De Vrije Wereld in z’n blootje

De spionageschandelen zetten de Vrije Wereld met zijn verheven principes in zijn blootje, schrijft Jan Blommaert. ‘De Vrije Wereld blijkt heel erg onvrij en lang niet zo democratisch, open, tolerant, respectvol, rationeel, menselijk.’

Het regent heel erg onfrisse onthullingen. Eerst was er de verbijstering over het feit dat de Amerikaanse NSA zowat de hele wereld afluistert en surveilleert, rustig daarbij bijgestaan door internetgiganten zoals Google en Facebook. We vernemen dat de Britse geheime dienst vermoedelijk heeft ingebroken in de servers van Belgacom, om van daaruit het Smartphone-verkeer van niets vermoedende mensen te volgen. Ook de servers van Buitenlandse Zaken blijken gehackt; door wie is nog onbekend.

Er was een tijd – nog niet zo lang geleden – dat wij ervan uitgingen dat spionage gericht was tegen onze vijanden. Dat hoorde ook zo, want spionage tegen de eigen bevolking was nu eenmaal een eigenschap van de vijand: van totalitaire regimes en dictaturen die geen respect hadden voor de vrijheid, het recht op privacy en meningsuiting, de autonomie, integriteit en soevereiniteit van de burger. Wij, de Vrije Wereld, deden zoiets dus niet.

Net dat verschil was van wezenlijk ideologisch belang. Een vrije democratie was niet bang van z’n burgers en wantrouwde ze niet. Ze was immers de staatsvorm van, voor en door die burgers. De vijand, daarentegen, dat was een ‘regime’ en geen democratie: een autocratische kliek zonder legitimiteit, gedreven door een fanatieke machtshonger die, niets ontziend, de eigen bevolking terroriseerde.

Dat verhaaltje – iets respectabeler: die ideologie – genoot een mate van geloofwaardigheid tot Elf September. In de nasleep daarvan is het echter elke vorm van ernst en credibiliteit kwijt gespeeld, en voorgoed. Onze Vrije Wereld blijkt in de praktijk net zo goed een Big Brother-samenleving te zijn als degene die George Orwell in de Sovjetunie van Jozef Stalin zag. We worden met z’n allen 24/7 bespied en begluurd, zonder dat we het zelf weten, door schimmige instanties die varen onder de vlag van ‘bondgenoten’ – concreet, door de kernlanden van het Atlantische blok van Vrije Naties.

We zijn nu onze maagdelijkheid kwijt: de ideologische zelfverbeelding van vrijheid en democratie, met daaraan gekoppeld mensenrechten, openheid vrijheid van meningsuiting, respect voor het individu, democratische inspraak en nog een pak andere fraaie attributen – die zelfverbeelding kunnen we niet meer handhaven. Wij zijn in deze wereld niet meer zomaar en vanzelfsprekend de ‘goeden’. Niet enkel de Chinese Communisten surveilleren het internetverkeer van hun burgers; niet enkel Fidel Castro sluit mensen met een als gevaarlijk ervaren mening op in een gevangenis; niet enkel Augusto Pinochet laat mensen zonder vorm van proces jaren in een onofficieel detentiecentrum rotten; niet enkel Noord-Korea gromt zinloze en absurde oorlogsbedreigingen; en niet enkel Bashar Al-Assad zit bovenop een stapel massavernietigingswapens.

Dat is altijd zo geweest – dat nuchtere besef zal nu wel groeien, dat we ook in de hoogtijden van onze ideologische zelfverbeelding minder propere handen hadden dan we altijd dachten. Maar de tijd dat we de concrete praktijken van onze vijanden konden confronteren met onze principes, omdat we ervan uitgingen dat onze principes ook onze praktijken dekten – die tijd is definitief gedaan.

We gingen het Sovjetstijl-socialisme te lijf met de principes van onze open en democratische samenleving; een geleide economie werd gecounterd met verwijzing naar de ideale principes van een perfecte vrije markteconomie; we vielen moslimfundamentalisten aan met onze principes van openheid en tolerantie; het Apartheidsregime met onze doctrines inzake gelijkheid en gelijkwaardigheid. De verwijzing naar onze principes werkte goed, en zo konden we confrontaties met de eigen onfrisse realiteiten – de nogal lelijke achterkant van die schone principes – vermijden of afdoen als vijandige propaganda en minieme uitwassen van een anders uitmuntend systeem.

Welnu, die luxe kunnen we ons niet langer permitteren. De Vrije Wereld, waartoe we zo graag zouden blijven behoren, blijkt in realiteit heel erg onvrij en lang niet zo democratisch, open, tolerant, respectvol, rationeel, menselijk. Sommigen konden Guantanamo Bay en de inzet van Agent Orange in Vietnam nog relativeren als tijdsgebonden uitwassen; en etnische, religieuze en genderdiscriminatie, homofobie, radicaal en xenofoob nationalisme, en corruptie in de politiek en de sport afwimpelen als uitzonderingen die de regels van onze Vrije Wereld bevestigen. Government sponsored-spionage is echter wel van een andere orde. Hier is het Het Systeem dat de principes overtreedt; niet een klein groepje fanatici dat de regels overtreedt maar het apparaat zelf dat die regels ontwikkelt en uitvaardigt.

Het zou goed zijn indien we met zijn allen door deze voorvallen een beetje realistischer naar de wereld kijken. Die wereld is geen paradijs, en dat is niet enkel door de schuld van de anderen. Laat ons nuchter en redelijk naar feiten kijken, en onze politieke en morele oordelen daarop baseren. De principes die onze Vrije Wereld zouden moeten dragen kunnen daarbij als leidraad dienen. Ze zijn evenwel geen weergave van de werkelijkheid.

Dat ontnuchterende inzicht, dat we onze Vrije Wereld dringend opnieuw moeten bevrijden, onze democratie democratiseren, onze gelijkheid gelijk maken, onze openheid en tolerantie open en tolerant moeten maken: dat inzicht kunnen we niet meer vermijden. Als we blijk geven van dat inzicht zullen we misschien terug, ooit, een geloofwaardig gesprekspartner worden van al wie ons nu als hypocrieten beschouwt. Want, tja, ze hebben gelijk.