali naar verluidt bedreigd door de autoriteiten? Op 43-jarige leeftijd was hij hoofdredacteur van de krant The Chronicles en de oprichter van het YouTube-kanaal PAX TV/IREME News. Ntwali bracht er onder meer verslag uit van de gerechtelijke vervolging van Rwandese politieke tegenstanders. Hij werd, in de woorden van La Libre Afrique, ‘de stem van de stemlozen’.

Volgens Clémentine de Montjoye, onderzoeker bij Human Rights Watch, was Ntwali ‘een van de weinigen die een stem gaven aan mensen die geconfronteerd werden met mensenrechtenschendingen vanwege hun kritiek op de autoriteiten.’ Montjoye geeft aan dat Ntwali in de maanden voor zijn dood gewag had gemaakt van dreigtelefoontjes waarin hem werd gevraagd te stoppen met zijn kritische berichtgeving. Hij kreeg ook bezoek van de veiligheidsdiensten.

In augustus 2021 deed Ntwali onderzoek naar de gerechtelijke vervolging van Kagame’s politieke tegenstander Paul Rusesabagina. Tijdens de Rwandese genocide redde Rusesabagina het leven van meer dan 1000 Tutsi’s (het verhaal werd bekend dankzij de film Hotel Rwanda uit 2005). De Rwandese autoriteiten waren niet ingenomen met Ntwali’s onderzoek. Aan de dochter van Rusesabagina, Carine Kanimba, zei Ntwali dat hij bedreigd werd en het bevel kreeg zijn onderzoeksmateriaal te wissen.

13 dagen gevangenschap

Ook zijn andere onderzoek bracht Ntwali in de problemen. In 2015 bracht hij onder meer verslag uit van de dood van Assinapol Rwigara, een rijke Rwandese zakenman. Rwigara financierde in de jaren negentig het FPR, de politieke partij van de Rwandese president Paul Kagame. Rwigara’s auto zou zijn aangereden door een vrachtwagen, maar zijn familie gelooft dat verhaal niet. Dochter Diane kondigde in mei aan mee te willen doen aan de Rwandese presidentsverkiezingen. Die staan gepland voor juli 2024.

Een jaar na zijn onderzoek bracht Ntwali 13 dagen door in hechtenis op beschuldiging van verkrachting van een minderjarige. De zaak werd ingetrokken, wat het vermoeden voedt dat Ntwali vals beschuldigd werd vanwege zijn onderzoek naar het ongeluk van Rwigara. Na zijn vrijlating ontkende Ntwali alle aantijgingen. Enkele weken voor zijn dood was Ntwali bezig met een ander onderzoek naar een verdacht auto-ongeluk.

Inlichtingsdiensten komen dichter

In het licht van dat alles is de officiële versie van Ntwali’s dood niet overtuigend. De identificatie van het lichaam liep vertraging op, de officiële verklaringen over de precieze locatie van het ongeluk verschillen, net als de vaststelling van het tijdstip. Daarom hebben 17 media, gecoördineerd door Forbidden Stories, het project Rwanda Classified op poten gezet. Ze zochten onder meer uit wat er echt met John Williams Ntwali is gebeurd.

Enkele uren voor zijn dood, in de nacht van 17 januari 2023, had Ntwali twee mensen over zijn angsten verteld. Hij vertrouwde hen toe dat hij gevolgd werd en dat de Rwandese Nationale Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (NISS) hem op het spoor was. Hij deelde ook informatie die hij had gekregen van een politiebron, waardoor Ntwali ervan overtuigd was dat hij op elk moment geëlimineerd kon worden.

Officieel stierf Ntwali in de nacht van 17 op 18 januari 2023. Zijn dood werd echter pas op 19 januari ’s avonds bekendgemaakt. Die vertraging, die volgens de autoriteiten kwam omdat zijn lichaam geïdentificeerd moest worden, roept vragen op. De journalist was bekend bij het grote publiek en de Rwandese politie. De autoriteiten stelden dat Ntwali geen identificatiebewijs op zak had. Dat klopt niet, zegt een getuige die Ntwali op zijn laatste avond heeft gezien.

