Duitse podcastmakers reconstrueren het onwaarschijnlijke verhaal van een koppel Russische topspionnen

In de gloednieuwe podcastreeks Die Anschlags duiken journalisten van WDR en ARD in het spannende verhaal van Andreas en Gudrun Anschlag, een koppel Russische topspionnen dat in 2011 in Duitsland tegen de lamp liep. Straffe vaststelling: de radiozender die hen in het grootste geheim opdrachten bezorgde, stuurt vandaag nog altijd signalen in de ether.

‘Wonderkinderen’ noemt de Russische president Vladimir Poetin de topspionnen die onder compleet valse identiteit in het buitenland aan de slag gaan. ‘Illegalen’ heten zij in het 007-jargon, de meest geheime categorie van inlichtingenofficieren.

In 2018 veroordeelde de Brusselse correctionele rechtbank nog zo een Russisch spionnenkoppel, dat hier als Maurice Engels Gorman en Irène Rousseau Barros door het leven ging. Alleen: de twee hadden op dat moment al lang de benen genomen. Maar bij een gelijkaardige case in Duitsland belandden de Russische spionnen wél achter de tralies. Zij hadden zich voorgedaan als Andreas en Gudrun Anschlag, een schijnbaar doodnormaal alledaags Oostenrijks koppel met huisje, tuintje, boompje.

Podcastmakers van WDR en ARD reconstrueerden hun clandestiene activiteiten in een spannende zesdelige luisterserie. Slaagden ze erin ook de Russische spionnen zelf voor de micro te halen?

Omgekocht

Wanneer Andreas Anschlag in juni 1988 in Duitsland aankomt, heeft hij al een heel voorbereidingstraject achter de rug. De Oostenrijkse papieren die de Russische spion officieel kan voorleggen, zijn jaren eerder al aangemaakt door het Directoraat S van de geheime dienst KGB. Fluitje van een cent: een Oostenrijkse gemeentesecretaris was voor omgerekend 200 euro omgekocht, en Andreas Anschlag kon door het leven gaan als Oostenrijks staatsburger.

In 1990 huwt Andreas met Gudrun in het Oostenrijkse Altaussee, een idylissche postkaartsetting met besneeuwde bergtoppen en bergmeertjes. Ook Gudrun heeft op dat moment al vervalste papieren en een gefingeerde stamboom op zak.

Na het huwelijk verhuizen de Anschlags naar Duitsland. Ze settelen zich aanvankelijk in een studentenflat in Aken. Andreas studeert werktuigbouwkunde en is actief in het studentenleven. Gudrun raakt zwanger en ze krijgen een dochter. De perfecte cover.

Instructies via kortegolf

Nadat Andreas afstudeert, vindt hij een baan in Meckenheim nabij Bonn. Het jonge gezin verhuist uit Aken. Meckenheim is dan ook een interessante plek voor Russische spionnen: de Duitse federale politie houdt er kantoor, het Russische consulaat-generaal is vlakbij, en het Duitse ministerie van Defensie ligt in de buurt. Volgens toenmalige buren met wie de podcastmakers spreken, gedragen de Anschlags zich in die tijd vooral heel gewoon.

In het gezin is er een duidelijke taakverdeling. Andreas werkt voor een toeleverancier van auto’s. Hij plant en bouwt nieuwe productiefaciliteiten in Brazilië, Mexico en Slowakije. Hij reist ook veel voor zaken naar de VS en Spanje – en ontmoet daar mensen die interessant kunnen zijn voor de Russische geheime dienst.

Gudrun langs haar kant brengt hun dochter naar school, haalt haar op en zorgt voor het huishouden. Maar daarnaast staat zij stiekem in voor de communicatie met Moskou.

Elke dinsdag en donderdag op precies dezelfde tijd ontvangt ze via kortegolf instructies en orders uit het spionnenhoofdkwartier. Dezelfde toonreeks wordt elke 20 minuten drie keer achter elkaar verzonden. Gudrun luistert ernaar met een koptelefoon. Met de software Kelchblatt zet ze de geluidssignalen om in een getallenreeks, die verder worden gedecodeerd tot een tekst.

Om zelf van op haar laptop met een satellietzender versleutelde berichten naar Moskou te sturen, moet Gudrun telkens wachten tot een Russische satelliet zich net boven Duitsland bevindt.

Dode brievenbussen

Nieuwe job, nieuwe stad. In 2002 wordt Andreas hoofd van het productieprogramma voor de binneninrichting van een VW-model. Hij reist naar Tsjechië, Spanje, de VS en Portugal – officieel voor zaken. Het koppel verhuist naar een vrijstaand huis met tuin in Landau, een stad op de zuidelijke wijnroute, omgeven door groene heuvels en wijngaarden.

