Deals met dictators: werken de Noord-Afrikaanse migratieakkoorden van premier De Croo wel?

Premier Alexander De Croo en vijf andere Europese leiders sloten zondag een dure migratiedeal met de Egyptische dictator Abdel Fatah al-Sisi. Eerdere akkoorden met Niger, Mauritanië en Tunesië bleken geen onverdeeld succes. Waarom dan toch deze overeenkomst?

‘Ik ben blij dat je hier bent.’ In juni 2022, op een zonnige lentedag in Brussel, toonde de Zweedse eurocommissaris voor Migratie Ylva Johansson zich een tevreden politica. Aan de zijde van de Nigerese minister van Binnenlandse Zaken Hamadou Adamou Souley had ze zonet een versterkte samenwerking tegen mensensmokkelaars aangekondigd. Zowel de Europese opsporingsteams tegen lokale smokkelbendes als het Europese Grens- en Kustbewakingsagentschap Frontex kregen meer middelen en mogelijkheden dan voordien. Voor Brussel was het nieuwe partnerschap het zoveelste teken van Nigerese goodwill: al sinds de migratie- en opvangcrisis van 2015 verliep de samenwerking tussen Brussel en Niamey heel constructief.

Tot het Nigerese leger afgelopen zomer een staatsgreep pleegde. Niet alleen Souley, maar ook de Europese Unie moest opkrassen. Het partnerschap tegen mensensmokkel verdween in de prullenmand en de lokale Europese veiligheidsmissie, die er sinds 2012 onder meer irreguliere migratie moest bestrijden, werd opgeschort. In wat leek op een Russische nepnieuwscampagne nam de junta de wapens van Europese politieagenten in beslag, met de bewering dat Brussel gewapend wilde terugslaan. En als klap op de vuurpijl maakten de Nigerese autoriteiten ook nog eens een wet ongedaan die sinds 2016, in ruil voor een smak Europees geld, mensensmokkel en huisvesting van migranten verbood.

‘Er bestaat een groot risico dat dit nieuwe overlijdens in de woestijn zal veroorzaken’, zei Johansson nadat de bewuste wet werd ingetrokken. Maar volgens Rhoumour Ahmet Tchilouta, die aan de universiteiten van Grenoble en Niamey een doctoraat behaalde over de effecten van de Europese migratiepolitiek in Niger, gaf Johansson een wel erg eenzijdige lezing van de feiten. ‘Met de wet kwamen duizenden Nigerezen ineens zonder werk te zitten, Europa hield daar nauwelijks rekening mee. Dat baande de weg voor nieuwe smokkelbendes en gevaarlijkere routes, met verhoudingsgewijs méér doden tot gevolg. Brussel beseft niet hoeveel bloed er in het noorden van Niger heeft gevloeid onder het mom van zogenaamd humaan migratiebeleid.’

Foltering

Na de coup in Niger gingen de alarmbellen in Brussel meteen af, onder meer over migratie. ‘We moeten andere landen in de regio, zoals Mauritanië, goed in het oog houden, waar de staatsgreep in Niger migratiegevolgen kan hebben’, zo staat het in een intern Europees document dat Knack kon inkijken.

Dat was niet uit de lucht gegrepen. Door het aanhoudende geweld en een staatsgreep in buurland Mali verbleven er al een 150.000-tal Malinezen in het straatarme Mauritanië. Dat laat zich ook voelen op de Canarische Eilanden: volgens de Spaanse regering maakten in januari 2024 liefst 6000 migranten vanuit Mauritanië de oversteek van 800 kilometer. Dat is een kleine 700 procent meer dan in 2023.

Voor Johansson en de Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V) was het voldoende reden om begin maart naar de Mauritaanse hoofdstad Nouakchott te vliegen, met 210 miljoen euro op zak. Daarmee hoopt Brussel Mauritanië te overtuigen om de migratie naar Spanje zo veel mogelijk tegen te houden. De nadruk ligt vooral op de strijd tegen smokkelbendes, en wat men in de Europawijk steeds vaker ‘grensmanagement’ noemt. Lees: meer grenscontroles, hekwerk en detentie van migranten.

