De perfecte misdaad: trafiek in illegale pesticiden

De handel in illegale pesticiden levert riante winsten op terwijl de straffen bijzonder mild zijn. Samen met media uit zeven Europese landen dook Knack in de wereld van verdachte goederenstromen en bidons met extreem gevaarlijk spul.

Snel geld verdienen en geen zin om in de gevangenis te belanden? Vergeet wapens, sigaretten en drugs. De handel in illegale pesticiden is een uitgelezen kans om poen te scheppen, terwijl de straffen minimaal zijn.

‘In China koop je producten voor 15 tot 20 euro per liter, in Europa verkoop je ze voor 80 tot 100 euro. Breng je je transport- en verpakkingskosten mee in rekening, dan maak je 50 euro winst per liter.’ Aan het woord is Rien van Diesen van Europol, dé expert inzake handel in illegale gewasbeschermingsmiddelen. ‘Als je dan 160 ton verscheept in één contract, haal je 8 miljoen euro binnen. Voor criminelen is dit een heel lucratieve business.’

Dat de winstmarges op illegale pesticiden zo hoog zijn, komt deels doordat de markt in legale gewasbeschermingsmiddelen zo strikt gereguleerd is. Een nieuw pesticide op de markt brengen doe je niet zomaar. ‘Bedrijven screenen wel 160.000 moleculen om er uiteindelijk één nieuwe over te houden’, zegt Peter Jaeken, secretaris-generaal van de Belgische Vereniging van de Industrie van Gewasbeschermingsmiddelen Phytofar. ‘Om zo’n nieuwe stof vervolgens te laten goedkeuren, ben je elf jaar zoet. Kostenplaatje: 250 miljoen euro. Je wint een pak geld als je dat proces van een decennium kunt overslaan door namaakproducten te verkopen.’

Voor gewasbeschermingsmiddelen werken de lidstaten van de EU met een toelatingssysteem. Europa keurt de werkzame stoffen van pesticiden goed. En vervolgens zijn het de lidstaten die voor de pesticiden zelf vergunningen afleveren. ‘Het krachtige van dat systeem is dat elk product een toelating nodig heeft’, zegt Maarten Trybou, hoofd van de Dienst Gewasbeschermingsmiddelen en Meststoffen van de FOD Volksgezondheid. ‘Alles zonder toelating is sowieso illegaal – en kan dus ook gecontroleerd worden.’ Grosso modo kun je illegale pesticiden opsplitsen in twee categorieën: namaakpesticiden en pesticiden die niet aan de normen voldoen.

Vernielde oogsten

Volgens het consultancybedrijf Phillips McDougall is de markt van gewasbeschermingsmiddelen in Europa (de EU plus Liechtenstein, Noorwegen, IJsland en Zwitserland) goed voor 11 miljard euro. Naar schatting 10 procent daarvan is illegaal. Uiteraard zijn illegale activiteiten per definitie moeilijk te becijferen, maar het is een schatting die in de meeste internationale rapporten over illegale pesticiden opduikt. Het Bureau voor intellectuele eigendom van de Europese Unie gaat uit van 13,8 procent illegale pesticiden.

Moeten we er überhaupt van wakker liggen dat er voor zowat een miljard euro aan illegale pesticiden in omloop zijn in Europa? ‘Pesticiden zijn intrinsiek zéér gevaarlijke stoffen’, zegt Trybou van de FOD Volksgezondheid. ‘Het is niet zonder reden dat wij zo streng zijn in de beoordeling ervan. Het probleem met illegale pesticiden is dat je niet weet wat erin zit.’ Dat onderstreept ook de Europese vereniging voor gewasbescherming ECPA, die de industrie vertegenwoordigt. ECPA-specialist Lukasz Wozniacki: ‘Dit is niet enkel een probleem voor de fabrikanten van legitieme gewasbeschermingsmiddelen die inkomsten zien verdwijnen. Ook overheden worden getroffen, want natuurlijk betalen criminelen geen belastingen op hun winsten. Volgens het Bureau voor intellectuele eigendom van de Europese Unie lopen lidstaten zo 238 miljoen euro per jaar mis. En doordat namaakproducten niet getest zijn, weet je gewoon niet wat erin zit. Misschien is het alleen maar water en zeep, maar het kan evengoed een giftig goedje zijn. Het zou niet de eerste keer zijn dat oogsten compleet vernield worden omdat landbouwers illegale of namaakpesticiden gebruikten.’

