De spanning rond het Catalaans referendum escaleert: ‘Dit land heeft een schoktherapie nodig’

Eén oktober moest de dag worden waarop de Catalanen zich voor of tegen onafhankelijkheid zouden uitspreken. Madrid heeft er anders over beslist. Catalonië bereidt zich in een staat van bezetting voor op een referendum dat er wellicht niet komt.

Spanjaarden en Catalanen hebben alvast één ding gemeen: ze houden ervan historische gebeurtenissen met een code aan te duiden. Zoals 20-N voor de dood van dictator Franco staat, zo moet 1-O de geschiedenisboeken ingaan als de dag waarop het Catalaanse volk al dan niet voor onafhankelijkheid koos. Dat Franco op 20 november 1975 de pijp uitging, staat vast. Minder zeker is of de Catalen aanstaande zondag, 1 oktober, daadwerkelijk de kans krijgen om via een volksraadpleging over hun staatkundige toekomst te beslissen.

De spanning loopt al twee jaar op. Na de deelstaatverkiezingen van 27 september 2015 kreeg Catalonië een nationalistische coalitieregering. Haar voornaamste programmapunt was de organisatie van een bindend referendum. ‘Illegaal!’ klonk het van meet af aan bij de regering-Rajoy in Madrid. De leider van de rechtse Partido Popular staat daarmee niet alleen, ook de socialistische PSOE en het liberale Ciudadanos zijn tegen het referendum. Alleen het nieuw-linkse Podemos, weliswaar gekant tegen een afscheiding van Catalonië, erkent de volksraadpleging als een democratisch recht.

Het belette de Catalaanse president Carles Puigdemont niet om zijn plan stap voor stap uit te voeren. Op 6 september nam het regionale parlement via een spoedprocedure een wet aan die het geplande referendum een bindend karakter geeft en zichzelf boven de Spaanse grondwet plaatst. Een dag later verklaarde het Grondwettelijk Hof in Madrid de wet nietig. Meer had de Spaanse regering niet nodig om politie en parket de opdracht te geven om iedereen te vervolgen die aan de organisatie van het referendum meewerkt. De zaak escaleert. De regering in Madrid heeft al 4000 agenten van de Guardia Civil en de nationale politie naar Catalonië gestuurd. Een deel van hen is ingekwartierd op enkele afgehuurde cruiseschepen, wat de indruk van een invasie alleen maar versterkt. Stembrieven en verkiezingsdrukwerk werden in beslag genomen, oproepbrieven voor de organisatie van stembureaus werden onderschept, twaalf topambtenaren zitten in de cel, de Catalaanse regering werd onder curatele geplaatst en kan geen betalingen voor het referendum meer verrichten. Bijzonder gevoelig ligt het bevel om de leiding van de Catalaanse politie, de Mozos de Escuadra, over te dragen aan de Guardia Civil. Premier Carles Puidgemont vreest dat hij gearresteerd zal worden, maar blijft volhouden dat de Catalanen zondag naar de stembus zullen trekken.

Franquisme

‘Ik ben ongerust’, zegt de bekende hartchirurg Pedro Brugada (UZ Brussel), een tot Belg genaturaliseerde Catalaan. ‘Josep Lluis Trapero, de topman van de Mozos, wil zich niet zomaar bij het dictaat van Madrid neerleggen. Naar wie moeten zijn manschappen luisteren? Een confrontatie tussen twee politiekorpsen kan heel gevaarlijk worden. De toestand is explosief en totaal onvoorspelbaar. Geen fijne gedachte als je kinderen in Catalonië wonen.’

Brugada (65), die tijdelijk aan het werk is in Andalusië, volgt de situatie op de voet. ‘Tot dusver reageren de Catalanen opvallend rustig. Ze volgen de oproep van de Catalaanse regering om zich niet te laten provoceren. Maar er doen onheilspellende geruchten de ronde. Er zouden al politiewagens in brand gestoken zijn, en er zouden wapens van de Guardia Civil zijn gestolen. De Catalaanse televisiezender TV3 vreest dat hij zal worden stilgelegd omdat hij over het referendum bericht. Intussen hebben boeren met tractoren blokkades opgeworpen tegen de Guardia Civil, een daad van verzet met veel symboliek. De boer die met zijn riek voor Catalonië vecht, dat is historisch erfgoed.’

