Econoom Joseph Stiglitz: ‘Trump belichaamt de mislukkingen van het neoliberalisme’

‘Historisch gezien was vrijheid een waarde die door progressieven werd verdedigd, ze stond centraal in de Franse Revolutie’, zegt Joseph Stiglitz. Het wordt tijd, vindt hij, dat de progressieven de vrijheid opnieuw opeisen.

Joseph Stiglitz, voormalig hoofdeconoom van de Wereldbank en Nobelprijswinnaar in de economie, is al decennialang een scherp criticus van het dominante wereldwijde sociaal-economische systeem. In De wegen van de vrijheid, zijn nieuwste werk, stelt hij de vraag wat het werkelijk betekent om vrij te zijn in een geglobaliseerde samenleving. Een tijdloze vraag, die des te dringender is geworden door de collectieve ervaring van de pandemie, de groeiende ongelijkheid en de klimaatcrisis.

U bent bekend als econoom, gespecialiseerd in ongelijkheid. Wat bracht u ertoe om over vrijheid te schrijven?

Joseph Stiglitz: De covid-19-pandemie was een belangrijke inspiratiebron. In die periode zagen we intense debatten over vrijheid ontstaan. Sommige mensen weigerden een mondkapje te dragen of sociale afstand te bewaren in naam van hun ‘vrijheid’. Toch tastte die vrijheid direct de vrijheid van anderen aan, met name hun recht om zonder angst voor het virus te leven.

In de Verenigde Staten is er een ander opvallend voorbeeld: de vrijheid om een wapen, zoals een AK-47, te dragen. Dat recht, verdedigd in naam van de individuele vrijheid, vernietigt de vrijheid van kinderen en ouders die constant in angst leven voor schietpartijen op scholen. Die voorbeelden laten zien hoe cruciaal het is om vrijheid te zien als een collectief evenwicht, en niet als een absoluut individueel recht.

In uw boek benadrukt u de noodzaak van compromissen tussen individuele en collectieve vrijheden. Denkt u dat westerse democratieën bereid zijn dergelijke compromissen te accepteren?

Stiglitz: Ik denk dat het onmogelijk is om een samenleving te ontwerpen die uitsluitend individuele vrijheden maximaliseert zonder de collectieve vrijheid aan te tasten. Neem de klimaatverandering. Als we bedrijven en individuen vrijlaten om te doen wat ze willen – fossiele brandstoffen verbranden of zonder restricties ontbossen – vernietigen we de ecosystemen die het voortbestaan van de mensheid mogelijk maken. Dat is een duidelijk voorbeeld van hoe het ontbreken van regulering de vrijheid van toekomstige generaties schaadt.

Moderne democratieën moeten een evenwicht vinden door instrumenten zoals koolstoftaksen of milieunormen te gebruiken om zowel individuele rechten als het collectieve belang te beschermen. Maar die balans is niet alleen een milieukwestie. We zien dezelfde dynamiek op gebieden zoals volksgezondheid en onderwijs.

De titel van uw boek verwijst naar The Road to Serfdom van econoom Friedrich Hayek. Waarom die verwijzing?

Stiglitz: Hayek bekritiseerde in 1944, in de context van de Grote Depressie, de staatsinterventie in de economie. Hij zag dat als een weg naar slavernij. Ik denk dat hij het totaal mis had. De neoliberale filosofie van Hayek, net als die van Milton Friedman, heeft onze samenlevingen juist op weg naar slavernij gebracht, maar slavernij van een andere soort. Door markten te dereguleren, sociale beschermingen af te breken en ongelijkheid te bevorderen, hebben ze individuen onderworpen aan oncontroleerbare economische krachten. Voor mij ligt echte vrijheid in het uitbreiden van kansen. Een mens die vecht om te overleven, op de rand van de hongersnood, is niet vrij. Een rechtvaardige samenleving moet zich organiseren om iedereen de mogelijkheid te geven om te leven en zijn of haar potentieel te verwezenlijken.

U stelt dat regulering de vrijheid soms kan vergroten. Kunt u een voorbeeld geven?

