Donald Trump, een zege voor de extreme rechterzijde en het grote geld: ‘Zijn kiezers weten perfect waar hij voor staat’

‘He’s don it again’: hij heeft het weer klaargespeeld. Zo luidde de eerste Amerikaanse krantenkop die Donald Trump tot president uitriep. Niet toevallig is de New York Post een conservatieve tabloid. Trumps tweede ambtstermijn is ook het resultaat van een collectieve inspanning van de brede Amerikaanse rechterzijde: van kerken en conservatieven tot superkapitalisten en al dan niet georganiseerde rechtsradicalen.

Hoe anders kan een politiek landschap er gaan uitzien in vier jaar tijd? In 2020 had Donald Trump al weken voor de verkiezingen gezegd dat hij de uitslag niet zou accepteren als hij niet tot winnaar zou worden uitgeroepen. Na de zege van Joe Biden had hij het over ‘the steal’ – meteen een nieuw politiek begrip – en dat is hij vier jaar lang blijven volhouden.

De Democratische presidentskandidaat Kamala Harris denkt er niet over om een variant van ‘the steal’ op haar kiezers los te laten. Deze verkiezingscampagne is fair genoeg verlopen, voor zover ‘fair’ een goed begrip is in een land waar bijzonder veel draait om geld en de macht die daaruit voortvloeit. Dat geldt trouwens ook voor Harris: aan campagnegelden ontbrak het haar niet.

Waar ontbrak het haar dan wel aan? Wat heeft Trump dat zij niet heeft, waardoor de balans zo snel zo duidelijk in zijn voordeel doorsloeg? Waarom stemde een meerderheid in North Carolina, Georgia en die andere swingstaten nu voor Trump, terwijl ze dat vier jaar geleden niet deed?

Dictatoriaal

Redenen te over natuurlijk. Er is de stijgende inflatie (‘it’s the economy stupid’: het was niet toevallig Bill Clinton die in 1992 met die uitspraak kwam en scheidend president Georges Bush het nakijken gaf), de geslaagde campagne van Trump én de krakkemikkige campagne van de Democraten. Laten we niet vergeten dat Kamala Harris nooit presidentskandidaat geweest zou zijn als haar partij niet in allerijl president Joe Biden had moeten afserveren.

Een belangrijk element is ook de onweerstaanbare opgang van het rechtse, zo niet extreemrechtse politieke gedachtegoed. Het is niet omdat Duitsland en het Verenigd Koninkrijk met Olaf Scholz en Keir Starmer voorlopig nog sociaaldemocratische regeringsleiders hebben, dat rechts en extreemrechts niet aan zet zouden zijn. Er is een openlijk dictatoriale variant, vaak gesteund door sterke (post-)communistische staten als Rusland, China en Noord-Korea, die in veel te veel landen in Afrika en Azië opgeld doet.

Er is een minstens zo gevaarlijke ‘democratische’ variant, waarbij extreemrechtse of ultranationalistische leiders via verkiezingen de macht grijpen. Dat gebeurde al in bijzonder grote en belangrijke landen als India, de Filipijnen en Argentinië, maar ook in de Europese Unie – Hongarije, Slowakije, Slovenië, Italië, Nederland,… – en nu dus ook weer in de Verenigde Staten.

Ondanks alle kritiek die zeker vanuit West-Europees perspectief op de VS te geven valt, blijft dat land nog altijd het machtige gidsland van wat we ‘het vrije Westen’ of ‘de vrije wereld’ noemen. En niemand kan zeggen dat Trump deze verkiezingen gestolen heeft.

Lak aan conventies

Integendeel. In 2016 was de overwinning van Donald Trump nog een accident de parcours – of dat hebben we er gemakshalve van gemaakt. Het waren de Barack Obama-jaren, een tijd waarin het beeld van de charismatische president verdoezelde hoe slecht de VS en de wereld ervoor stonden.

De liberale media in Amerika gaven de excentrieke outsider Trump alle ruimte omdat hij tijdens de voorverkiezingen het rechtse Republikeinse establishment politiek vermorzelde. Dat hij nadien bij de presidentsverkiezingen de Democratische kandidaat Hillary Clinton het nakijken gaf, hadden ook Trump zelf en zijn entourage niet verwacht. Het resultaat was een in vele – maar niet alle – opzichten rampzalig presidentschap, met een onvoorbereide, slecht omringde en impulsieve Donald Trump.

In West-Europa, Canada en staten als Californië of New York werd Trump zelfs de risee van de weldenkende elite, een would-be-despoot die weinig of niets begrepen had van politiek of democratie: de scheiding der machten, de omgang met de pers, internationale diplomatie, zijn houding tegenover democratische waarden, zijn ongevoeligheid tegenover zo veel maatschappelijke thema’s… Het stuitte velen tegen de borst.