En dan zijn er nog de gevolgen voor het leefmilieu – denk bijvoorbeeld aan massale bijensterfte. Europol-expert Rien van Diesen: ‘Milieumisdaden zijn geen misdaden zonder slachtoffers. Het milieu, de consumenten en de boeren die niet weten wat ze op hun veld sproeien: dat zijn de slachtoffers. We moeten dus bezorgd zijn. Een tijdje geleden kwamen in de haven van Hamburg containers met illegale pesticiden aan. Bayer liet de producten testen. Bleek dat er npe’s in zaten. Die zijn gevaarlijk voor foetussen.’

En in Nederland belandde in 2016 een Poolse werknemer op de intensive care van het Jeroen Bosch-ziekenhuis in ’s Hertogenbosch kort nadat hij korrels met de werkzame stof aldicarb had uitgestrooid. Het middel was op dat moment al tien jaar verboden in Nederland. De man werd duizelig, kon zijn ogen niet meer openen en moest herhaaldelijk overgeven. Hij lag vijf dagen in het ziekenhuis maar overleefde de intoxicatie.

Licht ontvlambaar

Het probleem met pesticiden is bovendien dat ze lang in de natuur aanwezig kunnen blijven. ‘De Vlaamse Milieumaatschappij monitort permanent de aanwezigheid van legale én verboden pesticiden in Vlaamse rivieren’, zegt woordvoerster Katrien Smet. ‘De voorbije twintig jaar zijn meer dan honderd verboden stoffen gemeten. Ze worden nog regelmatig teruggevonden in het Vlaamse oppervlaktewater. In een aantal gevallen zijn er zoveel verboden pesticiden in het water aanwezig dat de normen overschreden worden. Zo is de concentratie van chloridazon en carbendazim de afgelopen drie jaar zelfs nog toegenomen.’

En dan is er nog een risico. Chemicaliën met een laag vlampunt kunnen tijdens het transport ontploffen. In 2009 ontdekten Hongaarse douaniers dat op een passagiersvlucht van China naar de Hongaarse hoofdstad Boedapest illegale pesticiden aan boord waren met een vlampunt van amper 24 graden. Gelukkig bleef een catastrofe uit. Maar dat het kan misgaan, weet transportreus Maersk maar al te goed. In 2012 knalde het dak van een Maerskcontainer vol licht ontvlambare chemicaliën eraf toen die nog op het schip stond. Havenarbeiders in de Oekraïense stad Ilyichevsk – vandaag Chornomorsk – ontdekten later de brokstukken.

Georganiseerde misdaad

Wie zijn de bad guys die achter deze handel schuilgaan? Soms maakt de gelegenheid de dief. ‘Dat zijn de goudzoekers’, zegt Europol-expert Rien van Diesen. ‘Mensen die hooguit één of twee transporten van pesticiden doen. Ze zien ergens een kans en gaan voor het snelle geld. Maar aan de andere kant van het spectrum heb je de georganiseerde misdaadgroeperingen.’ Van Diesen schat dat in Europa een zevental van die groeperingen zich met illegale pesticidenhandel bezighouden, omgerekend zowat vijftig tot honderd criminelen.

‘Sommige opereren vanuit Oekraïne. In fabrieken maken ze daar namaakpesticiden aan. De criminelen smokkelen die vervolgens de oostelijke grens van Europa over, meestal in auto’s of kleine bestelwagens. Ze werken supersnel en leveren zelfs tot in Griekenland – meer dan duizend kilometer ver.’ Verder signaleert Europol Britse en Duitse misdaadnetwerken. Van Diesen: ‘Die werken niet enkel vanuit de onderwereld, ze maken ook misbruik van legitieme transportbedrijven in de havens van Antwerpen en Rotterdam. Ze doen het lijken alsof hun goederen normaal zijn maar in feite gaat het om illegale pesticiden.’ Vanuit Spanje heb je dan weer misdaadgroeperingen die het zuiden van Europa bevoorraden.

China is de voornaamste bron van illegale pesticiden, daarover bestaat geen twijfel. ‘Gevolgd door India, Japan, Mexico en de VS’, zegt Van Diesen. ‘Een nieuwe trend is dat de illegale pesticiden niet rechtstreeks van China naar Europa gaan. Ze maken eerst een omweg langs Argentinië of Turkije, om zo de echte origine te verhullen. Criminelen gebruiken verschillende havens en tactieken om Europa binnen te raken.’

