Dolken voor Angela: Beierse christendemocraten voeren beenharde zusterstrijd over migratie

Hoe kon ‘de machtigste vrouw ter wereld’ in nauwelijks drie jaar tijd verworden tot een marionet van rechts? Het antwoord is minstens ten dele te vinden in Angela Merkels migratiebeleid. Of misschien juister: de perceptie die rechts en radicaalrechts over dat beleid hebben gecreëerd.

Verloor het Duitse leger de Eerste Wereldoorlog door de schuld van de toenmalige linkse regering? Duitse conservatieven en nationalisten waren daar in de jaren na die oorlog van overtuigd. Of beter gezegd: ze deden hun uiterste best om de bevolking ervan te overtuigen dat Duitsland die oorlog had kunnen winnen als de linkse regering niet het bevel had gegeven om de handdoek in de ring te gooien. De theorie dat de Duitse regering het land op die manier had verraden, zou de geschiedenis ingaan als de dolkstootlegende. Een mythe dus, maar wel een bijzonder gevaarlijke. Zo werd de dolkstootlegende met veel enthousiasme verspreid door de NSDAP, met het nodige electorale succes.

Aan die Dolchstosslegende werd vorige week nog eens herinnerd op de site van het Duitse weekblad Der Spiegel. In een bijzonder boos opiniestuk stelde journalist en schrijver Georg Diez dat er de afgelopen drie jaar een min of meer soortgelijke mythe is gefabriceerd. Tot de fabrikanten rekent hij onder meer de uit Beieren afkomstige minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer en de Beierse minister-president Markus Söder: ‘autoritaire mannen’ van de rechtsconservatieve Beierse CSU, die naar het voorbeeld van Trump en Orban zinnen op een aanval op de liberale democratie en de mensenrechten.

Om die putsch voor te bereiden, verspreiden ze volgens Diez al sinds de zomer van 2015 de mythes dat de bondskanselier de Duitse grens heeft ‘opengezet’ en dat haar ‘ Wir Schaffen das’ alleen maar meer vluchtelingen heeft aangetrokken. Die aannames zijn vandaag wijdverbreid, maar, zo schrijft Diez, ze stroken niet met de waarheid.

‘De stelling dat Merkel op 4 september 2015 de grenzen heeft geopend was een geval van nepnieuws, nog voor Donald Trump het als wapen zou inzetten’, vertelt Diez aan de telefoon. ‘Merkel heeft de grens níét geopend. Die staat in de Europese ruimte al open sinds de Schengenakkoorden. Als je niettemin zegt en blijft zeggen dat Merkel de grens heeft geopend, voed je het valse idee dat ze de wet niet heeft gerespecteerd en het Duitse volk heeft verraden door het bloot te stellen aan overstromingen en ziektes.’

Diez’ analyse mag dan wel wat overspannen klinken, op de feitelijkheden van zijn stelling valt weinig af te dingen. Nee, Merkel heeft de grens niet opengezet. Een deur die openstaat, kun je niet openen. Je kunt enkel, zoals Merkel deed, besluiten om die deur niet te sluiten.

Luchtbombardementen

Had Merkel die deur wél moeten sluiten? Heeft haar beslissing om de deur open te laten staan duizenden, zo niet honderdduizenden vluchtelingen geïnspireerd om de tocht naar Europa aan te vatten? Sinds de herfst van 2015 wordt die veronderstelling zowel door radicaalrechts (AfD en, in ons land, Vlaams Belang) als gematigd rechts (CSU en, in ons land, N-VA) gretig voor waarheid verkocht. Maar ook die voorstelling van zaken klopt niet. Zowel onderzoek van de universiteit van Oxford als een team journalisten van het weekblad Die Zeit toonde met cijfers en grafieken aan dat Merkels beleid en haar communicatie geen significant effect hadden op het aantal vertrekkers in landen als Syrië, Afghanistan of Irak. De vluchtelingen waren op het ogenblik van Merkels beslissing al vertrokken: de oorzaken voor dat vertrek moeten elders worden gezocht.

Een van de belangrijkste oorzaken was ongetwijfeld de situatie in Afghanistan, die begin 2015 zienderogen onveiliger werd. De Verenigde Staten begonnen in 2014 hun leger stapsgewijs terug te trekken, waardoor de taliban weer meer voet aan de grond kregen en de situatie verslechterde. Ook in Syrië werd de oorlog begin 2015 almaar intenser. De Syrische president Bashar al-Assad verhoogde het aantal luchtbombardementen om een verdere opmars van de Islamitische Staat en het rebellenleger te stuiten. Vooral Aleppo en Ghouta kregen het zwaar te verduren.

