De terugkeer van de tank en 9 andere militaire lessen uit de oorlog in Oekraïne
Zoals elke oorlog is ook de Russische aanval op Oekraïne een leermoment voor militairen en strategen. Wat zijn de militaire lessen, bijna een jaar na het begin van de Russische invasie?
In België wisten we het al een tijd zeker: het is over voor de tank. In 2014 nam het Belgische leger afscheid van zijn laatste Leopard. De grootschalige landoorlogen waarvoor men in de Koude Oorlog waarschuwde, leken een reliek van het verleden. Oorlogen zouden voortaan hoogtechnologisch, klinisch en bliksemsnel verlopen. ‘Sinds het einde van de Koude Oorlog hebben westerse legers zich gericht op expeditionaire campagnes’, zegt Kris Quanten, hoogleraar krijgsgeschiedenis aan de Koninklijke Militaire School. ‘De nadruk lag op lichte, mobiele eenheden, die in combinatie met luchtsteun snel konden oprukken. Tanks hadden daarin, zo dacht men toch, geen plaats meer.’
Dit is de terugkeer van de industriële oorlogsvoering: breng de tegenstander zo zwaar mogelijke verliezen toe.
Frans Osinga, Universiteit Leiden
Aanvankelijk leek die conclusie ook tijdens deze oorlog de juiste. Tijdens de eerste dagen van de Russische invasie werden enorme aantallen Russische en Oekraïense tanks vernietigd. Mobiele antitankwapens zoals de Javelin, die Oekraïense infanteristen vanaf hun schouders op tankkolonnes afvuurden, bleken behoorlijk effectief tegen de verouderde Sovjettanks die het Russische leger voornamelijk inzette. Volgens Oryx, een blog die via opensourceonderzoek de krijgsverrichtingen in Oekraïne opvolgt, verloor het Russische leger sinds het begin van de oorlog minstens 1646 tanks.
Maar dat is niet het hele verhaal. Dat de Russen in de beginmaanden van de oorlog zo veel tanks verloren, had in de eerste plaats te maken met gebrekkige planning en slecht onderhoud. Daardoor ondervonden Russische tanks extra hinder door de befaamde Oekraïense bezdorizjzja, het modderseizoen waarin grote hoeveelheden regen de wegen moeilijker begaanbaar maken. Toch bleken tanks absoluut cruciaal bij de Oekraïense heroveringen vanaf september. ‘De manier waarop tanks in dit conflict worden ingezet, bewijst vooral het belang van combined arms warfare’, zegt Frederik Mertens, die als strategisch analist voor het Haags Centrum voor Strategische Studies een evaluatie schreef over het eerste jaar van de oorlog. ‘Moderne legers kunnen alleen functioneren als ze bescherming krijgen van infanterie, artillerie en luchtverdediging. Je kunt het het best vergelijken met een orkest: zonder teamwork lijkt het nergens naar. Maar de tank blaast wel degelijk de hoofdhoorn.’
1. Het einde van het luchtoverwicht
De voorbije decennia hadden NAVO-landen bij hun interventies steevast één grote prioriteit: het verzekeren van het luchtoverwicht. Bij de interventies in Libië, Irak en Afghanistan werden eerst de plaatselijke luchtafweer, radarsystemen en luchtmacht vernietigd, zodat het binnenvallende leger de vrijheid had om vrij rond te vliegen. ‘Luchtoverwicht is cruciaal’, zegt Frans Osinga, bijzonder hoogleraar War Studies aan de Universiteit Leiden. ‘Het zorgt ervoor dat je grondtroepen sneller kunnen bewegen, en de vijand net moeilijker kan manoeuvreren.’
In de oorlog in Oekraïne is Rusland er tegen alle verwachtingen in niet in geslaagd om het luchtoverwicht te verzekeren. Door het gebrek aan planning aan Russische kant bleef een deel van de Oekraïense luchtafweer intact, en werden in de begindagen van de oorlog verschillende Russische vliegtuigen neergehaald. Doordat beide kanten ondertussen over zeer performante luchtafweersystemen beschikken, is er momenteel een state of mutual air denial: geen van beide zijden is in staat om grootschalige luchtoperaties uit te voeren. ‘Dat is een van de grootste uitdagingen voor het Oekraïense leger’, beseft Mertens. ‘Hoelang zal het nog beschikken over voldoende luchtafweerraketten om de Russische luchtmacht op afstand te houden?’