Trump heeft lak aan alle conventies en afspraken, goede manieren en fijnzinnigheid zijn evenmin aan hem besteed. Hij maakt daarvan zelfs zijn handelsmerk en juist dat levert hem zo veel stemmen op. De kiezers van Trump weten best dat hij vrouwonvriendelijk is, dat zijn zakenimperium op niet zo’n fraaie manier tot stand is gekomen, dat hij een rauw beleid bepleit jegens migranten en dat doorspekt met racistische laster, dat hij verwikkeld is in meer rechtszaken dan een normaal mens voor mogelijk houdt en dat de internationale rechtsorde hem niets kan schelen. Zijn onverschilligheid voor het lot van de Oekraïners, de Palestijnen en de Libanezen is stuitend. En die voor de Europese NAVO-bondgenoten zal binnenkort wellicht nog duidelijker worden dan voordien.

Gespierde actie

Zijn kiezers nemen dat er niet allemaal zomaar bij. Integendeel, ze weten perfect waarvoor Donald Trump staat. Velen onder hen stemden vier jaar geleden nog voor Joe Biden en vinden het juist een belangrijke reden om ditmaal voor Trump en zijn programma te stemmen, en niet op Kamala Harris en waar zij voor staat. Het bleke resultaat na vier jaar Biden – de torenhoge inflatie, de halfhartige steun voor Oekraïne en in contrast daarmee de volgehouden wapenexport naar Israël, ten koste van tienduizenden Palestijnse levens en onnoemelijk veel leed – is door geen campagne goed te maken. Hoezeer Obama zijn best ook deed om samen met Harris ook een beetje van zijn eigen politieke legacy te redden, het mocht niet baten. Onder Biden ging de gemiddelde Amerikaan er niet op vooruit, en daar kon de mogelijke angst voor ‘het gevaar Trump’ duidelijk niet tegenop.

Dit is een tijd voor mannen die machistische taal gebruiken en gespierde actie bepleiten. Misschien wel het meest iconische beeld in deze campagne was die foto van een zelfbewuste Donald Trump in een dure barbershop in The Bronx in New York, omringd door alleen maar zwarte mannen in driedelig pak. Als een garde die de nieuwe Grote Leider omringt, en trots is om dat te mogen doen.

Al zo veel voormalige medewerkers hebben Trump een ‘fascist’ genoemd dat het moeilijk wordt er helemaal geen geloof aan te hechten. Trump is een democraat voor zover de democratie in het voordeel is van hem en de zijnen. Vandaag heeft hij geen bestormers van het Capitool nodig om zijn frustraties los te laten op het land dat hij voor een tweede keer zal leiden, op de samenleving die hij in een andere plooi kan leggen.

En anders dan in de jaren dertig – en eigenlijk is dat erger – is er niet echt sprake van ‘polarisatie’. Er is nog geen linkerzijde die even overtuigend weet te mobiliseren, zeker niet op mondiale schaal. De internationaal vermaarde historica Anne Appelbaum schreef er een indringend boek over, Autocratie bv. Over dictators en de redding van de democratie. Appelbaum is allesbehalve een pasionaria van de linkerzijde. Haar hart ligt wel bij de parlementaire democratie.

Die democratische rechtsorde wordt natuurlijk helemaal uitgehold als de president van de grootste en machtigste democratische natie een onversneden antidemocraat is. De democratie is niet godgegeven, ze behoort niet tot de natuurlijke staat der dingen. Ze kan alleen werken in een samenleving waar wetten, instellingen, sociale verhoudingen en waarden worden gerespecteerd.

Vrijheidsbeeld

In die zin is het verontrustend dat Donald Trump zo openlijk gesteund wordt door wat we in ouderwets jargon maar ‘superkapitalisten’ zullen noemen. Een paar jaar geleden waren ze nog de kampioenen van de nieuwe samenleving, de mannen die begrepen hadden hoe de toekomst er zal uitzien. Elon Musk is de bekendste, de rijkste en ongetwijfeld de actiefste van alle voormalige liberale kapitalisten die resoluut de kant van Donald Trump hebben gekozen.

Ze steunen Trump omdat ze in hem de meest geschikte figuur zien om de VS – en een zo groot mogelijk stuk van de wereld – te veranderen in de richting die zij willen, en die hun belangen dient. En waar Donald Trump op hun aangeven de bijl hanteert, zullen spaanders vallen. En dat zal vooral aan de onderkant van de samenleving zijn.

Trump trekt dus voor de tweede keer naar het Witte Huis in Washington. In New York staat zijn Trump Tower ondertussen protserig te wezen, in de stad van het Vrijheidsbeeld en dat fraaie vers van de Joodse dichteres Emma Lazarus op zijn sokkel: ‘Give me your tired, your poor, your huddled masses’. Het is 6 november en het wordt voelbaar koud.