‘Donald Trump, complotdenker in-chief’

De nieuwe Amerikaanse president Donald Trump vertoont alle kenmerken van een complotdenker, schrijft journalist Maarten Reijnders. ‘Trump zet complottheorieën in voor zijn eigen gewin.’

Hoe moeten we het excentrieke gedrag van de nieuwe Amerikaanse president duiden? Heeft Donald Trump een serieuze psychische aandoening, zoals de duizenden Amerikaanse psychologen menen die een petitie van die strekking ondertekenden? Wijst zijn onophoudelijke zoektocht naar erkenning op narcisme? En wat te denken van zijn onnavolgbare persconferenties en andere publieke optredens waar hij wild om zich heen slaat? Vormen die het bewijs van een antisociale en paranoïde persoonlijkheidsstoornis?

Het is allemaal mogelijk, maar als simpele inktkoelie past mij vanzelfsprekend enige bescheidenheid bij het diagnosticeren van de psychische aandoeningen van de president.

Trump heeft echter ook een karaktertrek waarover ik wel enige deskundigheid meen te bezitten. Voor mijn onlangs verschenen boek over complotdenkers heb ik me jarenlang ondergedompeld in de wereld van samenzweringsgelovigen, en ik durf de stelling wel aan dat Trump alle kenmerken vertoont van een complotdenker.

Moord op Kennedy

Nu heeft elk mens wel eens de neiging om te vallen voor een samenzweringstheorie, maar dat maakt ons nog niet meteen allemaal conspiracy buffs. Echte complotdenkers onderscheiden zich van andere mensen doordat ze niet in één samenzweringstheorie geloven, maar gelijk in een hele trits.

Trumps politieke opmars begon met het verspreiden van het verhaal dat president Obama niet in de Verenigde Staten zou zijn geboren – de zogeheten birther-theorie – maar daar hield het bepaald niet mee op: de gewezen vastgoedtycoon grossiert in complottheorieën. Hij heeft bijvoorbeeld meermaals zijn zorgen geuit over de gevaren van vaccinaties. Die zouden volgens hem kunnen leiden tot autisme.

Healthy young child goes to doctor, gets pumped with massive shot of many vaccines, doesn’t feel good and changes – AUTISM. Many such cases!

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) March 28, 2014

Deze theorie, waarvoor nooit enig bewijs is gevonden, is onder meer populair bij bepaalde groepen conservatieve christenen en bij mensen die een diepgeworteld wantrouwen jegens de overheid koesteren – niet geheel toevallig belangrijke kiezersgroepen die Trumps overwinning mede mogelijk maakten.

Het laat zien hoe Trump complottheorieën inzet voor eigen gewin. Tijdens de verkiezingscampagne verspreidde hij bijvoorbeeld ook het gerucht dat de vader van zijn Republikeinse tegenstrever Ted Cruz betrokken was bij de moord op John F. Kennedy. Daarnaast gelooft Trump dat klimaatverandering een hoax is, bedacht door de Chinezen die zo het Amerikaanse bedrijfsleven in de wielen willen rijden.

Pedofielennetwerk

Om steun te vinden voor hun samenzweringstheorieën omringen complotdenkers zich graag met andere complotdenkers. En ook hier stelt Trump niet teleur. Zo was de bedenker van de theorie dat vaccinatie tot autisme leidt, de medische charlatan Andrew Wakefield, aanwezig tijdens Trumps inauguratiebal. En inmiddels heeft de president de bekende anti-vaccinatie-activist Robert F. Kennedy gevraagd om een commissie te leidendie onderzoek moet doen naar de gevaren van vaccins.

Minstens zo zorgwekkend is het geflirt tussen Trump en Alex Jones, zonder twijfel de bekendste complotdenker ter wereld. Jones gelooft in zo ongeveer elke mogelijke samenzweringstheorie die er bestaat en heeft een compleet imperium gebouwd rond het idee dat een kwaadaardige kongsi van bankiers, industriëlen, politici en het leger achter de schermen aan de touwtjes trekt. Volgens Jones proberen de machthebbers de gewone Amerikaan te knechten met behulp van in scène gezette schietpartijen, fluoridering van het kraanwater en door de overheid georkestreerde terreuraanvallen. De Texaan is er verder heilig van overtuigd dat de aanslagen van 11 september een ‘inside job‘ waren.

Voor vrijwel elke andere Amerikaanse politicus allemaal genoeg redenen om Jones links te laten liggen, maar niet voor Trump. Tijdens de verkiezingscampagne nam hij uitgebreid de tijd om Jones te woord te staan in zijn radioshow en na zijn overwinning bedankte Trump de bekende complotdenker voor zijn steun. Die steun bestond onder meer uit het verspreiden van de theorie dat Hillary Clinton vanuit de kelder van een pizzeria in Washington DC een pedofielennetwerk zou aansturen.

Fake news

Zo tolerant als Trump is voor de aperte leugens van aanhangers als Alex Jones, zo kritisch is hij op de traditionele media die in kringen van complotdenkers van oudsher worden aangeduid als de ‘mainstream media’, al geeft Trump zelf sinds kort de voorkeur aan de term fake news. De media ‘zijn onderdeel van het corrupte systeem’, vertelde hij zijn aanhangers vorig weekend nog tijdens een speech in Florida. Witte Huis-woordvoerder Sean Spicer besloot enkele dagen later om instituten als The New York Times en de BBC de toegang tot zijn persconferentie te ontzeggen. Zij moesten hun plaats afstaan aan uiterst rechtse media als Breitbart News en The Washington Times (niet te verwarren met de keurige Washington Post).

Net als andere complotdenkers doet Trump er alles aan om zijn boodschap buiten de traditionele media om aan de man te brengen. Hij gebruikt daarvoor zijn Twitter-account en toespraken zoals die in Florida om ‘zonder de filter van het fake news‘ de waarheid met de rest van de wereld te delen. Dat Trumps ‘waarheid’ soms op gespannen voet staat met de werkelijkheid mag inmiddels bekend worden verondersteld. Maar hoe vaak journalisten hem ook wijzen op leugens en onwaarheden, tot enige introspectie lijkt dit nog niet te leiden. En ook dat is typerend voor de complotdenker die je niet van zijn geloof kunt laten vallen door hem te confronteren met feiten die in tegenspraak zijn met zijn samenzweringstheorieën.

Voor informatie die niet past in zijn wereldbeeld, lijkt Trump nauwelijks ontvankelijk. Daarom hecht hij maar weinig waarde aan de bevindingen van inlichtingen- en veiligheidsdiensten over Russische hackers, maar wil hij wel graag een onderzoek naar de imaginaire stemfraude die zijn concurrent Hillary Clinton miljoenen stemmen zou hebben opgeleverd. ‘Feiten’ die in zijn straatje passen, neemt Trump namelijk kritiekloos over. Ook als die onjuist zijn. Het verklaart vermoedelijk waarom hij twee weken geleden tijdens een persconferentie zonder blikken of blozen beweerde dat hij de grootste verkiezingsoverwinning sinds Ronald Reagan had behaald – ook al had elke president sinds Reagan een grotere meerderheid in het electoral college dan Trump, op Bush junior na.

De conclusie is onvermijdelijk: met Donald Trump hebben de Amerikanen een complotdenker in-chief gekozen. En dat zou iedereen met gezond verstand zorgen moeten baren.