Dat moet allemaal gebeuren met respect voor het internationale recht, staat te lezen in de gemeenschappelijke verklaring van de Europese Commissie en Mauritanië. Tegelijk staat er dat de overeenkomst geen wettelijke verplichtingen inhoudt voor Brussel en Nouakchott.

Maar er is meer, benadrukt men in Brussel. In Niger legde de EU bijna uitsluitend de klemtoon op het samenspel tussen migratie, terrorisme en georganiseerde criminaliteit. Met Mauritanië wil ze ook samenwerken rond onder meer werkgelegenheid, humanitaire hulp en legale migratiekanalen. ‘We moeten meer aandacht besteden aan de oorzaken waarom mensen vluchten. Voornamelijk als het gaat over ontwikkeling, werkgelegenheid en opleiding, economisch beleid en genderkwesties’, zo staat het in het nieuwe akkoord.

Maar het Europees Parlement is er niet gerust op. ‘In Mauritanië zijn migranten vaak onderwerp van willekeurige arrestaties, opsluiting en geweld, met inbegrip van foltering, uitbuiting, afpersing en diefstal, en onrechtmatige uitzettingen’, klonk het in een waarschuwing aan de Europese Commissie.

Ontbering

Dat laatste lijkt voor de Europese staatshoofden en regeringsleiders almaar van minder belang. Nu de Europese parlementsverkiezingen met rasse schreden naderen en extreemrechts in de peilingen hoge toppen scheert, krijgen velen klamme handen.

Niet toevallig zullen de lidstaten en het halfrond het langverwachte Europese migratiepact eerstdaags afkloppen. Dat moet onder meer de Europese buitengrenzen versterken, nationale procedures stroomlijnen en voor een beetje migratiesolidariteit zorgen. Maar reken niet meteen op resultaten: de omzetting ervan zal minstens twee jaar in beslag nemen. Bovendien garandeert het Pact níét dat migranten van hun oversteek naar Europa afzien, en dat afgewezen asielzoekers al dan niet vrijwillig naar hun land van herkomst zullen terugkeren.

Daarom werkt de Unie steeds intensiever aan zogenaamde ‘partnerschappen’, zoals dat met Mauritanië. Voor het eerste gingen Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, de Italiaanse premier Giorgia Meloni en haar Nederlandse ambtgenoot Mark Rutte in de lente van 2023 naar in Tunesië. Van daaruit kwamen er al maandenlang duizenden migranten per boot aan op Italiaanse bodem, van waaruit ze niet zelden naar West-Europa doorreisden – tenminste: zij die de gevaarlijke tocht hadden overleefd. Dat was niet naar de zin van Meloni, die haar kiezers had beloofd dat ze migratie zou pakken, en van Rutte, die tegen een opvangcrisis aankeek en bij de Nederlandse verkiezingen winst voor PVV-leider Geert Wilders vreesde.

Maar nog voor de drie goed en wel weg waren uit Tunesië liet dictator Kais Saied migranten dumpen in de woestijn aan de Libische grens – enkele tientallen kwamen van ontbering om. Migranten werden zó slecht behandeld dat onder meer Mali en Guinee – niet bepaald bekend om hun respect voor mensenrechten – hun onderdanen uit het land evacueerden.

Het mocht voor Europa niet als een verrassing komen. Al maanden oreerde Saied dat het noodlijdende Tunesië het slachtoffer was van een internationaal omvolkingscomplot. ‘Tja, we kiezen onze gesprekspartners niet zelf. Er is geen alternatief’, reageerde De Moor, en midden juli was het akkoord over onder meer economie, energie en migratie beklonken. Voor dat eerste trekt Brussel 900 miljoen euro aan leningen en 150 miljoen aan subsidies uit, voor dat laatste 105 miljoen.

Vluchtelingenorganisaties reageerden ontstemd, en ook in Brussel bleek het de afgelopen maanden even slikken: meteen na het akkoord kwamen er vanuit Tunesië namelijk méér asielzoekers in Italië aan dan voor de ondertekening het geval was. Er kwam kritiek uit Brussel en Rome, maar dat liet Saied niet aan zijn hart komen. Toen de EU in het kader van het akkoord 60 miljoen euro overmaakte, liet hij het bedrag prompt terugstorten. ‘Wij willen respect, geen liefdadigheid’, klonk het stellig.