Bovendien schoot de internationale hulp in Syrië schromelijk tekort. Een eerste grote waarschuwing dateerde al uit de winter van 2014. De VN-vluchtelingencommissaris Javier Solana wees er toen al op dat het World Food Programme te weinig middelen had om de Syrische vluchtelingen in de buurlanden van de noodzakelijke levensmiddelen te voorzien. Een tweede waarschuwing volgde in juli 2015. Van de beloofde 4,53 miljard dollar was er op dat moment nog maar 1,1 miljard aangekomen. De migratiedruk op de buurlanden werd zo groot dat de VN-vluchtelingenorganisatie meermaals herhaalde dat de vluchtelingen onvermijdelijk naar de Europese Unie zouden gaan.

Wat was de reële impact van Merkels ‘Wir schaffen das’? Die was niet groot, wellicht. Dat blijkt ook als je de chronologie van de feiten iets aandachtiger bekijkt. Angela Merkel sprak de woorden voor het eerst uit op een persconferentie, op 31 augustus 2015. Ze deed die uitspraak op een moment dat de Duitse overheid al een vrij goed idee had van wat er zat aan te komen. Al twee weken voor haar persconferentie had de Duitse regering voorspeld dat er dat jaar ongeveer 800.000 vluchtelingen het land zouden willen binnenkomen. Dat die verwachting nog overtroffen zou worden, had wellicht vooral te maken met een tweet die het Duitse Bondsbureau voor Migratie en Vluchtelingen (BAMF) één week voor de persconferentie verstuurde.

In die tweet stond dat ook Syrische vluchtelingen die zich onderweg niet hadden laten registreren in bijvoorbeeld Hongarije, alsnog in Duitsland een asielaanvraag konden indienen. Een gedetailleerde reconstructie door Die Zeit leert dat de tweet voor veel van de meer dan 100.000 vluchtelingen die zich op dat ogenblik nog op de Balkanroute bevonden, het signaal was om een registratie daar te weigeren en door te trekken naar Oostenrijk en Duitsland. De Hongaarse premier Viktor Orban zag het graag gebeuren. De tijdelijke regeling betekende de facto een opschorting van de Dublinregels, die bepalen dat vluchtelingen hun asiel moeten aanvragen in het land van registratie. Ondanks uitdrukkelijke smeekbedes van zowel Merkel als de Oostenrijkse kanselier Werner Faymann om in Hongarije te blijven registreren, gaf Orban de vluchtelingen wat ze wilden: de vrije doorgang naar Oostenrijk en uiteindelijk Duitsland.

Vandaag wijzen zowel de huidige Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz als Viktor Orban Merkel aan als de hoofdschuldige voor het falen van het Europese asielbeleid. ‘Maar dat is plat opportunisme’, zegt de Nederlandse Europakenner en Merkel-biografe Michèle de Waard. ‘Merkel heeft haar beslissing om de Dublinregels op te schorten genomen in overleg met Oostenrijk en Hongarije. Omdat de migratiedruk in beide landen dusdanig toenam, vroeg zowel Boedapest als Wenen de hulp van Berlijn. Toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Kurz en Hongaars premier Viktor Orban spelen simpelweg een dubbele rol. Ze verwijten Merkel een alleingang, maar dat is pertinent onwaar.’

Willkommenskultur

Merkels beslissing om de Duitse grens niet te sluiten, was van bij het begin omstreden. Maar er was ook applaus. Een bijzonder luid applaus soms, dat de kritiek aanvankelijk duidelijk overstemde. In het station van München kregen arriverende vluchtelingen begin september 2015, vaak tot hun eigen verbazing, een bijzonder warm onthaal van goedhartige burgers. Overal in het land stroomden vrijwilligers toe om de nieuwkomers te helpen. Hoe breed het draagvlak aanvankelijk wel was, mag ook blijken uit de reactie van Bild, de rechtspopulistische krant met een nogal feilloos gevoel voor de Duitse onderbuik. Om de vluchtelingen te verwelkomen werden speciale edities in het Arabisch afgedrukt. De krant zette ook haar schouders onder een solidariteitsactie die ‘Refugees welcome’ werd gedoopt.

Een staaltje van typisch Duitse Willkommenskultur, zo werd het onthaal van de uiteindelijk meer dan één miljoen vluchtelingen en migranten genoemd. Maar die cultuur werd al snel stevig op de proef gesteld. En opnieuw liet rechts, de rechtsradicale Alternative für Deutschland (AfD) op kop, geen kans onbenut om de schuld te leggen op de plek waar dat hen politiek het best uitkwam.