Door het herhaaldelijke verhuizen kunnen Andreas en Gudrun hun kennissenkring steeds weer uitbreiden. Want dat is een van hun opdrachten als ‘illegale spionnen’: op zoek gaan naar potentiële bronnen die de Russische geheime dienst later kan rekruteren. Zo signaleren de Anschlags aan Moskou onder meer de namen van interessante ambtenaren van het Duitse leger.

Communicatie met de spionnencentrale verloopt ook via zogenoemde ‘dode brievenbussen’. Dat is een klassieker uit de spionagehandboeken: plekken (bijvoorbeeld een verborgen ruimte in een muurtje of een vuilbakje in een internationale trein) om informatie uit te wisselen zonder dat de zender en ontvanger elkaar fysiek moeten ontmoeten. Andreas en Gudrun hebben een kaart met die geheime locaties, en gebruiken wandelingen als dekmantel om de brievenbussen te bezoeken.

Interessant is dat ze ook een virtuele dode brievenbus gebruiken. Op YouTube schrijven de Anschlags onder een schuilnaam commentaar onder bepaalde voetbalvideo’s die wel miljoenen keer zijn bekeken. Onder de video’s staan duizenden commentaren. Ook dat is een klassieker: geheimen verbergen in het volle zicht. Wanneer er op hun commentaren antwoorden komen van ene ‘Cristiano Footballer’, dan weten de Anschlags dat dat eigenlijk boodschappen uit Moskou zijn.

Vertrouwelijke NAVO-documenten

In oktober 2008 neemt Andreas Anschlag in Frankfurt het vliegtuig naar Amsterdam. Van daar reist hij door naar Den Haag, waar hij een afspraak heeft met de Nederlandse diplomaat Raymond Poeteray. De man heeft schulden en blijkt voor 1700 euro per maand bereid om vertrouwelijke NAVO-documenten over te maken aan de Anschlags. Een deel van dat cash geld verstoppen de Anschlags gewoon thuis in een kookpot.

Uiteindelijk zullen Andreas en Poeteray mekaar minstens 22 keer ontmoeten. Poeteray zou ongeveer 300 pagina’s geheime documenten doorspelen – onder meer over raketverdediging, de oostwaartse uitbreiding van de NAVO en details over radarsystemen en radiogolven.

Verraden door een overloper

Volgens de podcastmakers is het de overgelopen Russische spion Alexander Poteyev die uiteindelijk het lot van de Antschlags en Poeteray bezegelt. Poteyev werd begin van de jaren 2000 dubbelspion en stond in Moskou aan het hoofd van het zogenoemde illegalen-programma. Het is door hem dat uiteindelijk in de VS, Spanje en België Russische illegalen kunnen worden geklist.

Oostenrijkse, Duitse en Nederlandse speurders beginnen langzaam maar zeker het meticuleus opgebouwde schijnleven van de Anschlags te doorprikken. De speurders zijn naarstig op zoek naar bewijzen dat de Anschlags daadwerkelijk aan spionage doen. In het begin is alleen duidelijk dat ze onder een valse naam in Duitsland wonen. Dus beginnen de speurders het leven van de Anschlags te onderzoeken. Ze reconstrueren de biografieën van het echtpaar en beginnen hun dagelijkse leven in de gaten te houden. Ook hun telefoons worden afgeluisterd.

Inmiddels is Moskou er echter achter gekomen dat de Anschlags gevaar lopen. Ze krijgen de instructie om spoorslags naar Rusland terug te keren. In september 2011 neemt Andreas Anschlag alvast ontslag op zijn werk.

Teddyberenmoord

In de nacht van 17 op 18 oktober 2011 vallen speurders de woning van het echtpaar binnen in de Duitse stad Marburg. Bingo: Gudrun wordt op heterdaad betrapt terwijl ze radioberichten uit Moskou beluistert. Ook Andreas wordt die nacht aangehouden. Hun dochter is inmiddels begin 20 en had net haar studies aangevat. Zij blijft alleen thuis wonen terwijl haar ouders in afwachting van het proces in hechtenis zitten.

Vanuit de gevangenis stuurt Andreas een brief naar zijn dochter, die stiekem wordt geopend door het gevangenispersoneel. Het lijkt een triviale brief, maar één zin maakt de speurders achterdochtig. ‘Zorg goed voor de knuffels’, had Andreas geschreven. Daarop haasten Duitse politieagenten zich opnieuw naar het huis in Marburg. Met een huiszoekingsbevel gaan ze over tot een heuse teddyberenmoord. Alle knuffels worden opengesneden, maar de speurders treffen uiteindelijk geen geheimen aan.

