De woede van de Trumpkiezer en hoe Joe Biden ermee moet omgaan

Welke lessen moeten de Democraten trekken uit de dubbelzinnige overwinning van Joe Biden? En hoeveel empathie moet hij opbrengen voor de Trumpkiezers? ‘Republikeinen zullen een uitgestoken hand gewoon afhakken.’

Niemand vatte beter de dubbelzinnigheid van Joe Bidens overwinning op Donald Trump dan CNN-commentator en Obama-veteraan Van Jones. Op 4 november zei hij al snel dat het ‘pijn doet dat Biden geen morele overwinning kon behalen op Trump’. Uren later in de CNN-nieuwsmarathon barstte hij in tranen uit. ‘Voor heel veel mensen is dit een mooie dag’, snikte hij. De afstraffing van de First Bully, zo maakten zijn felle emoties duidelijk, is ‘ a big deal‘.

Het is erg lastig om sluitende conclusies te trekken uit deze verkiezing. Zeker, Joe Biden wordt Amerikaans president met een recordaantal stemmen: meer dan 78 miljoen. Maar Donald Trump is met 73 miljoen stemmen de best scorende verliezer uit de geschiedenis. Trump overtuigde dubbel zo veel Afro-Amerikanen als in 2016. Maar Biden haalde met Arizona en Georgia dieprode staten binnen. Een opsteker die ze kunnen delen is de opkomst: die is met 66 à 72 procent de hoogste in minstens 120 jaar.

Historischer dan al die cijfers was de inzet van deze verkiezingen. Waarnemers vreesden dat de Amerikaanse democratie niet nog eens vier jaar sloopwerk van Trump had aangekund. Dan moeten er twee vragen worden gesteld. Eén: welke lessen moeten de Democraten trekken uit 3 november? En twee: hoeveel empathie moet Biden opbrengen voor de Trumpkiezers? Knack legde de vragen voor aan Amerikakenners, experts van de linkerzijde en beschouwers met een breed vizier.

Diep verdeeld

‘Het zou suf zijn om dit niet als een overwinning te zien’, zegt Maarten van Rossem, historicus en de snedigste Amerikakenner van Nederland. ‘Ik ben dolblij dat Biden heeft gewonnen. Het is echt goed dat we van die stomme klootzak met zijn stomme tweets af zijn. Deze verkiezing draaide om één vraag: is het mogelijk om Trump te verjagen? Dat is redelijk overtuigend gebeurd.’

Dat vindt ook Vincent Scheltiens-Ortigosa, postdoctoraal onderzoeker geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen, kenner van de politieke linkerzijde en als kind in een vat linkse ideeën gevallen. ‘Trump is wereldwijd het symbool van een onbehouwen, autoritair, radicaal-rechts, hypernationalistisch en protectionistisch beleid. Als president was hij openlijk racistisch, machistisch en seksistisch. Dat maakte zijn geestesgenoten vranker – kijk naar wat Vlaams Belangers de afgelopen jaren durfden op sociale media. Ik ben het oneens met mensen die zeggen dat er geen fundamenteel verschil zal zijn onder president Biden. De Amerikaanse president zal geen gangmaker meer zijn voor radicaal-rechts wereldwijd. Dat is belangrijk. Trumps verlies moet een grote opsteker zijn.’

Politoloog en Knack-columnist Jonathan Holslag (VUB) erkent het belang van het feit dat meer Amerikanen Trump weg wilden dan omgekeerd. ‘Maar wat Knack-redacteur Jeroen Zuallaert de dag na de verkiezingen al schreef, blijft gelden: het trumpisme werd gelegitimeerd. Het is verbazingwekkend hoe minimaal Trump is afgestraft voor zijn coronabeleid en zijn controversiële stijl.’

