De bizonman. Nee, Knack vindt Jacob Chansley, de ‘sjamaan’ die wereldberoemd werd tijdens de bestorming van het Amerikaanse Capitool, niet de meest verheffende figuur van 2021. Maar de man kan wel symbool staan voor het wereldwijde verzet tegen overheid, wetenschap, journalistiek en rede. Een portret.
Hij verwerpt zijn eigen naam, Jacob Chansley. Als het van hem afhangt, heet hij Jake Angeli. Uit religieuze overtuiging eet hij alleen organisch voedsel. Hij is ervan overtuigd dat radio’s en televisies onhoorbare frequenties bevatten die het brein beïnvloeden. Hij gelooft in wereldvrede en open grenzen. Hij wantrouwt vaccins en is ervan overtuigd dat collectief gebed ‘de kristalstructuur van nucleair vervuild water kan veranderen’. Tot voor kort beweerde hij dat hij gezonden werd door Q, de mysterieuze kracht achter de QAnon-samenzweringstheorie. Op 6 januari 2021 werd hij wereldberoemd, toen hij gekleed als postmoderne sjamaan het Amerikaanse Capitool bestormde.
Tijdens die bestorming werd hij plots het gezicht van de razernij die scheidend president Donald Trump heeft ontketend. Getooid met hoorns en een coyotevacht, in bloot getatoeëerd bovenlijf, beschilderd in de Amerikaanse kleuren, gewapend met een twee meter lange speer en een megafoon zweepte hij met overslaande stem de menigte op. Nadat hij samen met honderden andere betogers door de politiekordons was gebroken en het Capitoolgebouw was binnengedrongen, hief hij in de Senaat een sjamanistisch gezang aan. Hij liet zich uitgebreid fotograferen in de voorzittersstoel, en liet een briefje achter voor Senaatsvoorzitter en toenmalig vicepresident Mike Pence: ‘Het is maar een kwestie van tijd, gerechtigheid zal geschieden.’
Bij de klassieke samenzweringstheorieën kon je niet echt iets doen. QAnon geeft je het idee dat je kunt terugvechten.
Het is verleidelijk, en niet helemaal onterecht, om in de QAnon-sjamaan een volslagen mafketel te zien. Zijn eigen advocaat, Albert Watkins, vond dat de beste verdediging: hij schilderde zijn cliënt af als een idioot die domweg de aansporingen van Trump had uitgevoerd, gretig en goedgelovig als een kind, een Forrest Gump onder invloed van crack. Voor de rechtbank werd hij geportretteerd als een hulpbehoevende, iemand die bij zijn moeder woonde en niet genoeg verdiende om op eigen benen te staan. Voor de procureur was Chansley een gevaarlijke crimineel die beweert dat hij een soort opperwezen is, ‘op aarde gekomen om op te stijgen naar een andere realiteit’.
Los van zijn aparte vestimentaire voorkeuren is Chansley een symbool van deze tijd. In een tijdperk waarin wetenschap, democratie en realiteit ter discussie staan, is hij een eigentijdse versie van De schreeuw van Edvard Munch. Hij staat voor de kreet van de onderbuik, die er niet in slaagt om een steeds complexer wordende wereld te doorgronden en uit razernij de waanzin de vrije loop laat.
Copy-pastewerk
Het moet gezegd dat het leven van Jacob Chansley niet over rozen is gegaan. Hij komt uit een gebroken gezin. Zijn biologische vader verlaat het gezin al voor Chansleys geboorte. Zijn stiefvader is een dronkenlap die hem verbaal mismeestert en zelfmoord pleegt wanneer Chansley 25 is. Op school is hij een doorsnee leerling. Later zou hij zich herinneren dat hij op school omringd was door pestkoppen. Zijn moeder bevestigt dat: hij kon geen kant op of hij werd gepest. ‘Het is een mirakel’, stelt zij, ‘dat hij niet haatdragend is geworden.’