Een andere typische modus operandi is misbruik maken van parallelle handel. Van Diesen: ‘In principe mag je gewasbeschermingsmiddelen uit andere EU-lidstaten naar België invoeren als ze identiek zijn aan producten die in België al toegelaten zijn. Wat natuurlijk niet mag, is producten uit China invoeren en vervolgens doen alsof ze afkomstig zijn uit een EU-lidstaat.’

Nog een andere methode is om geen afgewerkte pesticiden in Europa in te voeren, maar enkel de werkzame stoffen. ‘Vervolgens worden daarvan in Europa zelf pesticiden gemaakt’, zegt Van Diesen. ‘Een paar jaar geleden kwamen afgewerkte producten in Europa aan, soms met het nagemaakte merk op de verpakking. Toen we daartegen gingen optreden, zag je dat criminelen zich snel aanpasten.’ Industriekoepel Phytofar bevestigt die nieuwe trend. Secretaris-generaal Peter Jaeken: ‘Nu sturen ze verpakkingsmateriaal op in een container, vaten met technisch product in een tweede, en de etiketten gaan via nog eens een ander transport. Zo krijg je drie aparte stromen, die eventueel verschillende vervoersmodi gebruiken én via meerdere landen de EU binnenkomen.’

Dat maakt het kluwen moeilijk te ontwarren. Complexiteit is dan ook een van de troeven die criminelen volop uitspelen – zeker bij internationale handel.

Vervalste documenten

Het belangrijkste antwoord daarop is doorgedreven informatie-uitwisseling tussen landen. Goed nieuws is dat de voorbije jaren daartoe heel wat instrumenten zijn opgezet. Niet enkel door Europol maar ook door de Europese Commissie, het antifraudeagentschap OLAF én de OESO, de club van de rijke landen.

Cruciaal is ook de samenwerking met China. Europol ontving in december 2019 een Chinese delegatie. Ze bespraken onder meer illegale pesticiden. Maar Europol heeft geen formeel samenwerkingsakkoord met China en kan dus geen operationele informatie uitwisselen.

OLAF kan dat wel en heeft ook een verbindingsofficier in China, om een zo goed mogelijke samenwerking te verzekeren. ‘Het instituut voor de controle van agrochemicaliën van het Chinese ministerie van Landbouw – afgekort ICAMA – levert documenten af voor alle in China geproduceerde pesticiden die naar het buitenland gaan’, zegt Jacky Marteau, hoofd van de OLAF-cel illegale handel. ‘Helaas zien we in onze cases dat die documenten vaak vervalst worden, of dat ze eigenlijk overeenkomen met een andere zending. Het zou enorm helpen mochten we een manier vinden om snel de ICAMA-databank te kunnen raadplegen.’ Volgens Marteau wisselt China wel degelijk informatie uit met OLAF maar kan de procedure – die soms langzaam verloopt – nog verbeterd worden.

Twintig illegale zendingen

In België zit het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) in de cockpit van de strijd tegen illegale pesticiden. De Nationale Opsporingseenheid (NOE) van het agentschap heeft een gespecialiseerde cel met acht personen die voornamelijk werken rond gewasbeschermingsmiddelen. Ze voeren onder meer importcontroles uit.

‘In januari 2018 onderschepten we op de luchthaven van Zaventem 750 kilo van de werkzame stof lambda-cyhalothrin, die wordt gebruikt voor insectenbestrijding’, zegt FAVV-woordvoerster Hélène Bonte. ‘Het product was afkomstig uit China en was onderweg naar Roemenië. Maar op de verpakking ontbraken de nodige symbolen voor gevaarlijke goederen. Bovendien reageerde de importeur tijdens het verhoor heel verdacht op onze vragen over het product. “Zeg maar wat het moet kosten, ik zorg dat voor de vernietiging wordt betaald”, zei hij. “Sorry voor deze overlast. Dit soort deals zal ik nooit meer doen.” Het product bleek inderdaad niet-conform en is in beslag genomen en vernietigd.’

De inbeslagname gebeurde in het kader van Pest Import – een controleactie van de Nationale Opsporingseenheid op de invoer van gewasbeschermingsmiddelen die het hele jaar door loopt. Daarnaast neemt de NOE ook deel aan de jaarlijkse Europese operatie Silver Axe. Daarvoor bundelt het voedselagentschap de krachten met de douane, Europol, het antifraude-agentschap OLAF en partners uit EU-lidstaten en enkele derde landen (zoals Colombia). De laatste Silver Axe-operatie liep van januari tot april 2020. Daarbij namen 32 landen in totaal 1346 ton verdachte pesticiden in beslag. Dat is meer dan de 1222 ton van de vorige vier operaties samen. Op basis van de wet op de openbaarheid van bestuur vroeg Knack bij het FAVV alle Belgische resultaten op van Pest Import en Silver Axe. In de periode 2016-2020 controleerde het FAVV 689 imports en onderschepte daarbij 20 illegale zendingen met pesticiden, goed voor 230 ton. De producten waren voornamelijk afkomstig uit India en China. In sommige gevallen kwam het betrokken bedrijf er met een administratieve boete vanaf. In andere gevallen informeerde het FAVV buitenlandse partnerdiensten of kwam het parket in actie.