Lily Geismer, hoogleraar geschiedenis aan het Claremont McKenna College in Californië en kenner van de Democraten, aarzelt om onomwonden van een overwinning te spreken. ‘Dat hij zo goed scoorde in de popular vote en een zittende president heeft verslagen, geeft Biden een duidelijk mandaat. Maar de Republikeinen en Trump zijn niet verworpen. Bovendien zijn de Democraten diep verdeeld. Wat bindt hen nog nu Trump uit het Witte Huis is gestemd?’

Historicus Thijs Kleinpaste, die promoveert aan Georgetown University in Washington D.C. en onder meer publiceert in De Groene Amsterdammer en Foreign Policy, vindt het te vroeg om lessen te trekken. ‘Er is nog veel tegenstrijdige informatie over de reden waarom de Democraten het presidentschap hebben gewonnen maar zetels hebben verloren in het Huis van Afgevaardigden. Ik denk dat Alexandria Ocasio-Cortez (AOC), het linkse parlementslid uit New York, een punt heeft wanneer ze zegt dat Democraten die verloren in de eerste plaats een slechte campagne hebben gevoerd. De opkomst, je campagne, of je als authentiek wordt ervaren enzovoort: het bepaalt al een tijd veel zwaarder winst of verlies dan je ideologie. Mijn buikgevoel zegt: duidelijk linkse progressieven, zoals AOC en Elisabeth Warren en Bernie Sanders, zijn doorgaans erg authentiek. Zij spreken vanuit een passie. Middenkandidaten daarentegen brengen de boodschap dat een betere boodschap niet mogelijk is. Of kijk naar de cijfers die afgelopen weekend naar boven kwamen: Biden heeft het enorm goed gedaan in suburbia. Kiezers in de voorsteden zagen de verkiezingen als een referendum over het wanbeleid en het gebrek aan fatsoen van Trump. Hun stem voor Biden was er een voor de terugkeer naar de normaliteit.’

Uitgestoken hand

Moeten de Democraten de rangen gesloten houden tot januari, wanneer er cruciale verkiezingen zijn in Georgia over twee Senaatzetels? Die beslissen over een Democratische dan wel Republikeinse Senaat. Kleinpaste vindt van niet. ‘Er is nooit een goed moment. Voor de verkiezingen klonk het: discussieer erna. Nu is het: doe het na de Senaatsrace in Georgia. Wat zal het daarna zijn?’ Volgens Van Rossem en Geismer doen de Democraten er juist wel goed aan om front te vormen. ‘De Republikeinse Partij is een nihilistische partij die haar vaderland de afgelopen 40 jaar onbeschrijflijke schade heeft toegebracht’, zegt Van Rossem. ‘Een Republikeinse Senaat betekent totale stilstand en aanhoudende ruzie. Linkse Democraten zoals AOC moeten Biden niet in de wielen gaan rijden, ze moeten zich stil houden en ervoor zorgen dat er iets gerealiseerd wordt. Dat zou verstandig zijn, want de VS hebben ingrijpende hervormingen nodig.’ Geismer is het daarmee eens. ‘De Democraten hebben een heel korte periode om iets te verwezenlijken. Een Amerikaans presidentschap wordt bepaald in de eerste 100 dagen. Biden moet zijn kabinet samenstellen met het oog op beleid, niet op electorale strategie.’ Volgens Kleinpaste zou het dan weer onverstandig zijn om de linkse stem te negeren. ‘Georgia kleurde blauw, en het lijkt erop dat dat te danken is aan jonge zwarte stemmen, die werden gemobiliseerd door drijvende kracht Stacey Abrams.’