Intussen lijken de plooien tussen Brussel en Tunis gladgestreken. ‘De Tunesische veiligheidsdiensten hebben in de zomerperiode veel smokkelaars gearresteerd, boten vernield en lassers (die boten maken, nvdr) gearresteerd. Ook brachten ze bij wijze van afschrikking enkele honderden migranten terug naar de grenzen met Libië en Algerije’, vertelt een bron in Tunis aan Knack. Het aantal aankomsten vanuit Tunesië is daardoor flink gedaald. Begin maart stortte de Commissie 150 miljoen euro in de Tunesische staatskas.

Hongersdood

Reden genoeg om dat kunstje afgelopen zondag in de Egyptische hoofdstad Caïro nog eens over te doen. Aan de zijde van president Abdel Fatah al-Sisi, de premiers van Italië, Griekenland, Oostenrijk en Cyprus en Commissievoorzitter Von der Leyen kondigde eerste minister Alexander De Croo (Open VLD) daar een akkoord ter waarde van 7,4 miljard euro aan.

In het bijzijn van een breed lachende Egyptische dictator en vijf rechtse tot radicaal-rechtse politici leek De Croo, die als enige van de vijf nadrukkelijk wees op respect voor de mensenrechten, toch niet helemaal in zijn element. Zo benadrukte hij dat België momenteel het Europese voorzitterschap bekleedt en vooral daarom aanwezig was in het pompeuze presidentiële paleis van al-Sisi – vragen van de pers waren na de ondertekeningsceremonie overigens niet toegelaten.

Toch benadrukte ook De Croo hoe belangrijk de overeenkomst volgens hem is, óók op het vlak van migratie. ‘Mensensmokkel stop je niet door aan de zijlijn te blijven staan. Als je dit soort akkoorden niet maakt, laat je het over aan mensensmokkelaars. Met alle gevolgen van dien, zoals doden in de Middellandse Zee’, klinkt het.

Sinds december 2023 zijn Egyptenaren de tweede grootste groep migranten die voornamelijk via Oost-Libië Italië bereiken, en sinds eind 2022 nam het aantal registraties bij de VN-Vluchtelingenorganisatie (UNCHR) in Egypte met 92 procent toe. En nu er volgens de Verenigde Naties in buurland Sudan ruim 220.000 mensen van de honger kunnen omkomen en er anderhalf miljoen gevluchte Gazanen samenpakken aan de Egyptische grens, vrezen Caïro en Brussel voor een nieuwe migratiegolf.

Europa benadrukt graag dat het nieuwe ‘alles omvattende en strategische partnerschap’ met Egypte over veel meer gaat dan alleen over migratie. Het gros van het Europese geld, een kleine 7 miljard euro aan leningen en investeringen, is namelijk bedoeld om de Egyptische economie te ondersteunen. Volgens Brussel zal het partnerschap daarom ook een deel van de vluchtoorzaken wegnemen. Met de crisis in Gaza en burgeroorlogen in Sudan en Libië wordt Egypte namelijk door oorlog omgeven, en door toedoen van de Jemenitische Houthi-rebellen in de Rode Zee verliest het land veel transitinkomsten uit het Suezkanaal.

Of dictator al-Sisi dan de aangewezen persoon is om mee samen te werken, is een ander verhaal. Om zijn macht te versterken pompt hij vrijwel alle beschikbare middelen, waaronder ook een pak buitenlandse investeringen, in het leger in plaats van de economie duurzaam te hervormen. Gevolg: een torenhoge inflatie en werkloosheid.

Openluchtgevangenis

Voor die economische crisis wijst al-Sisi voornamelijk naar de 9 miljoen migranten die in het land zouden verblijven. Slechts 540.000 van hen zijn bij het VN-Vluchtelingenagentschap geregistreerd, en alleen zij hebben recht op enkele basisvoorzieningen zoals gezondheidszorg of financiële bijstand.