‘Ik geef hem een pak slaag’

Een paar maanden later wordt ook Raymond Poeteray gearresteerd, op de luchthaven van Wenen. In zijn brillenkoker treft de politie USB-sticks aan met daarop vertrouwelijke info van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij zal uiteindelijk veroordeeld worden tot 12 jaar gevangenisstraf, in beroep teruggebracht tot acht jaar. Na vier en een half jaar komt hij vrij. Poeteray woont nog steeds in Nederland.

De podcastmakers slaagden erin hem aan de praat te krijgen. Poeteray blijft zijn onschuld volhouden. ‘Ik was niet betrokken bij de misdrijven van de Anschlags. Natuurlijk kende ik Andreas Anschlag. Maar hij was gewoon een kennis, zoals zovele andere. Ik heb nooit ontkend dat ik hem heb ontmoet. Maar ik heb geen staatsgeheimen overgemaakt.’ Poeteray heeft de indruk dat hij erin geluisd is. ‘Ik weet niet door wie en waarom. Maar als ik Andreas Anschlag ooit opnieuw zou tegenkomen, dan geef ik hem een pak slaag.’

Gevangenisstraffen

In januari 2013 begint het proces tegen Gudrun en Andreas Anschlag voor het Oberlandesgericht in Stuttgart. Tijdens de zittingen houden de Anschlags de lippen op mekaar. In juli veroordeelt de rechtbank Andreas tot 6,5 jaar gevangenisstraf, Gudrun krijgt een jaar minder.

Uiteindelijk hoeven ze maar een deel van hun straf uit te zitten. In 2014 staat het Duitse parket toe dat Gudrun wordt uitgezet naar Rusland. Haar man volgt een jaar later.

De dochter van het clandestiene spionagekoppel blijft wel in Duitsland wonen. Het is niet duidelijk of zij al langer op de hoogte was van de activiteiten van haar ouders.

Onthuld: Olga en Alexander Abramov

Met de hulp van het Dossier Center in het Verenigd Koninkrijk slagen de podcastmakers erin de échte identiteit van Andreas en Gudrun Anschlag te achterhalen. Hun dochter was in juni 2019 immers naar Moskou gevlogen, en was van daar met de trein doorgereisd naar Sint-Petersburg. De treinkaartjes waren in Rusland samen gekocht met kaartjes voor Olga en Alexander Abramov – en dat blijkt de échte identiteit van de Anschlags.

De podcastmakers vinden ook het adres van het spionnenkoppel terug, een kleine flat met drie kamers in het zuidwesten van Sint-Petersburg op de eerste verdieping van een oud flatgebouw.

‘Normaal gesproken zouden we er nu heen gaan en aanbellen’, klinkt het in de podcast. ‘We overleggen of we dat moeten doen. Om veiligheidsredenen besluiten we het niet te doen. Het is te gevaarlijk voor ons of een andere journalist om voor ons aan te bellen in Rusland. Het regime van Poetin is gewoon te onvoorspelbaar geworden. Wat ons rest is een telefoonnummer.’

Maar oproepen naar dat nummer blijven onbeantwoord. En ook de dochter van de Anschlags/Abramovs reageert niet op een uitnodiging om mee te werken aan de podcast.

Blinde radiotelegrafist

Voor hun podcast spraken de journalisten van WDR en ARD met tal van betrokkenen. Van de Oostenrijkse ambtenaar die valse documenten aanleverde over Nederlandse en Duitse speurders tot voormalige buren van het spionnenkoppel. Maar de interessantste figuur die aan het woord komt is Jochen Schäfer, een 51-jarige blinde radiotelegrafist uit Marburg. Hij woont op amper een paar kilometer van het huis waar Gudrun op heterdaad werd betrapt toen ze radiosignalen uit Moskou uit de ether plukte.

Schäfer luistert als hobby al tientallen jaren naar nummertransmissies via korte radiogolven. Thuis heeft hij tal van cassettes met opgenomen boodschappen. Het gaat gewoon om opeenvolging van toonhoogtes in een bepaald patroon. Inhoud kan je daar moeilijk aan vastkoppelen, zonder de juiste sleutel te kennen. Maar door het tijdstip van de radioboodschappen en patroonherkenning kon Schäfer achterhalen welke boodschappen voor de Anschlags bestemd waren, en vanuit welk radiostation in Rusland ze werden verstuurd.

En interessant: ook anno 2024 blijkt datzelfde radiostation nog steeds geluidsfragmenten de ether in te sturen. ‘En als de zender nog steeds boodschappen uitstuurt,’ zo besluiten de podcastmakers, ‘dan kunnen we vermoeden dat er iemand daarbuiten nog steeds meeluistert.’