Rusland staat voor een ongeziene recessie. Het einde is nog niet in zicht.
Op 7 september stelde Vladimir Poetin zijn landgenoten gerust. ‘We hebben niets verloren en zullen ook niets verliezen’, verkondigde hij op het jaarlijkse Eastern Economic Forum in Vladivostok. Zelfs als Rusland momenteel te kampen heeft met wat Poetin ‘economische, financiële en technologische agressie van het Westen’ noemt, stelde hij zijn bevolking gerust. ‘Ruslands monetaire en financiële markten zijn gestabiliseerd, de inflatie daalt, en onze werkloosheid ligt op een historisch laagtepunt van minder dan vier procent.’ Bedrijven die het toch moeilijk hebben, krijgen ‘doelgerichte steunmechanismen’, beloofde de president. Russen konden zich gelukkig prijzen dat ze niet in Europa leefden, dat volgens Poetin economisch ten onder dreigt te gaan nu het zich van Rusland heeft afgekeerd.
Poetin heeft gelijk als hij stelt dat de sancties die westerse landen na de aanval op Oekraïne namen ongezien zijn. Behalve persoonlijke sancties tegen rijke oligarchen kwamen er verschillende maatregelen om de Russische economie te treffen. Zo wordt het voor Rusland moeilijker om de oorlogsinspanning vol te houden, luidt de redenering. De sancties richten zich in eerste instantie op de olie- en gassector, van oudsher de levensader van de Russische economie. De Verenigde Staten zijn gestopt met het importeren van Russische olie en gas, het Verenigd Koninkrijk heeft aangekondigd om tegen het eind van het jaar hetzelfde te doen, en ook Europa is koortsachtig op zoek naar manieren om minder afhankelijk te worden van Russische grondstoffen. De nagelnieuwe Nord Stream 2-gasleiding is buiten werking, en het is maar zeer de vraag of ze ooit nog open gaat.
Daarnaast zijn er nog tal van financiële en economische restricties waarmee westerse landen Rusland onder druk hopen te zetten. Verschillende Russische banken zijn van Swift gehaald, het internationale bancaire communicatiesysteem. Er kwam een uitvoerverbod voor producten die een militaire toepassing kunnen hebben. Er zijn ook een hele reeks importbeperkingen, waardoor Rusland niet langer aan halfgeleiders en Europese en Amerikaanse hightech kan raken. Bovendien nemen veel bedrijven onder druk van de publieke opinie op eigen houtje sancties. Merken als McDonald’s, Starbucks, Visa, en Mastercard hebben Rusland verlaten, andere bedrijven hebben hun aanwezigheid op pauze gezet.
Schone schijn
Het dient gezegd dat Rusland op macro-economisch gebied de eerste impact van de westerse sancties goed heeft doorstaan. De architect van die reactie is Elvira Nabioellina, die sinds 2013 de Russische Centrale Bank leidt. Nabioellina, die ook na de invasie van de Krim in 2014 erin slaagde om het Russische financiële systeem te stabiliseren, geldt als een zeldzaam competente technocrate. In maart halveerde de roebel bijna in waarde, maar door grootschalige kapitaalcontroles herstelde de munt zich. Omdat de Russische import door de sancties spectaculair terugliep maar de export van olie en gas gewoon doorgaat, staat de roebel vandaag zelfs op zijn hoogste punt in jaren. Door de forse stijging in de olie- en gasprijzen zal Rusland dit jaar zelfs méér geld binnenhalen dan voorheen. Bovendien heeft het Kremlin sinds 2014 een heuse oorlogsspaarpot van buitenlandse deviezen aangelegd, waaruit het nu rijkelijk put.
Waar aanvankelijk een economische terugval van 10 procent werd voorspeld, zal de Russische economie dit jaar waarschijnlijk slechts 5 procent krimpen. ‘Dat wordt nu door het regime gepresenteerd als een overwinning op het Westen’, zegt Jevgeni Nivorozjkin, economieprofessor aan het University College London. ‘Maar 5 procent economische krimp is enorm. Het is bovendien onwaarschijnlijk dat het de komende jaren snel zal verbeteren.’ Voorlopig slaagt het Kremlin er nog in om de toestand te verbloemen. In plaats van het over economische krimp te hebben, krijgen Russen te horen dat er ‘een periode van negatieve groei’ aanbreekt. Werkloosheid wordt voorgesteld als ‘een herlokalisering van de beroepsbevolking’. Dat de werkloosheid in Rusland vandaag op een historisch dieptepunt staat, is volgens economen niet noodzakelijk een teken van een florissante economie. ‘Die cijfers zeggen eigenlijk niets’, zegt Nivorozjkin. ‘Echte werkloosheid bestaat niet in Rusland. Het sociale vangnet is zo zwak dat ook werklozen doorgaans werken, maar dan in de informele economie. Veel jobs bestaan enkel op papier.’