Die vaststelling heeft gevolgen voor de militaire planning binnen de NAVO. Een belangrijk deel van de militaire successen van NAVO-legers zijn gebaseerd op de dominantie van hun luchtmacht. ‘NAVO-landen mogen er niet meer van uitgaan dat ze in een toekomstige campagne automatisch het luchtoverwicht zullen hebben’, waarschuwt Osinga. ‘We zullen meer aandacht moeten besteden aan hoe we dat luchtoverwicht afdwingen.’
2. Een goede luitenant spreekt tegen
Een van de grote gebreken van het Russische leger tijdens deze oorlog is de gebrekkige commandovoering. De bevelstructuur is er strikt hiërarchisch. Officieren en onderofficieren moeten zelfs voor relatief onbelangrijke manoeuvres de expliciete toestemming van hogerop krijgen. ‘In een oorlog met een uitgestrekt front is tijd essentieel’, legt Quanten uit. ‘In volle strijd is het vaak moeilijk om met het hoofdkwartier te communiceren: de apparatuur laat het vaak afweten, en het duurt soms lang voor je antwoord krijgt. Hoe sneller je kunt inspelen op opportuniteiten op het slagveld, hoe beter een leger zal presteren. Bij het Russische leger, met zijn strenge hiërarchische structuur, gaat het allemaal veel trager.’
Een van de beste voorbeelden van dat falen was de strijd om Tsjornobaïvka, een luchthaven in de oblast Cherson waar het Russische leger enorme verliezen leed omdat het halsstarrig bleef vasthouden aan een falende strategie die van bovenaf was uitgezet. Oekraïense militairen muntten achteraf het neologisme ‘tsjornobaïty’, wat zoveel betekent als ‘altijd hetzelfde doen, en toch een ander resultaat verwachten’.
In tegenstelling tot het Russische leger werkt het Oekraïense sinds 2014 volgens het MissionCommand– principe. Volgens dat principe, dat door alle NAVO- legers wordt toegepast, krijgen officieren heel wat manoeuvreerruimte om hun opdrachten te vervullen. ‘De legerleiding leidt haar officieren zodanig op dat ze snappen wat het algemene doel is van de missie’, legt Quanten uit. ‘In het Oekraïense leger worden officieren aangemoedigd om zelf initiatief te nemen. Zij zijn het best geplaatst om een inschatting te maken. Als een Oekraïense officier plotseling een mogelijkheid ziet om op te rukken, hoeft hij niet te wachten op toelating van het hoogste niveau. Als hij een bevel krijgt dat hij onuitvoerbaar acht, kan hij bezwaar maken.’
De Russen gaan ervan uit dat de munitievoorraden van westerse landen uitgeput raken.
Marina Miron, King’s College London
Die aanpak heeft ook belangrijke gevolgen voor het moreel van de soldaten, weet Quanten. ‘Het zorgt ervoor dat Oekraïense soldaten meer vertrouwen hebben in hun officieren. Ze weten dat zij er alles aan doen om de risico’s voor hen te beperken. Dat is een essentieel verschil met de kadaverdiscipline van het Russische leger, waar soldaten vaak als een soort grondstof worden gezien.’
3. Superieure technologie is niet alles
Een van de meest opmerkelijke conclusies van de voorbije maanden is de efficiëntie van de Amerikaanse en Europese wapensystemen. Het is een van de voornaamste redenen waarom het Oekraïense leger, dat qua getalsterkte in de minderheid is, er toch in slaagt om Russische troepen zware verliezen toe te brengen.
De westerse wapensysteem die Oekraïne sinds februari 2022 heeft ontvangen, zijn niet eens de modernste. De HIMARS, het mobiele raketartilleriesysteem waarmee de Oekraïners tal van Russische wapendepots vernietigden, dateert uit de jaren 1990. Bovendien zijn de wapens die Oekraïne ter beschikking krijgt doorgaans ontdaan van de nieuwste snufjes. Toch is het verschil met het gros van het Russische materieel enorm. ‘Het is belangrijk dat we die kenniscultuur beschermen tegenover landen als China en Rusland’, zegt Quanten. ‘Geopolitiek werkt niet volgens markteconomische principes.’