Voor de Silver Axe 2020-rapportage aan Europol telt het FAVV 38 ton die dit jaar zijn onderschept tijdens imports op bij de 778 ton pesticiden die in het kader van een concreet onderzoek werden in beslag genomen. Samen geeft dat 816 ton.

Antwerpen als draaischijf

De grootste inbeslagnames doet het FAVV niet op de luchthaven van Zaventem maar in de haven van Antwerpen. Dat is niet verwonderlijk. ‘Antwerpen is de op één na belangrijkste haven voor de invoer van pesticiden voor heel Europa, na Rotterdam en voor Hamburg’, zegt Hélène Bonte.

Volgens de douane is 80 procent van de pesticiden die via Antwerpen binnenkomen bestemd voor andere Europese lidstaten. Dat maakt Antwerpen tot een internationale draaischijf van pesticiden, legale én illegale.

Het parket van Bad Kreuznach in Duitsland voert sinds 2019 een onderzoek naar illegale pesticiden die via de haven van Antwerpen zijn ingevoerd. ‘Acht beschuldigden worden ervan verdacht in de periode 2015-2017 via een web aan bedrijven meer dan 72.000 liter pesticiden in omloop te hebben gebracht’, zegt de parketwoordvoerder aan onze Duitse mediapartner ARD. Dat zou gebeurd zijn onder misbruik van een vergunning voor het gewasbeschermingsmiddel Bumper Super 490 EC. De werkzame stoffen kwamen uit China, werden via Antwerpen de EU binnengebracht en zouden door een Belgisch bedrijf zijn ingeklaard en verder uitgevoerd naar Polen. ‘Daar zou het eindproduct zijn vervaardigd en vervolgens – voorzien van Duitse etiketten – naar Duitsland verzonden en gedistribueerd.’

Het Duitse onderzoek loopt nog steeds. En ook het parket van Antwerpen voert momenteel drie onderzoeken naar illegale pesticiden. Dat bevestigt woordvoerder Kristof Aerts aan Knack (zie kaderstukken).

Demotiverend

Onderzoeken naar handel in illegale pesticiden zijn erg complex. ‘Het gaat om technische dossiers waarbij de kans op procedurefouten heel groot is’, zegt Peter Jaeken van Phytofar. ‘Bovendien is de strijd tegen illegale pesticiden niet als prioriteit opgenomen in het nationale veiligheidsplan – zoals drugs, mensenhandel en terrorisme. Uiteraard is dat een probleem. Het gaat hier toch over milieu en volksgezondheid. Komt daarbij dat rechters er eigenlijk weinig expertise in hebben. Weinig zaken over illegale pesticiden leiden daadwerkelijk tot een veroordeling. Als je altijd tegen de muur aanloopt, is dat op den duur voor iedereen demotiverend. Misschien moeten rechters in de toekomst maar externe experts aanstellen die helder uitleggen hoe zo’n case ineenzit.’

Vorig jaar gaf het Hof van Cassatie een Belgisch bedrijf over de hele lijn gelijk nadat het eerder ook al in eerste aanleg en beroep was vrijgesproken. In die zaak eiste het agrochemische bedrijf Syngenta meer dan 3 miljoen euro schadevergoeding van een trader uit Wervik. Die werd ervan beschuldigd namaakproducten te verkopen met woekermarges. De rechters oordeelden echter dat kwaadwilligheid of bedrieglijk opzet niet met voldoende zekerheid was aangetoond.

Als het al eens tot een veroordeling komt, gaat het vaak om een financiële sanctie – géén gevangenisstraf. Zo veroordeelde de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg eind december 2019 het Britse bedrijf Goldengrass Ltd tot een geldboete van 60.000 euro voor de invoer van niet-toegelaten gewasbeschermingsmiddelen. Via de Antwerpse haven had het 18 ton ingevoerd uit Zuid-Afrika. Polen was het land van bestemming. Hélène Bonte (FAVV): ‘Op 6 mei 2015 namen we de pesticiden in bewarend beslag omdat ze in Polen niet toegelaten waren. Daarop verklaarde Goldengrass dat niet Polen maar Oekraïne de bestemming was. Maar dat werd niet ondersteund door bewijzen.’ Naast de geldboete beval de rechter ook de vernietiging van de producten en verklaarde de opbrengst verbeurd. Goldengrass ging niet in beroep.

