Dit schijfje chorizo is niet het enige nepbeeld van het heelal dat viraal gaat op sociale media

Onze fascinatie voor het heelal wordt op sociale media uitgebuit door grootverspreiders van gemanipuleerde foto’s en video’s. Ze hebben van clicks hun verdienmodel gemaakt. Hoe zit dat in elkaar?

Het begon met een schijfje chorizo. Op 31 juli tweette de Franse fysicus en wetenschapsfilosoof Étienne Klein, onderzoekshoofd bij het energieagentschap CEA en groot voorstander van wetenschapspopularisering, een beeld van een roodwitte bol tegen een zwarte achtergrond. ‘Foto van Proxima Centauri, de ster die het dichtst bij de zon staat, op 4,2 lichtjaar van ons verwijderd. Genomen door de James Webb Space Telescope’, schreef Klein erbij. Hij verwonderde zich nog over ‘het detailniveau’ en ‘de nieuwe wereld die zich ontvouwt’ op de scherpe beelden die de vorig jaar gelanceerde telescoop de voorbije maanden naar de aarde terugstuurde.

Maar de foto was helemaal geen nabije ster uit ons Melkwegstelsel: de rode bol bleek een close-upbeeld van een schijfje chorizo. Niet dat Klein zich had laten foppen – met een vervolgtweet maakte hij duidelijk dat het om een grap ging: ‘Volgens de hedendaagse kosmologie bestaan er nergens anders dan op aarde objecten die tot de Spaanse vleeswaren behoren.’ Echt origineel was dit mopje van Klein overigens niet. Toen in juli 2018 door een maansverduistering in Europa een zogenaamde ‘bloedmaan’ aan de hemel te zien was, ging hetzelfde schijfje chorizo al eens viraal als ‘bloedmaan in Spanje’.

Klein kreeg veel kritiek voor zijn chorizostunt, omdat hij – vanuit zijn positie als gerespecteerd wetenschapper – veel mensen wel degelijk op het verkeerde been had gezet. Maar ook dat behoorde tot de boodschap die hij wilde uitdragen: ‘Laten we leren op onze hoede te zijn voor autoriteitsargumenten en evenzeer voor de spontane welsprekendheid van bepaalde beelden’, voegde hij eraan toe. En hij heeft een punt.

Eclips

Het fenomeen dat Klein wilde aanklagen, is inderdaad schering en inslag op sociale media. Gemanipuleerde, bewerkte of gefabriceerde beelden van het heelal circuleren er met de regelmaat van de klok als ‘echt’. Zeker bij het periodiek voorkomen van bepaalde fenomenen – een eclips, een zonnestorm, een asteroïderegen, of een wissel van de wacht in het internationale ruimtestation ISS – regent het op sociale media fake beelden over die gebeurtenis.

Recent ging een video viraal waarop te zien was hoe een halve minuut lang een absurd grote ‘supermaan’ boven de horizon verscheen, zogezegd ‘in het noordpoolgebied tussen Canada en Rusland’ en er een tijdlang voor een zonsverduistering zorgde. Tal van prominente twitteraars deelden de video met hun volgers, maar het waren geen echte beelden. Het ging om een digitale animatie van een computer-generatedimagery-artiest, die het clipje zelf eerst op TikTok had gezet als voorbeeld van zijn kunnen.

Maar, zullen sommigen zeggen, zijn de officiële beelden die het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA verspreidt ook geen ‘impressies’ gemaakt door kunstenaars of 3D-artiesten? En dat klopt: NASA heeft een groepje animatiekunstenaars in dienst die visualiseren wat telescopen waarnemen aan de hand van metingen van infraroodstraling of radiogolven. Wat in essentie soms weinig meer is dan enkele kriebellijntjes op een grafiek, wordt dan voorgesteld als een animatie. Het belangrijkste verschil zit in het correct labelen van dergelijke afbeeldingen.