Tegelijk is dat technologische overwicht in zekere zin een hinderpaal. Zeker aan Britse en Amerikaanse kant is men er als de dood voor dat hun meest geavanceerde wapens vernietigd worden of in vijandelijke handen vallen. Het verklaart een deel van de aarzeling om Oekraïne met modernere wapens uit te rusten. Het is een curieuze paradox: hoe geavanceerder het wapensysteem, hoe hoger de drempel om het in te zetten op het slagveld. Die overweging speelt aan beide zijden. ‘Ook Rusland zet momenteel niet zijn allermodernste wapens in’, benadrukt Marina Miron, defensieonderzoekster aan King’s College London. ‘Bij de beschietingen van Oekraïense steden zie je vaak dat ze eerst een heleboel oude Totsjka-raketten afvuren, die zowat allemaal neergehaald worden door de Oekraïense luchtafweer. Zodra die luchtafweer is uitgeput, schieten ze meer gesofisticeerde raketten af, waardoor ze de kans vergroten om hun doel te raken. Zij vinden het niet erg dat hun afstandswapens minder accuraat zijn. Het maakt voor Rusland niet uit als een raket vijftien meter verder landt dan gepland.’
4. De almacht van artillerie
Een gevolg van de westerse technologische superioriteit is natuurlijk dat moderne wapensystemen en munitie een stuk duurder zijn om te produceren en te gebruiken. Samen met de grootschalige defensiebezuinigingen die veel westerse landen de voorbije decennia doorvoerden, zorgt dat ervoor dat de stocks al snel uitgeput dreigen te raken.
Nochtans is artillerie allesbepalend in deze oorlog. Experts schatten dat ongeveer 90 procent van de doden in de oorlog valt als gevolg van een artillerieaanval. Rusland maakt graag gebruik van zijn enorme reserves munitie om zowel militaire als burgerdoelwitten aan te vallen. Aan westerse zijde zorgt die vaststelling voor heel wat onrust. ‘Dit is het soort oorlog waarop we eigenlijk niet zijn voorbereid’, zegt Frans Osinga. ‘Dit is de terugkeer van de industriële oorlogsvoering, waarbij tegenstanders proberen om elkaar zo zwaar mogelijke verliezen toe te brengen en dat zo lang mogelijk vol te houden. We weten dat Rusland op een bepaald moment 20.000 à 30.000 granaten per dag afvuurde in de Donbas. Dat is een onwaarschijnlijke hoeveelheid munitie. De Britten hebben berekend dat zij in twee weken door hun stocks zouden zitten als ze dat tempo zouden aanhouden. Ik hoef u niet te vertellen dat dat bijzonder kort is.’
Bovendien blijkt het niet eenvoudig om de productiekwaliteit op te schalen. De Russische oorlogsindustrie voelt de technologische sancties. De westerse technologiebedrijven kampen met aanleveringsproblemen. Daardoor slagen beide partijen er niet onmiddellijk in om de enorme hoeveelheden munitie die verschoten worden bij te vullen. Het is een les die vooral Rusland snel heeft begrepen. ‘Wij doen soms meewarig over Rusland omdat het munitie en wapens koopt in Iran en Noord-Korea’, zegt Miron. ‘De Russen zelf zien dat helemaal niet als een vernedering. Voor hen is het een volslagen rationele manier om goedkoop de stocks aan te vullen. Zij gaan ervan uit dat westerse landen na verloop van tijd niet meer in staat zullen zijn om Oekraïne nog van wapens te voorzien, omdat hun eigen voorraden uitgeput raken. Ze snappen maar al te goed dat de tijd hier in hun voordeel speelt.’
5. Het einde van de helikopter
Tijdens de Vietnamoorlog was de helikopter nog cruciaal voor de Amerikaanse operaties. Tijdens de Sovjetinvasie van Afghanistan gebruikte het Rode Leger zijn helikopters om in onherbergzame gebieden moedjahedien te bevechten. Maar in Oekraïne zijn ze vrijwel volledig uit het beeld verdwenen. Voor verkenningsvluchten is het logischer om onbemande en goedkope drones uit te rusten. In de begindagen van de oorlog bleken Russische helikopters bovendien bijzonder kwetsbaar.