Onregelmatigheden in het onderzoek

Ook de locatie van het ongeluk verschilt in de officiële rapporten. In een eerste verklaring liet de woordvoerder van de verkeerspolitie weten dat Ntwali was omgekomen in Kimihurura, een drukke centrale wijk in Kigali waar bewakingscamera’s de botsing hadden kunnen vastleggen. In het vonnis van het proces tegen de automobilist die verantwoordelijk is voor de dood van Ntwali wordt echter een andere plek genoemd. Voor de rechtbank beweerde de taxichauffeur dat hij in de verte een politiecontrolepost had gezien, die hij wilde vermijden. Hij zei dat hij toen snel van richting veranderde en de motortaxi raakte. Daarbij kwam Ntwali om het leven. De bestuurder van de motortaxi raakte gewond.

Het tijdstip van de aanrijding varieert ook tussen de officiële verklaringen. Aanvankelijk kondigde de politie aan dat de aanrijding op 18 januari om 2:50 uur had plaatsgevonden. In het vonnis van het ongeluk werd dat 3:20 uur. Die twee tijdstippen komen ook niet overeen met de laatste boodschap die Ntwali die avond aan zijn vrouw stuurde. Zij zegt dat ze zijn laatste bericht op 17 januari om 20.28 uur ontving. Daarna viel zijn telefoon uit.

Rechtszaak achter gesloten deuren

Over de anderen die bij het ongeluk betrokken waren, weten we weinig. Een week na de fatale gebeurtenis maakte de regeringswoordvoerder bekend dat de bestuurder van de motortaxi, Alex Nyagakenke, nog altijd in het ziekenhuis lag. Maar in het vonnis werd alleen melding gemaakt van ‘lichte verwondingen’. Toen we contact opnamen met Nyagakenke om meer te weten te komen over de omstandigheden van de aanrijding verwees hij ons door naar de autoriteiten. Ook daar bleven de vele informatieverzoeken onbeantwoord.

De automobilist die het ongeluk veroorzaakte, kreeg een boete van één miljoen Rwandese frank, omgerekend zo’n 700 euro, voor doodslag en onopzettelijke verwondingen. We konden geen contact met hem krijgen.

Het proces rond het ongeluk, dat plaatsvond op 31 januari 2023 en liep tot 7 februari, gaf geen antwoord op openstaande vragen. Integendeel, het proces maakte de omstandigheden alleen maar onduidelijker.

Verschillende journalisten die de zaak hebben gevolgd, verklaarden dat ze niet op de hoogte waren gebracht van de datum van het proces en daarom niet aanwezig konden zijn. Ze beweren dat ze pas een week later werden opgeroepen voor de bekendmaking van het vonnis, waarbij de beschuldigde afwezig was. Het Franse persagentschap AFP bevestigt dat ‘het proces niet openbaar was, met uitzondering van de voorlezing van het vonnis’.

Journalisten vermoord, gearresteerd, of in ballingschap

In zijn boek Bad News: Last Journalists in a Dictatorship (Bloomsbury, 2016) gaat journalist Anjan Sundaram dieper in op de door de overheid gecontroleerde pers in Rwanda. Hij somt 60 gevallen op van journalisten ‘die te maken kregen met intimidatie nadat ze kritiek hadden geuit op de regering’ tussen 1995 en 2014. Die intimidatie varieerde van gedwongen ballingschap tot arrestatie en moord.

In 2024 stond Rwanda op de 144e plaats op 180 landen in de World Press Freedom Index van Reporters without Borders (RSF). ‘In de afgelopen jaren zijn journalisten die gevoelige of kritische informatie probeerden te verspreiden via online media, met name YouTube, zwaar veroordeeld’, aldus de organisatie.

In november 2021 verschenen de namen van zeven YouTube-journalisten op een lijst die was gepubliceerd door een anoniem Twitter-account, waarin ze werden beschuldigd van het ‘minimaliseren van de genocide tegen de Tuti’s’ of van het ‘zaaien van chaos in de publieke opinie’. Vijf van de namen werden gemarkeerd met een rood kruis: YouTubers die al in de gevangenis zaten. De twee resterende namen waren die van Ntwali en een journalist die inmiddels het land heeft verlaten. Volgens een Belgisch gerechtelijk onderzoek behoorde dit anonieme account toe aan Olivier Nduhungirehe, de huidige Rwandese ambassadeur in Nederland. Hij reageerde niet op onze vragen.

In december 2021 vatte Ntwali het zo samen: ‘Als je een onafhankelijke journalist bent in Rwanda, in de ware zin van het woord, ben je een kandidaat voor de gevangenis.’ Of erger.