Op zijn achttiende kiest Chansley voor de marine. Hij werkte twee jaar lang als assistent-magazijnier op een vliegdekschip. Hij wordt ontslagen wanneer hij de verplichte antraxvaccinatie weigert. Daarna trekt hij naar de universiteit, waar hij zich zonder succes inschrijft voor lessen filosofie, psychologie, religie en keramiek. Hij verricht vrijwilligerswerk bij misbruikte kinderen, schildert en probeert een acteercarrière uit de grond te stampen. Hij raakt gefascineerd door de Servisch-Amerikaanse uitvinder Nikola Tesla, en biedt spirituele onlinecursussen aan waarin hij zijn publiek uitlegt dat ‘alles gebaseerd is op de eindeloze waarschijnlijkheidsgolven van de quantumstaat van het universum die samengeperst worden in een enkele, waarneembare stroom van realiteit die door onze menselijke zintuigen wordt opgepikt’.
Als prille dertiger brengt Chansley een aanzienlijk deel van zijn leven online door. Hoewel hij bekend wordt als een vertegenwoordiger van de extreemrechtse QAnon-samenzweringstheorie, is Chansley oorspronkelijk geïnspireerd door new age, de spirituele beweging uit de jaren zeventig die alternatieve leefwijzen en therapieën promoot. Zijn sjamanistische persona lijkt vrij lukraak bij elkaar gecopypastet. De bizonhoorns en coyotemuts sluiten aan bij folkloristische gebruiken uit het eens zo wilde Westen. Op zijn borst prijkt een tatoeage van Mjölnir, de hamer van de Scandinavische god Thor, en Yggdrasill, de levensboom waarmee de oude noordse sjamanen contact maakten met de godenwereld. Het zijn symbolen die onder new agers gebruikt worden, maar in Amerika ook bijzonder populair zijn bij de white supremacy-beweging. Chansley noemt zich ook een overtuigd aanhanger van het Ahimsa-principe dat onder andere in het hindoeïsme en het boeddhisme voorkomt en geweldloosheid en respect voor alle levende wezens predikt. Hij dweept zowel met Mahatma Gandhi als met Donald Trump.
Tegen alles
Terwijl hij zich steeds verder verdiept in zijn esoterische fantasieën en online manieën, steekt in Washington DC een storm op. Eind 2016 verslaat Donald Trump tot zijn eigen verbazing Hillary Clinton bij de presidentsverkiezingen. Chansley vindt in Trump een gelijkgestemde ziel. In het CBS-programma 60 Minutes+, waar hij na de bestorming een interview zal geven, vertelt hij dat hij sympathiseerde met Trump ‘omdat het voelde alsof de media zijn vel wilden’. Het doet hem denken aan de manier waarop hij zelf gepest werd.
Die aantrekkingskracht drijft hem later in de handen van QAnon. De kernmythe van QAnon bestaat erin dat de overheid, de financiële sector en de media onder controle staan van een satanische sekte die kinderen ontvoert en seksueel misbruikt. Een groep ‘inlichtingenofficieren’ – het zogenaamde Q Team – heeft samen met Donald Trump de strijd aangebonden met die ‘door Joden aangestuurde’ sekte. Die strijd zal binnenkort culmineren in wat QAnon-aanhangers The Storm noemen. Daarbij zal Donald Trump als een Ruiter van de Apocalyps verschijnen en gerechtigheid brengen. De verantwoordelijken van het wereldwijd vertakte pedofilienetwerk zullen in een soort Nürnbergproces veroordeeld worden.
Alle onzinnigheid ten spijt kent QAnon een onstuimig succes. De vroegst traceerbare Q-post op 4chan, een anoniem internetforum, dateert van eind oktober 2017. Vier jaar later heeft QAnon in Amerika ongeveer evenveel aanhangers als het katholicisme. Volgens een poll van het Public Religion Research Institute, die in mei 2021 werd gehouden, gaat maar liefst één op de vijf Amerikanen akkoord met de stelling dat er weldra ‘een storm komt’ die ‘de elites aan de macht zal wegvegen’. De beweging is al stevig ingevoerd in de Republikeinse Partij. Bij de tussentijdse verkiezingen van volgend jaar stellen maar liefst 36 uitgesproken QAnon-aanhangers zich verkiesbaar voor een zetel in het Congres.