Een andere overweging is dat luchtlandingsoperaties, waarbij parachutisten of infanteristen per vliegtuig of helikopter gedropt worden, bijzonder gecompliceerd zijn. Een Russische poging om met zo’n dropping de luchthaven van Hostomel, net buiten Kiev, te bezetten, werd op de eerste dag van de oorlog verijdeld. Sindsdien wordt die tactiek zelden nog gebruikt. ‘Het probleem is niet alleen dat helikopters makkelijk neergehaald worden’, zegt Mertens. ‘Het is gewoon erg moeilijk om zo’n luchtlandingsoperatie te doen slagen. Het heeft geen zin om lichtbewapende landingstroepen tegen tanks en artillerie te laten vechten.’
6. Nucleaire dreiging werkt (steeds minder)
Zeker in de beginmaanden van de oorlog herinnerde Vladimir Poetin de wereld er geregeld aan dat Rusland over kernwapens beschikt. Op 30 september verklaarde Poetin in zijn donderspeech bij de annexatie van de vier Oekraïense provincies dat hij de atoombommen op Nagasaki en Hiroshima als een ‘precedent’ beschouwt. Die dreigementen hebben wel degelijk invloed, meent John E. Herbst, voormalig Amerikaans ambassadeur in Kiev. ‘Het heeft veel westerse landen er lange tijd van weerhouden om wapens te leveren. President Joe Biden heeft vóór september meermaals gezegd dat Amerika bepaalde wapensystemen niet wilde leveren uit angst voor een escalatie.’
Die westerse schroom lijkt intussen afgenomen. Amerikaanse officials herinnerden Rusland er al aan dat ook Amerika over kernwapens beschikt, en ook China zou niet te spreken zijn over de Russische nucleaire dreigementen. De voorbije week beloofden tal van westerse landen tanks en pantservoertuigen te leveren aan Oekraïne. Rusland reageerde naar goede gewoonte verongelijkt, maar liet de nucleaire dreiging achterwege. De mogelijke inzet van kernwapens blijft een rol spelen in de strategische overwegingen van westerse landen om Oekraïne te steunen, maar het geloof dat Poetin echt bereid zou zijn om kernwapens in te zetten, is gevoelig afgenomen.
De oude Gepard-tanks zijn bijzonder effectief in het neerschieten van drones. Het Belgische leger heeft ze weggedaan.
Kris Quanten, Koninklijke Militaire School
7. De beperkingen van cyber
Tot voor kort leek het wel alsof de echte strijd voortaan online zou worden gevoerd. In plaats van met vuurwapens en kogelriemen zou elke soldaat voortaan per laptop vechten. Toch is de cybercomponent in deze oorlog nog niet van doorslaggevend belang gebleken. Aanvankelijk boekte Rusland wel enkele cybersuccessen. In februari 2022 slaagde het Russische leger erin Viasat uit te schakelen, het satellietsysteem dat het Oekraïense leger gebruikte voor zijn communicatie. Het gros van de Oekraïense overheidswebsites ging plat onder Russische cyberaanvallen. Maar tegelijk slaagde Oekraïne er verbazend snel in zichzelf te herorganiseren. Dankzij Starlink, dat ijlings werd uitgerold door het SpaceX van Elon Musk, beschikt het Oekraïense leger vandaag over een beter satellietsysteem dan voorheen. Bovendien heeft Oekraïne sinds 2014 zelf een stevige cybercomponent uitgebouwd, en krijgt het cyberondersteuning van verschillende westerse landen.
Een van de redenen voor die matige inzet is dat cyberaanvallen veel tijd en voorbereiding vergen, wat in oorlogssituaties zelden overvloedig aanwezig is. Bovendien spelen ook hier economische overwegingen. Marina Miron: ‘Waarom zou je tijd verliezen aan het proberen hacken van de Oekraïense energie- infrastructuur als je ze ook gewoon met een langeafstandsraket kunt vernietigen?’
Lees verder onder deze teaser.
8. Drones zijn munitie
In de begindagen van de oorlog pakte het Oekraïense leger graag uit met de Bayraktar TB2, een Turkse hightech drone die succesvol ingezet werd tegen Russische tanks. De Bayraktar werd zo bekend dat Oekraïense soldaten er zelfs een liedje over componeerden. Maar eigenlijk is het effect van die hoogtechnologische drones verwaarloosbaar. ‘Oekraïne heeft veel te weinig Bayraktar- drones om het verschil te maken’, zegt Miron. Dat ze zo veel aandacht kregen, wijt ze aan de bedrijfsbelangen van de producent, die zijn tuigen maar wat graag in de markt zet. ‘Drones zijn erg kwetsbaar’, zegt Miron. ‘De meeste worden na enkele vluchten uitgeschakeld. Daarom zijn hoogtechnologische drones vaak niet interessant om in te zetten. Waarom zou je een supergesofisticeerde Bayraktar gebruiken voor een verkenningsvlucht als je ook een camera aan een goedkope drone kunt hangen?’