Stiglitz: Neem een eenvoudig voorbeeld uit het dagelijks leven: verkeerslichten. Een rood licht beperkt tijdelijk uw bewegingsvrijheid, maar zorgt voor een vlotte en veilige verkeersstroom voor iedereen. Zonder die regulering zou er totale chaos ontstaan. Hetzelfde geldt voor vaccins. Tijdens de pandemie heeft onderzoek naar mRNA-technologie, gefinancierd door de staat, miljoenen levens gered. Dat was mogelijk dankzij belastingen – een ‘inbreuk’ op de individuele vrijheid om je geld naar eigen inzicht uit te geven. Toch heeft die inbreuk een fundamentele vrijheid vergroot: de vrijheid om te leven.

Groene technologie

In uw boek pleit u voor een ‘progressief kapitalisme’. Is dat niet vreemd uit uw mond, als groot criticus van het kapitalisme?

Stiglitz: Laten we zeggen dat ik geen betere term kon bedenken. (lacht) Ik pleit voor een hervormd kapitalisme, waar een sterke institutionele ecologie en gereguleerd kapitalisme samengaan met sterke publieke instellingen, non-profitorganisaties en coöperaties. Sommige activiteiten, zoals de zorg voor ouderen met dementie, zouden niet aan winstgerichte bedrijven mogen worden overgelaten. Dat leidt tot uitbuiting, niet tot zorg. Een gezonde samenleving vereist democratische regulering en een diversiteit aan instellingen die aan verschillende behoeften kunnen voldoen.

U bekritiseert de fixatie op het bruto binnenlands product (bbp) als indicator van welzijn. Welke alternatieve indicatoren zouden onze economische beleidsvoering moeten sturen?

Stiglitz: Het bbp is een beperkte indicator, omdat het alleen economische productie meet zonder rekening te houden met de kwaliteit van leven of duurzaamheid. Een land kan bijvoorbeeld een hoge groei hebben en toch een lage levensverwachting of hoge niveaus van ontevredenheid. We moeten meeromvattende indicatoren gebruiken, zoals de Index van Menselijke Ontwikkeling (IMO), die onderwijs, gezondheid en inkomen omvat, of milieugerichte indicatoren die de ecologische impact meten. Die gegevens zouden centraal moeten staan in het wereldwijde bestuur, omdat ze beter het werkelijke welzijn van de bevolking weerspiegelen. Uiteindelijk is een economie die haar omgeving vernietigt of haar burgers negeert, geen welvarende economie.

U pleit ook voor een betere verdeling van groene technologieën wereldwijd. Hoe valt dat te verenigen met de protectionistische belangen van grote mogendheden in een gespannen geopolitieke context?

Stiglitz: Klimaatverandering is een wereldwijde uitdaging die ongekende internationale samenwerking vereist. Toch zien we vandaag landen die hun groene technologieën beschermen om economische of geopolitieke redenen. Die aanpak is contraproductief. Als ontwikkelde landen hun innovaties – zoals zonnepanelen of elektrische batterijen – zouden delen, zouden we de energietransitie in ontwikkelingslanden, waar de behoefte vaak het grootst is, kunnen versnellen. Natuurlijk vereist dat ook het overwinnen van spanningen tussen grootmachten zoals de VS en China, want zonder hun samenwerking is elke mondiale inspanning gedoemd te mislukken.

Het lijkt verrassend dat u een heel boek aan het concept vrijheid heeft gewijd. Gewoonlijk richten economen zoals u zich meer op gelijkheid dan op vrijheid, een onderwerp dat meer de liberalen interesseert.

Stiglitz: Dat klopt, en dat is precies het doel van dit boek. Ik denk dat progressieven het concept van vrijheid opnieuw moeten opeisen. We moeten ons verzoenen met het idee van vrijheid en het niet overlaten aan neoliberalen. Historisch gezien was vrijheid een waarde die door progressieven werd verdedigd – het stond centraal in de Franse Revolutie. Maar rechts heeft dit discours gemonopoliseerd en vervormd. Ik wil laten zien dat progressieven een rijkere en menselijkere opvatting van vrijheid hebben, die erop gericht is kansen voor iedereen te vergroten en niet de privileges van enkelen te beschermen.