De VN vragen al bijna een jaar om een extra kantoor te mogen openen in Zuid-Egypte, maar daar geeft Caïro (ondanks druk van Europa) geen toelating voor. Sinds kort moeten alle buitenlanders in Egypte bovendien een verblijfsdocument kopen. Kostprijs: 1000 Amerikaanse dollar, een bedrag dat weinigen zich kunnen veroorloven. De politie in Caïro houdt zo’n 300 controlerazzia’s per week, zegt een lokale ngo waarmee Knack sprak, maar die uit vrees voor repercussies niet wil bij naam genoemd wil worden. Migranten die worden gevat, riskeren opsluiting en foltering, klinkt het.

Nour Khalil, advocaat en directeur van het Egyptische Vluchtenlingenplatform, weet wat het betekent. Tot 2014 werkte hij in Egypte voor vluchtelingenprogramma’s van de EU. Maar sinds al-Sisi onder druk van Brussel migranten begon te criminaliseren, werd hij meermaals opgepakt en mishandeld door de Egyptische veiligheidsdiensten, zo vertelt hij aan de telefoon vanuit Italië.

‘Het akkoord tussen Europa en Egypte getuigt van een enorme kortzichtigheid. Europa beweert dat het de vluchtoorzaken wil aanpakken, maar de belangrijkste oorzaak zijn de Egyptische machthebbers zélf. Hun totale greep op de samenleving maakt het leven steeds moeilijker. Net daarom proberen steeds meer Egyptenaren het land te ontvluchten. De EU schudt al-Sisi glimlachend de hand, maar zo geeft ze hem een vrijbrief om zijn beleid voort te zetten en van Egypte een openluchtgevangenis te maken.’

Wishful thinking

In de regering-De Croo gaan er vergelijkbare stemmen op. ‘Ik maak me er zorgen over dat er met een dictatoriale president die geen belang hecht aan mensenrechten deals worden gesloten om mensen op de vlucht tegen te houden’, zegt Groen-covoorzitter Nadia Nadji.

Toch is De Croo er gerust op, zo zei hij in Egypte. ‘Met het oog op de investeringen die we doen, bevat dit akkoord mechanismen met voorwaarden op het gebied van mensenrechten.’ In principe heeft hij geen ongelijk. Maar tussen 2021 en 2023 stopte de EU Egypte ook 164 miljoen euro aan migratiemiddelen toe, ondanks flagrante schendingen van de mensenrechten. De geldkraan ging op geen enkel moment dicht.

Volgens Riccardo Fabiani, die voor de denktank Crisis Group de Europese migratiepolitiek in Noord-Afrika bestudeert, mist Europa vooral een uitgewerkte strategie. ‘Ik zie veel wishful thinking’, vertelt hij aan Knack. ‘Een zeer complex probleem, dat we onderling niet opgelost krijgen, wordt vrijwel volledig uitbesteed aan veel armere landen. Dat is op termijn geen duurzame aanpak.’

Toch beschouwt premier De Croo partnerschappen zoals die met Egypte en Tunesië als de laatste strohalm om een nog strenger Europees migratiebeleid te voorkomen. Met steun van heel wat lidstaten circuleert er in Brussel namelijk een Deens voorstel om onderschepte bootmigranten vóór hun asielaanvraag naar een nog onbekend Noord-Afrikaans land over te brengen. Oostenrijk wil het dan weer makkelijker maken om een niet-Europees land als ‘veilig’ te beschouwen. De vraag is waar dit eindigt.

Na de Russische invasie van Oekraïne zei De Croo nog dat Europa zich danig aan Vladimir Poetin had mispakt. ‘Als je danst met de duivel, dan verandert die jou, en niet omgekeerd’, klonk het.

Maar met zijn nieuwe migratieakkoorden schurkt Europa opnieuw tegen bedenkelijke regimes aan. Nu blijft het in Tunesië en Egypte voorlopig rustig. Maar met het Nigerese debacle vers in het geheugen zou de Unie moeten weten dat een bedenkelijk migratiebeleid ook voor zichzelf helemaal verkeerd kan uitpakken.