De president heeft het druk: waarom Poetin verdwijnt als de Russen treuren

Wanneer er iets grondig misgaat in Rusland, blinkt president Vladimir Poetin steevast uit in afwezigheid.

Het was een korte mededeling waarmee Dmitrij Peskov, Poetins besnorde perschef, de Russische media maandag geruststelde. De terreuraanslag op Crocus City Hall, waarbij 143 Russen doodgeschoten werden, heeft geen effect op de agenda van Vladimir Poetin. ‘Het staatshoofd heeft zijn agenda niet veranderd, maar besteedt bijzondere aandacht aan de noodsituatie,’ aldus de immer sussende Peskov. Hij vertelde in de Russische zakenkrant Vedomosti dat Poetin niet van plan was om naar de plek van het onheil te gaan. Ook de families van de overlevenden zal Poetin voorlopig niet bezoeken. ‘Mocht enig contact onvermijdelijk zijn, zullen we jullie daar op een gepaste manier over informeren,’ aldus Peskov

Over die aankondiging zullen weinig Russen zich verwonderen. Een zekere afstandelijkheid tegenover de doorsnee burger is ondertussen wel usance. Toch is het opmerkelijk: de sterke leider die zijn volk ondertussen al meer dan twee decennia inlepelt dat Alleen Hij hen kan beschermen in deze boze wereld vol gevaren, heeft nu even geen tijd. De grootste terreuraanslag in Rusland van de voorbije tien jaar is geen aanleiding om de agenda om te gooien.

Desinteresse

Poetins hele reactie op de terreuraanslag suggereert een totale deconnectie van de Russische samenleving. Het duurde ruim twintig uur eer de president reageerde. In een opgenomen toespraak van vijf minuten dankte hij artsen, ambulances en brandweer, kondigde hij een dag van nationale rouw aan, verzekerde hij dat de terroristen een ‘niet benijdenswaardig lot’ te wachten stond en beschuldigde hij Oekraïne. Op maandagavond – nog eens twee etmalen later – gaf hij in een op televisie uitgezonden vergadering toe dat de daders ‘radicale islamisten’ waren, maar beschuldigde hij (opnieuw) ‘het neonazistische Kievregime’.

Het is opmerkelijk hoeveel desinteresse Poetin toont voor wat er gebeurd is. In het activiteitenverslag dat het Kremlin zelf afficheert, is te zien hoe Poetin de voorbije dagen wel tijd had om een nieuw geschiedenismuseum in Torzjok te bezoeken en een vergadering bij te wonen over de uitbouw van kuuroorden aan het Bajkalmeer. Waar Poetin als premier in september 1999 nog zwoer dat hij de terroristen ‘tot op de plee’ zou opjagen, kon er deze keer niet eens een scheldwoordje van af. Zelfs een korte blijk van medeleven – even opdagen, bloemenkransje leggen, een minuut stilte houden – kon er niet van af. Geen sterke schouder waarop het Russische volk kan uithuilen. Geen verzekering dat dit niet opnieuw zou gebeuren.

Menselijke touch

Poetins onvermogen om medeleven te tonen is een van de weinige consistenties van zijn voorbije 24 jaar aan de macht. Zijn totale gebek aan menselijke touch is problematisch, zelfs voor dictators.

Het is een probleem waarmee Poetin al langer worstelt. In 2000, nauwelijks drie maanden in zijn presidentschap, zonk de nucleaire onderzeeër Koersk in de Barentszzee. Vier dagen lang ondernam het leger klungelige pogingen om de bemanning te redden en weigerde het hulp van andere landen, die wel beschikken over het nodige materiaal. Een vrouw die te luid protesteerde bij een legeroverste, werd voor de camera’s met een injectie verdoofd. Poetin, die op dat moment vakantie had in Sotsji, keerde pas vijf dagen na de ramp terug naar Moskou. Pas na tien (!) dagen zakte de president af naar Vidjajevo, een noordelijke dorpje in Moermansk waar de families van de verongelukte zeelui woonden.

De ontmoeting was een regelrechte ramp. Poetin daagde meer dan vier uur te laat op en slaagde er niet in de rouwende familieleden te sussen. Tweeënhalf uur lang kreeg hij een spervuur van kritiek te verduren, waarbij hij zich vooral beklaagde over de teloorgang van het grootse Sovjetverleden en nauwelijks moeite deed om enige vorm van medeleven uit te dragen. Achteraf was Poetin vooral verongelijkt over de kritiek die hij kreeg. Sergej Dorenko, een journalist die Poetins optreden afkraakte op televisie, vertelde later dat hij een telefoontje gekregen had van de president, die hem toebeet dat de protesterende vrouwen ‘sloeries van tien dollar’ waren, ingehuurd om hem in diskrediet te brengen.

Liever oorlogsherdenkingen

De ramp met de Koersk was meteen de laatste keer dat Poetin de confrontatie zou aangaan met menselijk leed. De storm van kritiek die volgde na zijn krukkige optreden – de Russische media waren in 2000 nog niet zo gemuilkorfd als nu – deed hem beseffen dat zijn positie kwetsbaar was. Sindsdien verdwijnt Poetin bij rampen uit beeld.

Aanslagen of andere vormen van tragedie verlopen in Rusland via een min of meer vast stramien. Poetin spreekt zijn medeleven uit per videoboodschap en kondigt een dag (soms meerdere) van rouw aan. Soms – maar niet altijd – bezoekt hij slachtoffers in het ziekenhuis. Nooit neemt hij deel aan openbare herdenkingsmomenten van aanslagen die onder zijn heerschappij gebeurden. Dat zijn er ondertussen nochtans heel wat.