Wat zijn de belangrijkste pijlers van uw visie op vrijheid?

Stiglitz: Vrijheid wordt vaak op een simplistische manier gepresenteerd, als de afwezigheid van beperkingen, maar die visie houdt geen rekening met sociale en economische realiteiten. Een progressieve definitie van vrijheid in de 21e eeuw moet erkennen dat zonder toegang tot fundamentele kansen – zoals kwalitatief goed onderwijs, toegankelijke gezondheidszorg en een gezonde leefomgeving – vrijheid een illusie blijft voor de meerderheid. Neem onderwijs: een kind dat in een arme familie wordt geboren in de VS of zelfs in Europa, heeft niet dezelfde kansen als een kind uit een welvarend gezin, zelfs als ze juridisch dezelfde rechten hebben. Echte vrijheid moet de mogelijkheid omvatten om je potentieel te realiseren, wat herverdeling van middelen en collectieve actie vereist om ongelijkheden te verminderen. Dat is wat ik ‘positieve vrijheid’ noem: het versterken van de capaciteiten van individuen, in plaats van alleen het ontbreken van inmenging door de staat.

U benadrukt het cruciale belang van onderwijs en infrastructuur voor de economische veerkracht. Wat zijn volgens u de prioritaire investeringen op die terreinen?

Stiglitz: Ik denk dat de VS en westerse democratieën massaal moeten investeren in moderne en duurzame infrastructuren. Dat betekent niet alleen het herstellen van onze verouderde wegen en bruggen, maar ook het bouwen van groene energienetwerken en efficiënte openbaarvervoersystemen. Een ander cruciaal gebied is onderwijs: we moeten de financiering van openbare scholen verhogen, de kosten van hoger onderwijs verlagen en programma’s voor beroepsonderwijs bevorderen. Het is een kwestie van prioriteiten: in plaats van grote bedrijven te subsidiëren, moeten we onze middelen gebruiken om een duurzame en inclusieve toekomst op te bouwen.

U bekritiseert de neoliberale visie op vrijheid. Waaruit bestaat die visie volgens u, en waarom is ze problematisch?

Stiglitz: De neoliberale visie legt de nadruk op individuele vrijheid zonder beperkingen. Maar die benadering negeert het feit dat individuele vrijheden elkaar overlappen. De vrijheid om te vervuilen, bijvoorbeeld, ontneemt anderen de vrijheid om schone lucht te ademen of in een stabiel klimaat te leven. Bovendien heeft het neoliberalisme vrijheid getransformeerd in een recht om te exploiteren. Milton Friedman sprak over ‘de vrijheid om te kiezen’, maar wat hij werkelijk voorstelde, was ‘de vrijheid om te exploiteren’. Door markten te dereguleren, hebben we grote bedrijven toegestaan om asymmetrieën in informatie en machtsonevenwichten uit te buiten voor winst, ten koste van individuen.

Ongelijkheid qua informatie

In uw boek gebruikt u een metafoor: ‘De vrijheid van de wolven leidt tot de dood van de lammeren.’ Wat bedoelt u daarmee?

Stiglitz: Als ik spreek over de vrijheid van de wolven, doel ik op een systeem waarin de machtigen zonder beperkingen kunnen handelen, vaak ten koste van de zwakkeren. Dat concept is bijzonder relevant in het kader van financiële crisissen, zoals die van 2008, waar banken hun ‘vrijheid’ gebruikten om buitensporige risico’s te nemen, wat enorme economische schade toebracht aan miljoenen gezinnen. Maar het gaat niet alleen om financiële deregulering. Denk aan grote bedrijven die hun werknemers uitbuiten of het milieu vervuilen: zij gebruiken hun vrijheid om hun winst te maximaliseren, maar het zijn de werknemers en lokale gemeenschappen die de prijs betalen. Een werkelijk rechtvaardige samenleving legt grenzen op aan de ‘wolven’ – met andere woorden, sterke regulering en eerlijke herverdeling – om de ‘lammeren’, de meest kwetsbaren, te beschermen.