Toch zijn er weinig linkse namen te bespeuren in de lijstjes van Bidens kandidaat-ministers. Kleinpaste: ‘Het zijn oude bekenden uit de regering-Obama-Biden, ex-ceo’s van verschrikkelijk parasitaire bedrijven en vooral midden- en carrièrepolitici. Geen namen waar links enthousiast van wordt. Dat zorgt terecht voor verbittering. Bernie Sanders heeft keihard campagne gevoerd, net als AOC, Ilhan Omar, Ayanna Pressley en Rashida Tlaib. Als je dan openlijk overweegt om Republikeinen op te nemen in je regering, schoffeer je die mensen. (fel) In godsnaam, beste Democraten, word wakker en luister naar je eigen kiezers. Laat varen het bizarre idee dat je Republikeinen de hand moet reiken. Die hakken ze gewoon af. Ga nou gewoon beleid maken voor jouw kiezers. Trouwens, als Biden doet wat hij beloofde en zijn beleid modelleert op de New Deal van Franklin D. Roosevelt, dan zal dat beleid voor iedereen goed zijn. Dan hoef je helemaal niet symbolisch de hand uit te steken naar mensen die jou, verbijsterend genoeg, niet eens willen erkennen als president.’

Ook Scheltiens-Ortigosa zou teleurgesteld zijn mocht Biden een Republikein benoemen, zoals Ohio-gouverneur John Kasich, die speechte op de Democratische conventie. ‘Dan komt de linkervleugel op een zijspoor, zoals eerder met Sanders gebeurde, en moet die het stellen met vicepresident Kamala Harris. Ja, zij is een feministe en ze heeft migratiewortels en dat is heel waardevol, maar het is niet genoeg op zich.’ Volgens Geismer zouden de sterke linkse Democraten wel eens kunnen afhaken. ‘Dat hoeft voor de progressieve agenda geen probleem te zijn. AOC en Abrams kunnen kiezers mobiliseren. Dat is ook reële macht. Martin Luther King, een van de grootste rolmodellen uit de burgerrechtenbeweging, heeft nooit een mandaat uitgeoefend en had immens veel impact.’

Van Rossem meent dat Biden zich moet bewijzen met zijn beleid. ‘Niet toeteren dat je revolutionair beleid voert, maar dat in alle stilte doen.’ Dat is volgens Jonathan Holslag de taak voor elke centrumpoliticus ter wereld. ‘In plaats van het land uit te verkopen aan de meest biedende multinational moeten zij veel harder waken over de economisch belangen van de mensen en harder vechten om hun welvaart op peil te houden. Het centrum moet de globalisering ombuigen in een kans in plaats van hun landen er een speelbal van te laten zijn. De nationalisten hebben zeker een punt als ze daar kritiek op hebben.’ In tweede orde, zegt Holslag, mag het centrum niet langer terugdeinzen voor scherpe politieke discussies. ‘Democratie, vrijheid van meningsuiting, burgerpatriottisme: we hebben het allemaal nodig, en het centrum moet die waarden weer scherpstellen als ijkpunten van onze gemeenschap.’

Identiteitsdebat

Betekent dat alles dat de Democratische Partij ook het identiteitsdebat niet uit de weg mag gaan, wat zo gevreesd wordt door het politieke centrum en een deel van de progressieve zijde? ‘Als identiteitspolitiek gaat over het bepalen van wie wij zijn als lotsgemeenschap, dan zeker wel’, vindt Holslag. ‘Geen enkele gemeenschap blijft overeind zonder afspraken over wat haar leden bindt.’ Kleinpaste wil de term helder definiëren. ‘ Identity politics betekent in Europa: te veel aandacht voor racisme en misogynie, en te weinig aandacht voor de working class. Het is compleet onterecht dat net AOC en co die kritiek krijgen. Net zij zijn keihard bezig met de working class. Dat beseft men niet, omdat de arbeidersklasse nog te veel wordt gezien als de noeste, met steenkool slepende witte man in een blauwe overall. De arbeidersklasse is veel en veel diverser geworden. Vrouwen en LGBTQ’ers maken er ook gewoon deel van uit, hoor. Politici als AOC zien scherper en helderder in dat échte arbeidersklassepolitiek zich per definitie moet bekommeren om racisme en om achterstelling van vrouwen en LGBTQ’ers. Wie poogt dat van elkaar te scheiden, verraadt een veronachtzaming van al die mensen.’