Een eerste kantelpunt was naar alle waarschijnlijkheid de oudejaarsviering in Keulen, in de nacht van 31 december 2015 op 1 januari 2016. Tijdens die nacht kreeg de politie meer dan duizend meldingen van diefstallen en verkrachtingen. Niet helemaal onbegrijpelijk werd in de volgende dagen en weken met de beschuldigende vinger naar de asielzoekers uit Syrië, Irak en Afghanistan gewezen. Naarmate het onderzoek vorderde, werden de twijfels evenwel groter. Een verband met de vluchtelingenstroom was, een enkele uitzondering niet te na gesproken, niet aantoonbaar. Wat er die nacht precies is gebeurd, zal volgens de Duitse politie nooit helemaal duidelijk worden. Wel is duidelijk dat de daders vooral gezocht moesten worden bij Noord-Afrikanen: jonge, afgewezen asielzoekers die soms al jaren voor de Duitse asielcrisis in het land verbleven. Helaas voor Merkel had ze de strijd om de perceptie al lang voor afronding van het onderzoek verloren. En het zou niet de laatste nederlaag zijn in deze oorlog.

Op 19 december 2016 doodt de vierentwintigjarige Anis Amri een Poolse vrachtwagenchauffeur. Amri gaat er met de vrachtwagen vandoor en rijdt zes uur later tegen hoge snelheid in op de kerstmarkt aan de Breitscheidplatz in Berlijn. Elf mensen kwamen om en vijfenvijftig anderen raakten gewond. Amri sloeg meteen na zijn aanslag op de vlucht. Vier dagen later werd hij door de Italiaanse politie in Milaan doodgeschoten bij een routinecontrole. Ondertussen had terreurorganisatie Islamitische Staat de aanslag opgeëist met een filmpje waarin Amri trouw zwoer aan IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi.

Politici van de rechterzijde lieten er opnieuw geen gras over groeien en schoven de bondskanselier de zwartepiet toe. Nog voor de identiteit van de dader bekend was, zei toenmalig CSU-voorzitter Seehofer dat ‘deze regering het aan de slachtoffers, de getroffenen en de bevolking verschuldigd is om de hele migratie- en veiligheidspolitiek te overdenken en aan te passen’. Toenmalig voorzitter van Alternative für Deutschland Frauke Petry zei op haar beurt dat Merkel een belangrijk aandeel had in de aanslag. Haar man Marcus Pretzell, destijds voorzitter van de AfD in Nordrhein-Westfalen, ging nog een stapje verder: ‘Dit zijn Merkels doden.’

De boodschap was duidelijk: door haar ‘opengrenzenbeleid’ had Merkel een zware aanslag mogelijk gemaakt. De boodschap veranderde niet toen aan het licht kwam dat de feiten ook in dit geval geen verband hielden met de asielchaos begin september 2015.

Terrorist Amri kwam in 2011 als bootvluchteling aan op het Italiaanse eiland Lampedusa. Nadat hij in Palermo vier jaar werd vastgehouden wegens brandstichting, moest Amri normaal worden gerepatrieerd naar zijn vaderland Tunesië. Daar weigerden de autoriteiten hem terug aan te nemen. Van die gelegenheid maakte Amri dankbaar gebruik om naar Duitsland te vertrekken. Daar kwam hij in juli 2015 aan, nog vóór er van Merkels uitzonderingsmaatregel sprake was.

Ultimatum

Onderzoek naar en kennis van de precieze feiten heeft niet kunnen verhinderen dat de perceptie van Merkels asielpolitiek de afgelopen jaren is gekanteld. Volgens een begin deze week gepubliceerde peiling vindt 57 procent van de Duitsers dat het beleid, hoewel ondertussen al stevig verscherpt, nog strenger moet. ‘Door voortdurende herhaling van feitelijke onwaarheden’, zegt Michèle de Waard, ‘zijn die onwaarheden inmiddels gemeengoed geworden. Het is een doelbewuste strategie van politici die met Merkel zijn verwikkeld in een ware richtingenstrijd. Ze willen een einde maken aan de liberale democratie en het multilateralisme dat Merkel verpersoonlijkt. De migratiepolitiek is daarbij hét symbooldossier bij uitstek geworden. Die neonationalistische strekking beperkte zich vroeger tot de buitenste flanken van het politieke spectrum, maar vindt hoe langer hoe meer zijn weg naar het politieke midden.’