‘Bovendien springt de staat veel bedrijven bij’, zegt Morena Skalamera, die de Russische economie bestudeert aan de Universiteit Leiden. ‘Werknemers worden niet ontslagen, maar worden gedwongen om parttime te werken of tijdelijk thuis te zitten. Bedrijven krijgen enorme toelagen van de staat om te blijven draaien en de lonen uit te betalen.’ Skalamera wijst erop dat Rusland dat alleen kan volhouden zolang het erin slaagt om op grote schaal olie te blijven exporteren. ‘Het wordt héél moeilijk om dat op lange termijn vol te houden. Als Europa erin zou slagen een prijsplafond voor Russische olie af te dwingen, zou dat voor het Kremlin een enorm probleem zijn.’
Ook in vredestijd komt het binnenlandse economische beleid van Rusland vaak neer op een oefening in sociale stabiliteit. Een typisch verschijnsel zijn de zogenaamde monogorodá, steden die in de Sovjettijd gebouwd zijn rond een enkele fabriek. Het gaat vaak om verouderde industrieën die niet meer competitief zijn op de wereldmarkt, en overeind gehouden worden door overheidssubsidies. ‘Het is een manier om sociale onrust te vermijden’, zegt Skalamera. ‘Als zo’n fabriek moet sluiten, rest er in die steden vaak niets meer. En dus gebruikt de Russische overheid een deel van haar inkomsten uit olie en gas om de eigen industriële productie te subsidiëren. Als Rusland door de oorlog in een jarenlange recessie terecht zou komen, zal het voor de overheid steeds moeilijker worden om die sociale rust te blijven afkopen.’
Het Portugese model
Nochtans had Poetin 22 jaar geleden heel andere ambities. Toen hij in 2000 aan de macht kwam, sprak hij de ambitie uit om Portugal te worden. Als de Russische economie de komende vijftien jaar met 8 procent per jaar zou groeien, zou het Russische bruto binnenlands product per capita even groot zijn als dat van Portugal. Maar finaal bleek de ambitie om het armste land van West-Europa te evenaren in welvaart te hoog gegrepen. Vandaag bedraagt de welvaart van de gemiddelde Rus amper de helft van die van de gemiddelde Portugees. Meer nog, de gemiddelde Rus is vandaag minder welvarend dan in 2013. Die welvaartsval wordt vaak gelinkt aan de sancties die volgden op de annexatie van de Krim in 2014, maar dat is slechts een deel van het verhaal, waarschuwt Nivorozjkin. ‘De Russische economie kampte al langer met structurele problemen. Het bruto binnenlands product, de aandelenmarkt, de economische groei zijn enorm afhankelijk van de olieprijs. Er is geen economische diversificatie. Op lange termijn is dat onhoudbaar.’
Voor een land dat zowat de volledige tabel van Mendelejev in zijn bodem heeft zitten, lijkt dat bijna onwezenlijk. Net als in veel andere grondstofrijke landen lijdt Rusland aan ‘de grondstoffenvloek’. ‘Rusland kampt met de typische problemen waarmee bijna alle petrostaten te maken krijgen’, zegt Skalamera. ‘Doordat de olie- gassector zo dominant is, is de Russische economie nauwelijks gediversifieerd. De knapste koppen richten geen eigen bedrijfjes op maar gaan voor de olie- en gasbedrijven werken, want die betalen nu eenmaal meer. Er is nauwelijks innovatie, en Russen worden ook nauwelijks aangemoedigd om een start-up te beginnen. En er is natuurlijk een enorme braindrain van beloftevolle jongeren die liever in een minder autoritair land wonen.’