Amerika en de arbeidersbeweging hebben een complexe relatie, weet Scheltiens-Ortigosa. ‘Die beweging heeft in de VS, in tegenstelling tot in Europa, nooit een politieke representatie verworven. Daarom is de vernieuwde en verjongde arbeidersbeweging van vandaag veroordeeld tot de Democratische Partij, ook al is dat een centrumpartij en zeker geen linkse. Voor Biden is het een grote uitdaging om mensen die vooral een anti-Trumpstem uitbrachten een plaats te geven in de partij – dan hebben we het over de arbeidersbeweging, maar ook over de burgerrechtenbeweging 2.0 met onder meer Black Lives Matter als soms radicaal gelaat.’ Vervat in die uitdaging, besluit Scheltiens-Ortigosa, zit het versterken van de basis van de partij. ‘Die moet er over vier jaar echt staan, want de Republikeinen zullen niet ontwapenen. Een eerste stap is hoe dan ook een fors sociaal beleid dat de situatie van de vele working poor en werklozen verbetert. Een vraag daarbij: willen en kunnen de Democraten dat?’

Geismer sluit niet uit dat centrist Biden twee keer ‘ja’ zegt. ‘Net omdat hij geen ideoloog is. Biden gaat waar de partij gaat, en de linkse stemmen klinken luider dan ooit. Kijk naar zijn campagne: hij sloot een compromis met Bernie Sanders en kwam met veel progressievere voorstellen dan in de campagnes die hij met Obama voerde. Eigenlijk heeft Biden geen andere optie. De hevige protesten die we de afgelopen maanden hebben gezien, tonen dat haarfijn aan: als Biden geen goed antwoord kan bieden op de sociaaleconomische en raciale ongelijkheid, hebben we het ergste in dit land nog niet gezien. Bij de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring in 1776 werd E pluribus unum, uit velen één, gekozen als motto voor de Verenigde Staten. Daar zijn we als land nooit in geslaagd, (lacht bitter) maar jongens, we hebben er zelden zó ver vanaf gestaan.’

Van Rossem deelt het pessimisme van Geismer. ‘Biden moet niet denken dat hij op korte termijn vrede kan sluiten met de Trumpkiezer. Amerika is altijd een land geweest van brede sociale paranoia, maar nu is het bijzonder erg. 80 procent van de Republikeinse kiezers gelooft Trumps geklets over verkiezingsfraude. Niet weinigen geloven rare samenzweringstheorieën over de elite die kinderen opeet. Je gaat met die verbijsterende randdebielenonnozelheid toch niet in gesprek?’

En in Vlaanderen?

Wat Van Rossem aansnijdt, is herkenbaar, zegt auteur Tom Naegels. Hij benadrukt geen Amerikakenner te zijn, maar wil wel iets zeggen over de parallellen met de Belgische context. Hij ziet in de goede uitslag van Trump zijn analyse over het Vlaamse extreemrechtse electoraat bevestigd. ‘Wij zoeken al 30 jaar naar de verklaring voor die radicalisering op rechts en waarom mensen afhaken van de democratie. Al even lang hoor je de riedel dat het extreemrechtse electoraat het eigenlijk niet meent, maar vooral bang is, de snelle globalisering niet verdraagt en zich achtergelaten voelt. Mochten de socialisten maar weer eens échte socialisten worden, hoor je dan, in plaats van door klimaatverandering en racisme geobsedeerde progressieve hipsters, je zou wat zien! De aan extreemrechts verloren kiezers kwamen in drommen terug. Ik geloof dat dus niet. Ik vind dat vernederend voor die kiezers. Alsof zij niet weten waarvoor ze kiezen. Dat is volgens mij een van dé lessen uit Trumps 8,5 miljoen extra stemmen: een heel groot deel van de Amerikanen wil exáct wat hij biedt.’