Doorgaans hebben samenzweringstheorieën een hiërarchische aansturing. Ze worden bedacht door een individu, eventueel een kleine groep, die vervolgens aanhang werft. QAnon is in zijn structuur volslagen uniek. Het is een soort open access-samenzweringstheorie, waarbij de concrete uitwerking wordt overgelaten aan het publiek. Q publiceert nu en dan ‘ Q-drops‘: cryptische hints waarmee volgers aan de slag gaan. Op basis van die tips worden de meest buitenissige verhalen bij elkaar gefantaseerd. Die coöperatieve structuur, waarbij de leden meeschrijven aan het narratief, is een van de voornaamste factoren in het succesverhaal van QAnon. ‘Het is een vorm van entertainment’, zegt Mike Rothschild, die met The Storm is upon Us een boeiende geschiedenis van QAnon schreef. ‘QAnon is een soort verslavend videospel, waarbij je met je vrienden online raadsels probeert op te lossen.’ Bovendien geeft QAnon zijn leden de illusie dat ze een verschil kunnen maken. ‘Bij de klassieke samenzweringstheorieën kon je niet echt iets doen. Je geloofde bijvoorbeeld dat de Joden of de farmaceutische industrie de wereld domineerden, en daar moest je het mee stellen. QAnon geeft je het idee dat je kunt terugvechten. Je kunt een digitale soldaat zijn die met memes ten oorlog trekt. Je krijgt het gevoel dat je deel uitmaakt van een groter geheel, en dat je duizenden kinderen kunt redden. Je hebt de illusie dat je wraak kunt nemen op groepen die je altijd hebben tegengewerkt.’
Door het gebrek aan hiërarchische sturing is QAnon in nauwelijks twee jaar tijd een soort ‘Samenzweringstheorie van Alles’ geworden, een smeltkroes waarin zowat alle bestaande samenzweringstheorieën samenkomen. Of je nu gelooft dat de aanslagen van 11 september 2001 beraamd werden door de Amerikaanse regering, dat chemtrails of 5G dienen om ons te hersenspoelen, of dat John Kennedy jr. – die in 1999 omkwam bij een vliegtuigcrash – nog leeft: in het immer uitdijende QAnon-universum is er plaats voor iedereen.
Paranoia is overal in de populaire cultuur. Als Trump over een samenzwering begint, hebben we dat al honderd keer op tv gezien.
De nieuwe mainstream
Ook Chansley is een relatief late bekeerling, die via de ‘zij-ingang’ aansluiting vindt bij QAnon. Oorspronkelijk roert hij zich vooral in de ‘linksere’ samenzweringskringen, waar de farmaceutische industrie de kwade genius is. In 2019 is hij in Phoenix prominent aanwezig tijdens een betoging tegen klimaatverandering. In 2020 publiceert hij in eigen beheer een boek waarin hij ‘de kwaadaardige onderneming’ Monsanto als de grote vijand ziet. Hij schrijft ook honderduit over pedofiele netwerken waarin de Democraat Joe Biden aan de rol gaat met minderjarige meisjes. Opmerkelijk genoeg maakt hij in het boek geen melding van Donald Trump of QAnon.
De lockdowns die in 2020 in verschillende staten worden afgekondigd, bezorgen QAnon een turbo-injectie. ‘Het ledenaantal is geëxplodeerd in de periodes waarin miljoenen Amerikanen plots thuis zaten’, zegt Michael Jensen, die complotdenkers bestudeert aan de Universiteit van Maryland. ‘Iedereen verveelde zich en ging op zoek naar verklaringen van wat er gaande was. QAnon bleek de meest entertainende verklaring die voorhanden was.’ De onpopulaire coronamaatregelen zorgen online voor een opmerkelijke alliantie. Ontslagen en ontredderde werknemers die door de stilvallende economie have en goed dreigen te verliezen, libertairen die tegen de overheid op zich zijn, homeopathische new agers die de farmaceutische sector wantrouwen, en extreemrechts vinden elkaar op het internet.