Nivorozjkin ziet nog een belangrijke reden voor het gebrek aan diversificatie in de Russische economie: de endemische corruptie. ‘Russen zien corruptie als een onvermijdelijk deel van het leven’, zucht Nivorozjkin. ‘Zelfs mensen die een moreel oordeel vellen over corruptie, vinden het normaal om zelf corrupt te zijn als ze in een positie komen waar ze zich kunnen verrijken. In de jaren negentig betaalde je criminelen voor “bescherming”, vandaag betaal je de overheidsfunctionaris die de papieren in orde moet brengen.’ Corruptie gaat bovendien een stuk verder dan nu en dan wat smeergeld overmaken. ‘Als ik morgen een bedrijfje start om pakweg graan mee te verhandelen, heb ik binnen de zes maanden problemen met het gerecht. Mijn bedrijfje zou immers business wegnemen van de bestaande bedrijven, en die hebben al vrienden in het plaatselijke overheidsapparaat. Vanaf het moment dat je opvalt, riskeer je je bedrijf te verliezen aan de zoon van de plaatselijke oligarch.’
Westerse technologie
De meest impactvolle maatregelen zijn zonder twijfel de invoerbeperkingen op halfgeleiders en westerse technologie. Die hebben enorme gevolgen voor de industriële productie, omdat Rusland jaarlijks voor bijna 19 miljard aan hightech importeert. Meer dan twee derde van die import komt uit de Europese Unie en de Verenigde Staten, slechts 11 procent uit China. ‘De voorbije dertig jaar was dat de ruggengraat van de Russisch-Europese relaties’, zegt Skalamera. ‘Europa exporteerde moderne technologie naar Rusland, en in ruil exporteerde Rusland goedkope grondstoffen naar Europa.’
De gevolgen laten zich nu al voelen. De Russische auto-industrie is nagenoeg volledig stilgevallen: slechts twee van de twintig Russische autofabrieken draaien nog. De Lada’s die in de enorme AvtoVAZ-fabriek in Toljatti van de band rollen, zijn tegenwoordig uitgerust zonder airbags, airconditioning of ABS. Nivorozjkin voorspelt de terugkeer van de aloude Sovjettraditie, toen tekorten garagisten ertoe dwongen om oude Lada’s te repareren met onderdelen die ze uit andere Lada’s wegnamen. ‘Toen de technologiesancties uitgevaardigd werden, heb ik mijn Russische vrienden aangeraden om onmiddellijk losse auto-onderdelen te kopen’, zegt Nivorozjkin. ‘Over enkele maanden kun je in Rusland geen hulpstukken meer krijgen.’
Vergelijkbare problemen doen zich voor in de vliegindustrie. ‘Ik adviseer iedereen om geen vliegtuig meer te nemen in Rusland’, zegt Nivorozjkin. ‘Er zijn nu al Boeings en Airbussen die aan de kant worden gehouden voor wanneer een ander vliegtuig reserveonderdelen nodig heeft. Zelfs als we erin zouden slagen om al die vliegtuigen te vervangen door Russische modellen, zullen de logistieke problemen nog enorm zijn. Er is geen enkel Russisch vliegtuig dat van Moskou tot Vladivostok kan vliegen.’ Zelfs de wapenindustrie is voor een niet onaanzienlijk deel afhankelijk van westerse technologie. Daardoor is het voor Rusland een stuk moeilijker om op grote schaal langeafstandsraketten te produceren. Drones worden nu ingevoerd vanuit Iran, omdat Rusland ze niet meer kan produceren. Voor zijn munitie kijkt Rusland naar Noord-Korea. Op langere termijn zullen de technologiesancties ook repercussies hebben voor de olie- en gassector, zeker wanneer Rusland zijn plannen om offshore olie te ontginnen in de praktijk zal willen brengen.
Het mag voor buitenstaanders gerust verbijsterend heten dat Rusland anno 2022 nog zo afhankelijk is van westerse technologie. Sinds 2002 al benadrukt Poetin bij zowat elke state of the nation hoe belangrijk het is om een eigen hightechindustrie te ontwikkelen. Vooral onder het presidentschap van Dmitri Medvedev, die graag koketteerde met zijn voorliefde voor iPhones en moderne technologie, gold nanotechnologie als hét buzzword. Onder Medvedev werd Skolkovo uit de grond gestampt, een innovatiecentrum dat ‘het Russische Silicon Valley’ moest worden. Honderden miljoenen gingen naar de Moskouse buitenwijk. Het prestigieuze Massachussets Institute of Technology hielp er een plaatselijk technologie-instituut opstarten. Nokia en Boeing pootten er een onderzoekscentrum neer. Maar de Russische realiteit bleek algauw weerbarstig, en veel overheidsgeld verdween in de diepe zakken van de lokale overheid. Skolkovo is vandaag eerder een punchline voor een grap dan een keurmerk voor innovatieve technologie. Toen een Skolkovo-bedrijf in augustus aankondigde een Russische singleboardcomputer te hebben ontwikkeld, bleek het al snel om een kopie van een Chinees toestel uit 2018 te gaan. De technologie bleek zodanig innovatief dat elke Rus ze via AliExpress kon bestellen.