Johan Cruijff

In andere Europese landen is de vaststelling dezelfde: de kans dat overtreders in de gevangenis belanden is bijzonder klein. ‘Het is echt moeilijk om iemand veroordeeld te krijgen, zeker als je het hele netwerk achter een handel wil aanpakken. Wanneer je honderden tonnen illegale pesticiden binnenbrengt, word je niet als een zware crimineel beschouwd’, zegt Rien van Diesen van Europol. ‘Doe hetzelfde met vervalst geld of drugs, en je wordt onmiddellijk gearresteerd.’

Onze Poolse collega van Vsquare.org ontdekte dat in zijn land de gemiddelde boete van het Poolse FAVV voor inbreuken rond illegale pesticiden de afgelopen jaren amper… 37 euro bedroeg. Dat is nog minder dan een verkeersboete. In Duitsland, zo vernam de omroep ARD van het Federale bureau voor consumentenbescherming en voedselveiligheid, zijn parketten het voorbije decennium elf onderzoeken naar illegale pesticiden gestart. Geen enkele case heeft tot nu toe tot een veroordeling geleid.

In Nederland analyseerde Rob de Rijck de strafrechtelijke bestraffing van inbreuken tegen de wet op gewasbeschermingsmiddelen. De Rijck is de landelijk coördinerend milieuofficier van justitie. ‘In de periode van 2010 tot mei 2019 zijn op het Functioneel Parket ruim 200 verdachten ingeschreven voor zulke overtredingen’, zegt De Rijck tegen onze mediapartner De Groene Amsterdammer. ‘Dat lijkt misschien niet veel, maar het komt doordat de wetgever de voorrang heeft gegeven aan bestuurlijke boetes. Ook het aantal gepubliceerde uitspraken is daardoor niet groot. Slechts bij uitzondering werden onvoorwaardelijke gevangenisstraffen opgelegd: ik weet van twee keer in één zaak in Den Haag en twee keer in één zaak in Noord-Holland. Bovendien zijn de straffen in Den Haag later door het hof vernietigd en bleef enkel een voorwaardelijke boete over.’

De Rijck trad zelf als procureur op in verschillende rechtszaken over illegale pesticiden. ‘Tot twee keer toe heb ik de rechter ertoe proberen te bewegen stevig te straffen. Ik heb de zaken toen vergeleken met een bolletjesslikker. Zo’n sloeber uit Colombia met een kilo cocaïne in de buik krijgt een jaar onvoorwaardelijke gevangenisstraf – of meer. Maar wie zes containers illegale pesticiden invoert, komt ervan af met een geldboete van 40.000 euro. Dat verbaast mij oprecht. U zult zeggen: dat is maar de mening van het Openbaar Ministerie. Maar de Europese wetgeving vraagt doeltreffend, evenredig en afschrikkend te sanctioneren. Dat is geen mening, maar een rechtsnorm. Een straf moet aan die norm voldoen en dat lijkt hier niet gebeurd. Het is nu aan het hof om hierover in beroep te oordelen.’ Ziet hij zelf een verklaring? De Rijck: ‘Het is zoals Johan Cruijff zei: je zult het pas zien als je het doorhebt. Ik heb hier in Rotterdam tien jaar zaken zoals geweld, zeden, moord en doodslag gedaan. Wanneer mijn milieucollega dan vroeg of ik aandacht wilde besteden aan milieuzaken was ik niet geïnteresseerd. Het is een abstract delict in tegenstelling tot moord. Stel dat je rechter bent en je hebt drie zaken: een grove verkrachting, een brute overval en iets met milieu, pesticiden en het buitenland. Je voelt dat er op de eerste twee meer spanning zit: slachtoffers, publiek, pers, de buurt is ongerust… Hier niet, dit is bij wijze van spreken op het eerste gezicht legale handel waarbij iets misging. Je moet bedénken waarom die illegale handel in pesticiden erg is. Terwijl als je een foto ziet van iemand die is mishandeld, je niet hoeft na te denken. Dat vóél je. Je kunt wel stellen dat als je in dit veld een delict begaat, je over een straf niet ontzettend zenuwachtig hoeft te zijn. Als je al wordt gepakt.’