In februari 2020 gaat Chansley naar een Trumpmeeting in zijn thuisstad Phoenix, de hoofdstad van Arizona. Aan zijn speer hangt hij een bord met de mysterieuze boodschap ‘ Q sent me‘: Q heeft me gezonden. Zijn opmerkelijke voorkomen maakt hem een hit op sociale media. In de Arizona Republic, die hem ter plaatse interviewt, verklaart hij dat Q een regeringslid is dat ‘het land wil terugwinnen van pedofielen en globalisten’. ‘De sneeuwbal rolt en wordt almaar groter’, verklaart hij triomfantelijk. ‘Wij zijn nu mainstream.’
Binnen QAnon voelt Chansley plots dat hij aandacht krijgt. ‘Hij groeide uit tot een soort influencer binnen de beweging’, zegt Jensen. ‘Die drang naar bekendheid is een grote motivatie voor veel samenzweringsdenkers. Het geeft hen een vorm van sociaal kapitaal die ze anders nooit zouden verwerven.’ Jensen is niet verbaasd dat Chansleys excentrieke voorkomen geen belemmering is om ernstig genomen te worden. ‘QAnon-aanhangers zijn bereid te geloven dat Tom Hanks en Oprah Winfrey kinderen ontvoeren en verkrachten. Als je op dat niveau van gekheid zit, kijk je niet op van een sjamaan meer of minder.’
Er is nog een factor die de herkenbaarheid van QAnon vergroot. Hoewel ze ervan overtuigd zijn dat Hollywood een beerput is vol kindermisbruikende perverten stouwen QAnon-aanhangers hun complotten vol met hollywoodclichés. Veel memes en quotes komen uit films als The Matrix, The Hunt for Red October, Blade Runner en Alice in Wonderland. Volgens Timothy Melley, die aan Miami University in Ohio onderzoekt hoe populaire cultuur samenzweringsdenken beïnvloedt, is de link met het witte doek niet meer dan logisch. ‘Paranoia is de voorbije decennia hét alomtegenwoordige motief in onze populaire cultuur’, zegt Melley, die met Empire of Conspiracy een standaardwerk schreef over de culturele achtergrond van samenzweringstheorieën. ‘Kijk naar series zoals House of Cards of Homeland. We komen voortdurend in contact met entertainment waarin het doodnormaal is dat politieke leiders of overheidsagentschappen samenzweren. Als Donald Trump beweert dat er een samenzwering gaande is om de verkiezingen te vervalsen, is dat voor veel Amerikanen dus herkenbaar, want ze hebben het al honderden keren op televisie gezien.’ Melley wijst erop dat samenzweringstheorieën sinds de Tweede Wereldoorlog fundamenteel veranderd zijn. ‘Tot de jaren vijftig gingen samenzweringstheorieën bijna altijd over organisaties van buitenaf: de illuminati, de vrijmetselaars, de communisten. Maar sinds de moord op president John F. Kennedy gaat ongeveer elke nieuwe samenzweringstheorie over de Amerikaanse regering. QAnon past perfect in dat rijtje.’
Het paranoïde tijdperk
‘Schrijf nooit aan kwaad opzet toe wat afdoende verklaard kan worden door domheid.’ Het zogenaamde Scheermes van Hanlon geldt als een journalistieke basisregel, maar blijkt in de praktijk voor veel mensen moeilijk aanvaardbaar. Omdat ons brein voortdurend op zoek gaat naar patronen is het verleidelijk, soms zelfs onvermijdelijk, om systematiek te zien in wat slechts stom toeval is. Kan het toeval zijn dat het coronavirus voor het eerst werd gedetecteerd in het boosaardige, werelddominantie zoekende China? Dat slachtoffers van pedofilie vaak niet adequaat geholpen worden, kan toch alleen maar komen omdat het misbruik van overheidswege georganiseerd wordt?