De overgrote meerderheid van de in Oekraïne gebruikte drones is heel eenvoudig. Ze worden vooral gebruikt door infanterie-eenheden als verkenners. Aan het begin van de oorlog bestond de Oekraïense dronevloot voornamelijk uit goedkope modellen die je in online winkels vindt. Vrijwilligers koppelden er een camera of een granaat aan. Op dezelfde manier zet Rusland de voorbije maanden vooral Iraanse Shahed- drones, eenvoudige toestellen met een (lichte) springlading die het in groepen op doelwitten afstuurt. Ook hier speelt de slijtageslag: in verhouding met goedkope drones is afweermunitie relatief duur. ‘We moeten drones eigenlijk zien als een vorm van munitie’, zegt Mertens. ‘Voor het dagelijkse werk heb je drones nodig die massaal goedkoop geproduceerd kunnen worden.’
Tegelijk is het duidelijk dat drones een blijver zijn, waartegen infanterie- en tankeenheden zich voortaan zullen moeten wapenen. ‘Ironisch genoeg zijn de oude Gepard-tanks bijzonder effectief in het neerschieten van drones’, zegt Kris Quanten. ‘Jammer genoeg heeft het Belgische leger ook die tanks ondertussen weggedaan.’
9. Partizanen
Een onderbelicht aspect in de huidige oorlog is het belang van de Oekraïense partizanen. Het is nochtans duidelijk dat ook in de door Rusland bezette gebieden heel wat verzet bestaat. ‘Sinds 2014 heeft het Oekraïense leger partizanennetwerken opgericht in de oostelijke provincies, waar de kans op een aanval vanuit Rusland het grootste was’, zegt Quanten. ‘Er zijn geregeld bomaanslagen tegen collaborateurs en Russische commandanten. Het is duidelijk dat partizanen daarin een cruciale rol hebben gespeeld.’
Partizanen blijken ook belangrijk om informatie te verzamelen. In de ondertussen bevrijde oblast Cherson werden Russische commandoposten en hoofdkwartieren vernietigd nadat lokale partizanen de locatie hadden doorgeseind. ‘Voor de Russische bezetters creëert het een gevoel van onveiligheid’, zegt Frans Osinga. ‘Elke minuut die ze besteden aan hun eigen veiligheid is een minuut die ze niet kunnen besteden aan het plannen van militaire manoeuvres. Het zorgt er ook voor dat plaatselijke officials wel twee keer nadenken voor ze collaboreren.’
10. Dreigen werkt beter dan vechten
In de maanden voor het begin van de Russische invasie behaalde Rusland vanuit strategisch oogpunt in grote mate zijn doelstellingen. Doordat het al maanden meer dan 100.000 soldaten aan de Oekraïense grenzen had gestationeerd, stond de Oekraïense economie onder grote druk. Buitenlandse bedrijven verlieten het land, er was kapitaalvlucht en er groeide een groot ongenoegen over het weinig doortastende beleid van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. EU- en NAVO-lidmaatschap bleken verder weg dan ooit. Bovendien kon Rusland de hele tijd blijven beweren dat het niets verkeerds deed. Het had zijn militaire manoeuvres toch aangekondigd? Bovendien bleek Oekraïne in de slotdagen voor de invasie bereid tot toegevingen. Zo zou Zelensky bereid geweest zijn om de Oekraïense NAVO-ambities op te offeren.
Zodra Rusland tot de aanval overging, en daarbij een allesbehalve competente indruk gaf, veranderde het beeld. Alleen de meest halsstarrige Kremlingezinden nemen sindsdien nog de verdediging op van Rusland. ‘Vanaf het moment dat het Russische leger op grote schaal ziekenhuizen begon te bombarderen, kinderen te ontvoeren en vrouwen te verkrachten, is Rusland dat strategische voordeel kwijtgeraakt’, zegt John E. Herbst. ‘Voor de oorlog hadden de Russen kansen om een gunstig diplomatiek akkoord te sluiten. Door Oekraïne aan te vallen, heeft het elke kans verloren. Rusland zal de gevolgen moeten dragen van zijn daden. En die zullen niet min zijn.’