Brugada is zelf geen nationalist. Onlangs kantte hij zich in een televisiedebat met Groen-fractieleider Kristof Calvo, ook van Catalaanse afkomst, tegen onafhankelijkheid. ‘Ik zag de Catalaanse toekomst binnen een confederaal Spanje en een sterk Europa’, zegt hij. ‘Dat lijkt me nog altijd de ideale optie. Maar de repressie vanuit Madrid dwingt me om mijn mening te herzien. Als de Schotten zich in een referendum mogen uitspreken over onafhankelijkheid, waarom de Catalanen dan niet? Ik ben opgegroeid onder de dictatuur van Francisco Franco (1939-1975), toen het zelfs verboden was Catalaans te spreken. Als jonge kerel moest ik tijdens betogingen vaak op de loop voor de Guardia Civil. Het lijkt alsof ik naar mijn jeugd word teruggeflitst. Wat zich daar nu afspeelt, is je reinste franquisme. Heel dom van premier Mariano Rajoy, want op die manier gooit hij zijn eigen ruiten in. Het verlangen naar onafhankelijkheid zal er alleen sterker door worden.’

Ook Jordi Cantavella (50) weet waarover hij het heeft wanneer hij het over franquisme heeft. Cantavella, in Catalonië een prominent schrijver, forceerde dit jaar een landelijke doorbraak met de Spaanse vertaling van zijn roman over de Spaanse Burgeroorlog. El Brigadista, binnenkort ook in het Engels verkrijgbaar, gaat over een stel Amerikaanse vrijwilligers dat tussen 1936 en 1939 aan de zijde van de Republikeinen tegen de extreemrechtse Falangisten streed. Van zo veel internationale solidariteit kunnen de Catalaanse separatisten vandaag alleen maar dromen. Het zit Cantavella, overtuigd ja-stemmer bij een referendum over Catalaanse onafhankelijkheid, hoog dat de internationale gemeenschap het conflict doodzwijgt – de EU op kop. Wie zich toch uitspreekt, zoals de Amerikaanse president Donald Trump, schaart zich achter Madrid, dat het democratische recht heeft zijn constitutionele orde te handhaven.

‘Het doet me denken aan het niet- interventionisme van de Franse regering tijdens de Spaanse Burgeroorlog’, zegt Cantavella. ‘Toen was het argument dat men geen tweede Stalin aan de macht wilde brengen. Nu kijken ze weg uit angst voor het domino-effect. Als de Catalanen eruit trekken, zouden regio’s zoals Schotland of Vlaanderen ook weleens plannen kunnen maken. Rajoy vergist zich van strategie. De voorbije dagen vonden in Baskenland, Galicië, Valencia en Mallorca solidariteitsbetogingen plaats. De onderdrukking van de Catalaanse autonomie is daar hard aangekomen.’

Waardigheid

Cantavella hoopt dat het niet tot geweld komt. ‘Maar het is een kruidvat’, zegt hij. ‘Een vonk en de boel kan ontploffen.’ Cantavella heeft naar eigen zeggen veel empathie voor tegenstanders van een afscheiding. ‘In Catalonië zelf zijn vooral oudere generaties ervoor beducht: “Wat gebeurt er met mijn pensioen als Catalonië er alleen voor staat?” Maar ik heb ook begrip voor de vele Spanjaarden buiten Catalonië die vrezen voor de stabiliteit van hun land. Toch blijf ik overtuigd. Dit is geen centen-nationalisme, zoals critici vaak beweren. Het gaat om waardigheid. Waarom is Maltees in de EU een officiële taal en Catalaans niet? Omdat de Spaanse regeringen zich daar altijd tegen verzet hebben. De socialisten hebben veel boter op het hoofd, maar met de Partido Popular is het allemaal veel erger geworden. Al jarenlang dringen de Catalanen aan op onderhandelingen over meer autonomie, maar Rajoy heeft de deur altijd dichtgegooid. Neem nu het referendum. In plaats van het botweg te verbieden, had het nee-kamp campagne kunnen voeren. Ik ben er vrij zeker van dat het met goede argumenten en de nodige toegevingen een meerderheid van de Catalanen voor zich had kunnen winnen. Maar nee, Rajoy kiest als een Franco-epigoon voor de harde confrontatie. Daarom denk ik dat Catalaanse onafhankelijkheid ook voor Spanje heilzaam zou zijn. Dit land heeft een schoktherapie nodig om eindelijk af te rekenen met het franquisme dat nog altijd diep verweven zit in het staatsapparaat.’

Op korte termijn lijkt Rajoy alvast zijn slag thuis te halen. De tegenmaatregelen hebben hun effect niet gemist, het lijkt onmogelijk om zondag een ordentelijke en rechtsgeldige volksraadpleging te organiseren. ‘Toch blijf ik erin geloven’, zegt Cantavella. ‘De Catalaanse overheid heeft vast wel een plan B achter de hand.’