De tragedie is natuurlijk dat samenzweringsdenkers zich in zekere zin van hun burgertaak kwijten. Ze wantrouwen de macht, ze geloven niet wat politici, topambtenaren of nieuwsankers hen vertellen. ‘Zulk gedrag moedigen we aan in een democratie’, zegt Melley. ‘In een goed functionerende democratie geloven burgers niet automatisch wat de overheid beweert. We wéten ook gewoon dat de overheid om allerlei redenen dingen voor ons verborgen houdt. En we zijn ons ervan bewust dat er voortdurend bedrijven of organisaties zijn die ons proberen te beïnvloeden om dingen te kopen.’ Maar, zo benadrukt Melley, samenzweringsdenkers maken wel degelijk fouten die hen in het maatschappelijk debat discrediteren. ‘Samenzweringsdenkers weigeren kritisch te zijn voor hun eigen claims. Ze slagen er niet in om de geloofwaardigheid van hun zogezegde bewijsmateriaal in te schatten. Ze verliezen zich in kleine snippers die hun ideeën bevestigen, en negeren de enorme berg bewijs die hun ideeën ontkracht.’
Los daarvan klopt het dat samenzweringen, hoewel ze zeldzaam zijn, bestaan. In de jaren 1930 werden honderden zwarte Amerikanen het slachtoffer van onverantwoorde medische experimenten. Dankzij getuigenissen van Edward Snowden weten we sinds 2013 dat de inlichtingendienst NSA een massasurveillancesysteem heeft uitgerold waarmee ze zowat elke Amerikaanse burger kan bespioneren. En de inlichtingendienst CIA is misschien niet de demon achter alles wat misloopt in de wereld, hij heeft wel degelijk opstanden tegen democratische regimes op het getouw gezet.
Ook de manier waarop wetenschappelijke kennis toeneemt en verspreid raakt, zorgt voor maatschappelijke vertwijfeling. Nieuwe wetenschappelijke of historische inzichten kunnen ideeën onderuithalen die mensen soms een heel leven aanhangen. Vroeger werd rood vlees eten als gezond aangeprezen, nu stelt de Wereldgezondheidsorganisatie dat een overdaad aan rood vlees mogelijk kankerverwekkend is. Waar Zwarte Piet vroeger een goedmoedige kindervriend was, is hij nu het onderwerp van maatschappelijk debat. En hoewel die inzichten nooit manu militari worden doorgedrukt, veroorzaken zulke vormen van voortschrijdend inzicht bij veel mensen een gevoel van beklemming en vervreemding, alsof de wereld plots is veranderd en tegen jouw levensstijl samenzweert. Sommige inzichten zetten ons hele mensbeeld onder druk, meent Melley. ‘De basisassumptie van het westelijke maatschappijmodel is dat we individuen zijn die onze eigen weg kiezen. Maar de voorbije decennia zijn we steeds meer gaan beseffen dat we deel uitmaken van systemen die almaar complexer worden, dat we vervangbaar zijn. Het idee dat we volledig autonoom ons eigen leven organiseren, is steeds moeilijker vol te houden. Samenzweringstheorieën brengen troost. Ze geven hun volgers het idee dat mensen nog altijd écht controleren wat er gebeurt.’
Het ledenaantal is geëxplodeerd tijdens de lockdown. QAnon bleek de meest entertainende verklaring voor wat er gaande was.
En dan is er natuurlijk de gesel der sociale media. In een tijdperk waarin elke halfgare met een toetsenbord gemakkelijker een publiek bereikt dan de gedegen factcheckers die hun onzin weerleggen, is het voor veel internetgebruikers onbegonnen werk om feit en fictie van elkaar te onderscheiden. ‘De ecologie van het huidige medialandschap moedigt mensen aan om in samenzweringen te geloven’, zegt Jensen. ‘Algoritmes zijn ontworpen om gebruikers zo lang mogelijk bezig te houden. Dat zorgt ervoor dat onwaarheden zich enorm snel kunnen verspreiden. Voor elke vorm van informatie die verspreid wordt, vind je mensen die bereid zijn ze te geloven.’