Uw belangrijkste onderzoeksgebied, de asymmetrie van informatie, leverde u de Nobelprijs voor de Economie op. Hoe kan het corrigeren van die asymmetrie bijdragen aan de vrijheid die u verdedigt?

Stiglitz: Asymmetrieën in informatie – situaties waarin sommige partijen meer kennis of informatie hebben dan andere – creëren machtsongelijkheden. Bedrijven maken daar misbruik van om consumenten te exploiteren, zoals we hebben gezien in de banksector of met tabaksproducten. Sommige bedrijven gaan nog verder en creëren zelfs opzettelijk zulke asymmetrieën. Sociale netwerken bijvoorbeeld vervuilen het informatie-ecosysteem door desinformatie te verspreiden om hun winst te maximaliseren. Dat hebben we recent gezien met Elon Musk en X (vroeger Twitter), maar ook andere reuzen zoals Facebook gedragen zich onverantwoord door te weigeren nog langer te modereren, waardoor ‘vrijheid van meningsuiting’ wordt omgezet in een instrument voor manipulatie.

Wat vindt u van het presidentschap van Joe Biden, vooral met betrekking tot zijn beleid om ongelijkheid aan te pakken?

Stiglitz: Joe Biden begon zeer sterk. In het begin van zijn ambtstermijn hebben zijn grote sociaal-economische projecten niet alleen de economie na de pandemie opnieuw op gang gebracht, maar hij heeft ook laten zien dat men met relatief weinig middelen de ongelijkheid aanzienlijk kan verminderen. Hij slaagde er bijvoorbeeld in om in één jaar tijd de kinderarmoede drastisch te verminderen. In de Verenigde Staten leeft ongeveer 20 procent van de kinderen in armoede, vele slapen in opvangcentra voor daklozen of lijden aan ondervoeding.

Biden heeft nog andere belangrijke overwinningen geboekt, maar hij werd ook beperkt doordat hij geen meerderheid had in het Congres. Hij had meer willen doen, maar zijn handen waren gebonden.

Presidentskandidaat Kamala Harris werd zwaar bekritiseerd omdat ze tijdens de verkiezingscampagne de nadruk legde op sociale kwesties ten koste van economische thema’s. Deelt u die analyse?

Stiglitz: Kamala Harris heeft inderdaad de nadruk gelegd op sociale kwesties. Ik denk dat het essentieel was dat ze een duidelijke economische visie presenteerde. Kiezers nemen geen genoegen met antwoorden over burgerrechten of raciale ongelijkheid, ze willen weten hoe hun levensstandaard zal verbeteren. Links moet begrijpen dat economische kwesties – zoals armoede, lonen of gezondheidszorg – cruciaal zijn om kiezers te mobiliseren.

U hebt Donald Trump beschreven als een product van het neoliberalisme. Hoe ziet u zijn volgende ambtstermijn tegemoet?

Stiglitz: Ik ben zeer bezorgd, eerlijk gezegd. Trump is de belichaming van de mislukkingen van het neoliberalisme. Decennialang heeft dat model de ongelijkheid vergroot, de sociale bescherming vernietigd en de economische en politieke macht geconcentreerd in de handen van enkelen. Dat heeft de woede, het ressentiment en het populisme aangewakkerd die Trump aan de macht hebben gebracht.

Ik ben niet optimistisch over de komende jaren. Trump zal proberen de belastingen voor miljardairs en grote bedrijven nog verder te verlagen, terwijl hij de ongelijkheid zal vergroten. Hij zal opnieuw zijn pijlen richten op de Affordable Care Act (Obamacare), die gezondheidszorg biedt aan bescheiden Amerikanen. Bovendien zal hij de inspanningen van Biden om het probleem van de monopolievorming aan te pakken, terugdraaien. Figuren zoals Elon Musk en Mark Zuckerberg zullen van zijn ambtstermijn profiteren om hun economische en politieke macht verder uit te breiden. Op alle gebieden – gezondheidszorg, fiscaliteit, regulering – zal Trump de problemen in Amerika alleen maar verergeren.