Clickbait

Spectaculaire beelden uit het heelal – vaak een mix van echte en bewerkte beelden – zijn bijzonder populair bij bepaalde gespecialiseerde socialemediapagina’s. Achter die pagina’s zit een gesofisticeerd verdienmodel. Allereerst probeert men met opvallend beeldmateriaal volgers te verzamelen op Twitter of Facebook. Het motto is telkens ‘hoe spectaculairder, hoe beter’, wat inhoudt dat beelden (al dan niet opzettelijk) vaak verkeerd beschreven worden, of dat duidelijk gemanipuleerde beelden zomaar verspreid raken. Het blijft uiteindelijk clickbait: de bedoeling is om de aandacht te trekken en zo veel mogelijk gedeeld te worden.

Zulke pagina’s willen in de eerste plaats volgers verzamelen. Niet alleen omdat je voor een zacht prijsje een populair profiel op sociale media kunt verpatsen aan de hoogste bieder, maar ook omdat er wat te verdienen valt aan mensen die doorklikken vanaf je profiel. Op het internet valt er heel wat geld bijeen te rapen via affiliate marketing: je plaatst allerlei advertenties op je eigen website, je leidt er massaal internetverkeer naartoe, en per klik of verkoop die via jouw site gerealiseerd wordt, krijg je een percentje uitbetaald. Er bestaan socialemediabedrijven die tientallen dergelijke doorklikprofielen beheren, wat resulteert in miljoenen clicks per maand. Er bestaat zelfs een mogelijkheid om als zelfstandige zo’n profiel te ‘huren’ voor een percentage van de opbrengst.

Space X

Foto’s over ruimtevaart zijn niet het enige onderwerp van deze zwendel. Hetzelfde procedé wordt ook toegepast op spectaculaire dieren- of natuurfoto’s, op celebritynieuws of obscure historische foto’s. De profielen hebben dan namen als ‘Cool Science’, ‘Weird History’ of ‘Amazing Nature’. Dergelijke pagina’s zijn niet zelden de nagel aan de doodskist van echte wetenschappers, die met lede ogen toezien hoe manifest verkeerde informatie over hun vakgebied honderdduizenden likes verzamelt.

Soms worden die wetenschappers medeslachtoffer van de praktijk in kwestie. Recent dook een Twitterprofiel op met de naam ‘Neil Degrease Tyson’, dat meer dan 100.000 volgers verzamelde door het adopteren van de licht verbasterde naam en de profielfoto van de bekende Amerikaanse astrofysicus Neil deGrasse Tyson. Lang niet iedereen had door dat het een nepprofiel was – SpaceX- en Tesla-baas Elon Musk ging bijvoorbeeld met ‘Degrease Tyson’ in gesprek op Twitter over schade aan ruimteschepen. Meer nog, wie op zoek ging naar de echte Neil deGrasse Tyson in het zoekvakje van Twitter, kreeg door het algoritme zelfs eerst het valse profiel aangeraden.

Volgens het geijkte procedé publiceerde het ‘Degrease Tyson’-profiel een gestage stroom van soms echte, maar vooral valse of misleidend gelabelde foto’s over ruimtefenomenen. En zoals te verwachten viel, zaten daartussen af en toe links naar een externe spamblog over ‘Science & Nature’, waarvan de eigenaars geld verdienen met clicks op advertenties. Het duurde tot de nietsvermoedende echte Neil deGrasse Tyson geregeld het verwijt naar zijn hoofd kreeg dat hij misleidende beelden zou hebben gedeeld voordat Twitter het misleidende profiel uiteindelijk opschortte.

Niet alle spectaculaire fotopagina’s of Facebookprofielen met een wetenschappelijk klinkende naam zijn dus geschikt om iets bij te leren over de natuur of over het heelal. Integendeel, dergelijke profielen exploiteren vooral onze onwetendheid over fysica, geschiedenis en andere wetenschappelijke onderwerpen om te misleiden met foute beelden, clickbait te fabriceren en geld te verdienen aan onze tijd en aandacht.