In zekere zin vervult QAnon de functie die godsdiensten en mythologieën vervullen. Ze ordenen de wereld in een min of meer overzichtelijke vorm. Ze stellen een soort existentiële verlossing in het vooruitzicht, waarbij duizenden pedofilieslachtoffers zoals in het Bijbelboek Openbaring bevrijd worden. En er is de zondige profeet Donald Trump, vermoedelijk de meest onwaarschijnlijke bevrijder in de geschiedenis van de mensheid, die zoals veel profeten vraagt te luisteren naar zijn woorden, maar niet te kijken naar zijn daden.
De Amerikaanse sjamaan
Er is geen reden om aan te nemen dat Jacob Chansley niet oprecht gelooft in de samenzweringen die hij rondbazuint. In een interview met de krant The Washington Post kort na de bestorming verklaart hij niet bang te zijn voor eventuele gerechtelijke gevolgen. ‘Werd Gandhi niet vaak aangehouden? Werd Martin Luther King niet vaak gearresteerd? Werd Jezus niet gearresteerd?’
Uit het rechtbankverslag blijkt dat Chansley, die zichzelf enkele dagen na de bestorming aangaf bij de FBI, oprecht verbaasd was toen hij kort na de bestorming werd aangeklaagd. Hij beweert dat hij geweldloos te werk was gegaan, en betogers zelfs aanmoedigde om de politie te gehoorzamen. In 60 Minutes+ pakte hij ermee uit dat hij op heroïsche wijze had belet dat er muffins uit de koffiekamer werden gestolen. Dat niet iedereen zo vredig te werk ging – alleen al aan de kant van de politie vielen er één dode en 138 gewonden – zegt hij te betreuren. Op het proces werden beelden getoond die het tegendeel bewezen. Ook na de bestorming toonde Chansley zich blij dat hij er mee in geslaagd was ‘een boel verkozen verraders’ op de vlucht te jagen.
De QAnongemeenschap heeft Chansley intussen uitgespuwd. Nauwelijks enkele uren na de protesten werd hij ervan beschuldigd een Antifa-activist te zijn die de hele bestorming in scène had gezet om de president in verlegenheid te brengen. Via Twitter probeerde Chansley zich te verdedigen: ‘Ik ben een digitale soldaat voor QAnon. Mijn naam is Jake, ik heb samen met de politie gestreden tegen Black Lives Matter en Antifa in Phoenix.’ Het mocht niet baten. ‘Zoals in elke sekte geven de volgelingen elkaar de schuld als de profetie niet uitkomt, en nooit de profeet’, zegt auteur Mike Rothschild. ‘Ze hebben hem volledig verstoten.’
Ook voor Chansley kwam de profeet niet opdagen. Tevergeefs vroeg hij Donald Trump, die na zijn inbeschuldigingstelling nog ruim een week president was, om gratie. Ook de mysterieuze Q doet er al meer dan een jaar het zwijgen toe. Op 17 november werd Jacob Chansley veroordeeld tot een gevangenisstraf van 41 maanden. Hij ging in hongerstaking om in lijn met zijn sjamanistische overtuigingen biologische voeding te krijgen, een vraag die werd ingewilligd. Door de covidregels verblijft hij momenteel in isolatie in een gevangenis in de staat Virginia. Hij wacht sinds zijn veroordeling op zijn overplaatsing naar een gevangenis in de buurt van zijn thuisstad Phoenix.
Na zijn veroordeling nam Chansley nieuwe advocaten in de arm, die onderzoeken of ze een beroepsprocedure kunnen opstarten. Volgens Bill Shipley, een van zijn raadsmannen, is hij ondertussen een gelouterd man, ‘intelligent en spiritueel’, die door de media in een verkeerd daglicht is gesteld, niets te maken heeft met QAnon en hoopt vergeten te worden. ‘Ik ben nooit de QAnon-sjamaan geweest’, dixit Chansley. ‘Ik ben de Amerikaanse sjamaan.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