In dat midden zit ook heel duidelijk minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer, het gezicht van Merkels zusterpartij CSU. In de aanloop naar de Beierse deelstaatverkiezingen dreigt hij ermee om de Beierse grenzen te sluiten en asielzoekers terug te sturen. Omdat Merkel niet wil weten van nationale oplossingen floot ze Seehofer prompt terug. Die reageerde op zijn beurt door Merkel voor een ultimatum te stellen: keert ze na de Europese top in Brussel van eind deze maand niet terug met afdoende oplossingen, dan zal hij de grenscontroles toch invoeren.

Deprimerend

Een beenharde zusterstrijd dus, ook al is de inzet in essentie nogal futiel. De grens die Seehofer wil sluiten, vormt maar een relatief klein deel van de totale Duitse grens. Bovendien kan de minister bezwaarlijk stellen dat Duitsland nog altijd een opengrenzenbeleid voert.

Toen Merkel begin september 2015 besloot om de grenzen niet te sluiten, verklaarde ze al meteen dat die maatregel ‘een uitzondering’ was en moest blijven. Om het land (en bij uitbreiding Europa) niet een tweede keer met een zo grote uitdaging te confronteren, nam ze het voortouw in de besprekingen die al heel snel tot de Turkijedeal zouden leiden. De gevolgen van die deal zijn, zeker aan de Duitse grenzen, bijzonder tastbaar. Aan die grenzen is al lang geen sprake meer van een ‘stroom’ vluchtelingen, en dus ook niet van een crisis. Als Seehofer zo graag hoog spel had willen spelen, zo oordeelde Der Spiegel deze week in haar hoofdcommentaar, dan had hij dat moeten doen op het ogenblik dat het ertoe deed. Vandaag, vier maanden voor de Beierse verkiezing, is zijn strategie vooral ‘deprimerend doorzichtig’.

In feite, zegt Michèle de Waard, vertelt Seehofers strijd vooral iets over de ‘existentiële crisis’ in zijn eigen partij. ‘De CSU slaat zo wild om zich heen omdat ze niet weten wat ze moeten doen. In de peilingen naar aanloop van de deelstaatverkiezingen zakt de partij zienderogen. Ze heeft geen oplossing klaar om het tij te doen keren. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat Merkel de zondebok is voor hun eigen zwakke beleid.’

Om een echte oplossing voor het migratievraagstuk is het Seehofer niet te doen, stelt Georg Diez. ‘Dit gaat in essentie om macht en het winnen van de komende verkiezing. Seehofers voorstel klinkt streng, en ligt daarom ongetwijfeld goed in de markt. Maar het is totaal ondoordacht. Zoals Trump zegt dat hij een muur zal bouwen, zo wil Seehofer nu kiezers verleiden met grenscontroles. Maar die lossen natuurlijk niks op. De asielzoekers die aan de grens zullen worden tegengehouden, moet hij terugsturen naar Oostenrijk of Italië. Dat is absurd, maar het werkt bij de kiezer.’

Dat de Duitse kiezer het inmiddels gehad heeft met de Willkommenskultur mag blijken uit de eerder genoemde peiling. En toch, nog lijkt voor Merkel niet alles verloren. Ondanks het voortdurende gebeuk van de rechterzijde, blijkt de kanselier niet helemaal uit de gratie gevallen. Integendeel zelfs. Nog deze week bleek dat een vrij ruime meerderheid van 58 procent van oordeel is dat ze bondskanselier moet blijven. Zou het kunnen dat ze ook deze, volgens Duitse commentatoren ongezien zware crisis zal overleven? ‘Ik denk het wel’, zegt Georg Diez. ‘Seehofer en Söder willen de verkiezing in Beieren winnen en hun eigen machtspositie versterken. Merkel laten vallen is niet hun primair doel, en bovendien is er nog altijd geen alternatief. Ik verwacht dus dat de huidige agonie nog enkele jaren zal duren, met een sterke minister van Binnenlandse Zaken, en een zwakke kanselier.’

Ook Michèle de Waard ziet Merkel niet meteen van het politieke toneel verdwijnen. ‘Hoewel het rond haar steeds eenzamer wordt, is ze ervan overtuigd dat haar werk op het Europese toneel nog niet af is. Bovendien is er momenteel geen geloofwaardige opvolging. Niet in haar partij, noch in andere partijen. Mocht de regering vallen, dan denk ik dat ze op zoek zal gaan naar andere partners waarmee ze een nieuwe coalitie zal proberen te vormen, mogelijk met die Grünen. Pas als dat mislukt en er nieuwe verkiezingen komen, zou ze het weleens voor bekeken kunnen houden.’