Er was bijvoorbeeld het gijzeldrama in 2002, toen 900 burgers gegijzeld werden door Tsjetsjeense terroristen in het Doebrovkatheater. De gijzeling eindigde in een regelrechte catastrofe toen 131 mensen stierven door een verdovend gas dat de speciale eenheden gebruikten bij de bestorming van het theater. Toch klonk Poetin diezelfde avond nog triomfantelijk: ‘We zijn erin geslaagd honderden mensenlevens te redden. We hebben bewezen dat Rusland niet op de knieën kan worden gedwongen.’ Hij bleef beweren dat het gas onschadelijk was geweest en de slachtoffers omgekomen waren door uitdroging of chronische ziektes.

Dat fenomeen wordt keer op keer herhaald. Ook bij de schoolgijzeling in het Noord-Ossetische stadje Beslan, waarbij in 2004 maar liefst 314 burgers omkwamen, keerde Poetin pas na drie dagen terug uit vakantie. Nooit heeft hij deelgenomen aan de jaarlijkse herinneringsmomenten voor het Doebrovka-drama, voor de verschillende terreuraanslagen op de Moskouse of Petersburgse metro of de aanslag op de Moskouse Domodjedovo-luchthaven in 2011. Steevast spreekt hij dreigende taal tegenover de terroristen. Maar nooit heeft hij het over het falen van de veiligheidsdiensten of het menselijk leed. In het hoofd van de voormalige KGB-agent kunnen zulke toegevingen alleen maar de legitimiteit van de staat ondermijnen – en dus ook de zijne.

Dat belabberde aanwezigheidsrapport bij tragedies contrasteert met Poetins kennelijke enthousiasme voor oorlogsherdenkingen. Geen gesneuvelde uit de Tweede Wereldoorlog die herdacht wordt, of de president komt in hoogsteigen persoon een bloemenkrans leggen. De Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Russen de Tweede Wereldoorlog noemen, is het Grote Verhaal waarmee Poetin zijn land samenhoudt. Het is zijn rechtvaardiging in de brutale oorlog die hij al twee jaar in Oekraïne voert. In Rusland doen de doden van vroeger er meer toe dan de doden van nu.

De grote verdwijntruc

Dat gebrek aan rouwmomenten compenseert Poetin evenwel ruimschoots met een schier enorme hoeveelheid spoedvergaderingen. Terreuraanslagen worden gebruikt om de almacht van de staat te versterken – en daarmee ook zijn eigen machtspositie. De tragedie met de Koersk was de aanleiding om televisiezender NTV – die het optreden van het Kremlin hevig had bekritiseerd – weer onder staatscontrole te brengen. De schoolgijzeling in Beslan was de aanleiding om de gouverneursverkiezingen en de burgemeestersverkiezingen in Moskou en Sint-Petersburg af te schaffen.

Bovendien past Poetin zijn verdwijntruc ook toe bij tragedies die niet gerelateerd zijn aan terrorisme. Toen oppositieleider Boris Nemtsov in 2015 werd doodgeschoten door een Tsjetsjeense schutter, was Poetin maar liefst tien dagen spoorloos. In de periode dat de Russische regering een uiterst onpopulaire pensioenhervorming moest doorvoeren, weigerde Poetin maandenlang om zich over de kwestie uit te spreken. Ook tijdens de coronacrisis blonk Poetin uit door afwezigheid. Pas op 24 maart 2020, bijna twee maanden na het eerste coronageval in Rusland, hees Poetin zichzelf in een beschermend pak en bezocht hij een covidafdeling in een Moskous ziekenhuis.

En ook nadat hij een ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne had aangekondigd, verdween Poetin aanvankelijk uit beeld. Pas nu de krijgskansen de voorbije maanden in het voordeel van Rusland keren, associeert Poetin zich opnieuw graag met de invasie van Oekraïne. De voorbije twee jaar nam de president slechts enkele malen de moeite om met gewonde soldaten te praten. Een zeldzame ontmoeting die Poetin eind november 2022 had met de moeders van Russische soldaten verliep strak geregisseerd, en zelfs binnen dat strakke stramien uiterst ongemakkelijk.

Het is een paradox die nauwelijks bevattelijk is. Nooit was het Russische systeem meer gefocust op de persoon van Vladimir Poetin. Sinds de nieuwe grondwet van 2020 kan hij in theorie tot 2036 aan de macht blijven. Maar tegelijk lijkt Poetin zich steeds meer uit het publieke leven terug te trekken. Projekt, een onafhankelijke organisatie voor onderzoeksjournalistiek, becijferde eind 2023 dat Poetin tussen 1 november 2022 en 31 oktober 2023 slechts 147 dagen in het openbaar verscheen. Die cijfers contrasteren met het imago van een immer drukke president die van vergadering naar vergadering raast en onvermoeid werkt voor de meerdere eer en glorie van het land.

Ook de voorbije week paste Poetin zijn klassieke verdwijntruc toe. Eens te meer wordt het falen van de veiligheidsdiensten om de aanslag te voorkomen gecompenseerd met de driestheid waarmee ze reageren – een van de terreurverdachten verloor tijdens de ‘ondervragingen’ een oog, een andere werd bewusteloos gefolterd voor de rechter geleid. Ook vandaag lijkt Poetin bovenal bekommerd om onder geen beding zwakte te tonen, en zeker niet in contact te komen met menselijk leed. ‘De zwakken krijgen slaag,’ hield hij zijn bevolking na het schooldrama in Beslan al voor. Twintig jaar later staan de Russen er eens te meer helemaal alleen voor.