iPhones uit Kazachstan
Uiteraard presenteert het Russische regime voor die ‘beperkte problemen’ een wonderoplossing: importsubstitutie. Goederen die Rusland niet meer kan invoeren, zullen voortaan, tot meerdere eer en glorie van de vaderlandse economie, in Rusland gemaakt worden. Ketens als McDonald’s en Starbucks zijn ondertussen al vervangen door Russische alternatieven. Voor crucialere delen van de economie blijkt het proces een stuk minder succesvol. ‘Rusland probeert al twintig jaar tevergeefs om een eigen hightechsector uit de grond te stampen’, aldus Nivorozjkin. ‘Het lukte niet toen er nog geen zware sancties waren uitgevaardigd en buitenlandse investeerders nog bereid waren om in Rusland te investeren. Waarom zou het dan wel lukken nu de economie kreunt onder de internationale sancties en geen enkele buitenlandse investeerder nog durft te investeren?’
Nivorozjkin vermoedt dat de importsubstitutie er vooral op zal neerkomen dat Russen aangewezen zullen zijn op producten van mindere kwaliteit, waarvoor ze bovendien te veel geld zullen betalen. ‘Over twintig jaar hebben Russen misschien een Russische smartphone waarvan ze ons wijs zullen maken dat hij even goed werkt als een iPhone. Of we zullen een echte iPhone kopen via een neef in Kazachstan, waarvan we dan maar moeten hopen dat hij niet stuk gaat, want in Rusland zul je hem niet kunnen repareren. Ook dat zal vreten aan de Russische levensstandaard. Het is geen prettig vooruitzicht.’
Daarnaast wil Poetin de Russische economie op de Aziatische markten laten mikken. Tijdens de top van de Shanghai-samenwerkingsorganisatie in de Oezbeekse stad Samarkand liet Poetin zich graag fotograferen met het puik van de Aziatische staatshoofden. Tijdens zijn ontmoeting met de Chinese president Xi Jinping benadrukte Poetin de vriendschap tussen beide landen, en loofde hij het ‘strategisch partnerschap’. Maar ook hier doemen al snel praktische problemen op. Het is bijvoorbeeld onwaarschijnlijk dat Azië de wegvallende olie-export naar Europa zal kunnen overnemen. Rusland levert het gros van zijn gas en olie per pijpleiding aan Europa. Het zal vele jaren duren eer Rusland in staat is om dezelfde volumes naar Azië te verschepen. Bovendien snappen Aziatische landen als China en India donders goed dat Rusland kwetsbaar is, en wordt er hard onderhandeld over de prijs. Bovendien zijn ook Chinese bedrijven uit vrees voor de sancties uiterst terughoudend om Rusland een helpende hand te reiken. Ook de Chinese import is sinds april met de helft teruggelopen, omdat bedrijven vrezen onder het sanctieregime te vallen. Skalamera benadrukt dat de oorlog vanuit Russisch perspectief een onwaarschijnlijke strategische blunder is. ‘Voor de landen van de Europese Unie was Rusland een betrouwbare leverancier die steeds zijn contracten nakwam. Die verstandhouding komt de komende decennia niet meer terug. Het zal héél lang duren eer het vertrouwen hersteld is. Ik denk dat ik het in mijn leven niet meer zal meemaken.’
Voor Russen die onzeker zijn over de toekomst, had Poetin in Vladivostok ook sussende woorden. Moderne groei wordt volgens de president niet meer uitgedrukt in economische termen, maar in soevereiniteit. Voor de Russen is het bezwaarlijk een appetijtelijk vooruitzicht: een land van bijeengeharkte Lada’s en kapotte iPhones, maar volstrekt soeverein.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