Dat maakt de vraag over hoeveel empathie Biden moet opbrengen voor de Trumpkiezer moeilijker te beantwoorden. Naegels trekt de parallel met Vlaanderen. ‘Zelfs als alle Vlaams Belangkiezers goede, empathische gesprekken hebben met linkse mensen, dan nog zullen ze stemmen op het VB. Ze willen krijgen wat ze willen: een cultureel en etnisch homogeen land, met nauwelijks migratie en waarin mensen die ooit geïmmigreerd zijn zodanig geassimileerd zijn dat je ze niet meer als dusdanig herkent, laat staan dat ze eigen politieke eisen op tafel leggen. Tja, dat kun je als centrum- of linkse partij alleen bieden door op te houden een linkse of centrumpartij te zijn.’ Geismer acht het onwaarschijnlijk dat Biden kan aanknopen bij Trumpkiezers. ‘Misschien bij het deel dat vanuit economische noden op Trump stemt, maar niet bij het radicaal-rechtse stuk. (fijntjes) Mag ik wijzen op nog een belangrijk deel van het electoraat waar de Democraten het best empathie voor zouden hebben? Ook hun zwarte kiezers haken af van de politiek.’

https://twitter.com/JoeBiden/status/1325118992785223682Joe Bidenhttps://twitter.com/JoeBiden

America, I’m honored that you have chosen me to lead our great country.

The work ahead of us will be hard, but I promise you this: I will be a President for all Americans — whether you voted for me or not.

I will keep the faith that you have placed in me. pic.twitter.com/moA9qhmjn8

— Joe Biden (@JoeBiden) November 7, 2020

Jonathan Holslag zorgde voor enige beroering op sociale media door vragen te stellen bij een filmpje van de Bidencampagne kort nadat Biden tot winnaar was uitgeroepen. Daarin was het superdiverse Amerika te zien. Volgens Holslag ‘een Amerika waarin de blanke Amerikaan, voor zover die bestaat, een randverschijnsel is geworden.’ Ging Holslag daarmee niet ver mee in het trumpiaanse frame? Hij zucht. ‘Ik heb het inderdaad snel en eenzijdig gesteld, ja, zoals dat soms gaat met sociale media en omdat ik toen vooral probeerde in te schatten wat dat deed met de woedende trumpisten. Voor de duidelijkheid: als dat de samenleving is die Biden wil, dan verdient hij steun. Maar voor de boze Trumpstemmer, die pas in het zand heeft gebeten, leek dat spotje zijn of haar bezorgdheden te minimaliseren. Olie op het vuur.’

Thijs Kleinpaste is het vurig oneens. ‘Ik zie het probleem niet met dat filmpje. Er zitten toch veel witte mensen in? Empathie voor Trumpkiezers klinkt mooi, maar het betekent een wereld betreden waarin onder boven is en recht krom. Krab aan het bovenste laagje en je botst op akelige dingen. Wat zou het concreet moeten betekenen om daar empathisch mee te zijn?’ Volgens Kleinpaste zit in die roep om empathie een klassieke denkfout. ‘We zijn er weer, hoor. De Democraten vatten “het probleem” niet en moeten empathisch zijn met mensen die niet op hen stemmen. Dat hoor je dus nooit over de Republikeinen.’ Holslag houdt voet bij stuk. ‘Je kunt niet volstaan met het verfoeien van racisme. Bekijk de armoedecijfers. Die van hispanics en zwarten zijn gedaald, die van blanken niet. Er is dus ook een probleem bij blanke armen. Hoe problematisch hun woede en xenofobie ook is, hun bezorgdheden zijn niet helemaal gek. Nu, ik zoek ook naar een evenwicht in dat debat.’

Wanneer Kleinpaste opwerpt dat de Democraten vooral empathisch moeten zijn met de arbeidsklasse, ‘en daarin bestaat geen hiërarchie tussen etnische en raciale groepen’, raken ze het eens. Holslag formuleert wat alle interviewees opwierpen: ‘Waar het vooral aan ontbreekt, is effectief beleid voor wie achterblijft. Tegen armoede, tegen vereenzaming, tegen vervreemding. (denkt na) Hier zit een eigenaardige contradictie in: een hardvochtig rechts beleid heeft extreemrechts geen windeieren gelegd.’