De laatste tsaar van Rusland: innemend als mens, bekrompen als leider

Nicolaas II, telg van de bekende Romanov-dynastie, was zo overtuigd van zijn goddelijke roeping als tsaar dat hij totaal blind blijkt voor de realiteit. Die houding werd hem fataal.

Tsaar Nicolaas II en politiek: het is nooit echt een goede match geweest. Kleine Nicolaas – door zijn moeder liefdevol Niki genoemd – wordt op 6 mei 1868 als troonopvolger geboren. Hoewel hij opgroeit tot een innemend en welopgevoed man, blijkt hij intellectueel minder sterk. Zijn politieke principes krijgt hij van zijn vader, tsaar Alexander III, en diens adviseur Konstantin Pobedonostsev met de paplepel mee: de Russische tsaar heeft zijn troon rechtstreeks aan God te danken en is er persoonlijk verantwoordelijk voor om de autocratie in stand te houden. Pobedonostsev staat erg kritisch tegenover politieke hervormingen. Hij is ervan overtuigd dat een grondwet de ondergang van Rusland zou betekenen. Meer nog, een parlementair systeem zou de grootste vergissing aller tijden zijn. Zijn ideeën brengt hij maar al te graag over op tsaar Alexander III en zijn zoon. Vooral Nicolaas blijkt erg beïnvloedbaar en neemt klakkeloos over wat hem verteld wordt.

In 1894 sterft tsaar Alexander III onverwacht aan een nieraandoening. Nicolaas wordt op 26-jarige leeftijd de nieuwe tsaar van Rusland. Hoewel zijn persoonlijkheid veel zachter is dan die van zijn autoritaire vader, besluit Nicolaas om de autocratische principes van zijn vader over te nemen. In de praktijk blijkt hij vooral een zwakke en soms zelfs domme leider te zijn. Zo neemt hij geregeld beslissingen achter de rug van ministers en opperbevelhebbers waarvan hij denkt dat het een goede zet is, terwijl in praktijk de gevolgen vaak desastreus blijken te zijn. Een politiek beest is Nicolaas allerminst. Zo staat er in zijn dagboeken bitter weinig te lezen over staatszaken. Het zijn eerder de wisselvallige natuur en beslommeringen van het gezinsleven die hem bezighouden.

TROUWERIJ

Tsaar Nicolaas is een echte familieman. Vlak na het overlijden van zijn vader trouwt hij met de Duitse Alix van Hessen-Darmstadt, kleindochter van de Britse koningin Victoria. Het koppel is dolverliefd. De ouders van het bruidspaar zijn minder enthousiast. Koningin Victoria wil niet dat haar kleindochter in het verre Rusland gaat wonen; tsaar Alexander III en diens vrouw, tsarina Maria Fjodorovna, vinden het maar niets dat Alix niet Russisch-Orthodox is. Omdat tsaar Alexander op het moment van de verloving al ziek is en zijn troonopvolger nog een echtgenote nodig heeft, geven alle partijen uiteindelijk toch toestemming voor de trouwerij.

De tsaar en zijn echtgenote Alix, vanaf nu tsarina Alexandra, krijgen vijf kinderen: dochters Olga, Tatjana, Maria en Anastasia en zoon Aleksej. Vooral de geboorte van die laatste leidt tot grote vreugde. Het is intussen 1904 en het op uitbreiding beluste Rusland is betrokken in de Russisch-Japanse oorlog. Er heerst onrust bij de bevolking en de geboorte van een kroonprins zorgt voor afleiding. De vreugde is echter van korte duur. De kleine Aleksej blijkt aan hemofilie te lijden, een erfelijke bloedstollingsziekte die toen nog niet te behandelen was. Terwijl de ziekte geheim moet blijven voor het Russische volk, komt het leven van het keizerlijke gezin volledig in teken te staan van Aleksej. Omdat de dokters weinig kunnen doen, richt tsarina Alexandra zich tot hogere machten en gebedsgenezers. Onder hen ook de excentriekeling Gregori Raspoetin.

Raspoetin is een Siberische boer die erin slaagt om op te klimmen tot de hoogste kringen van het Russische hof. Als genezer met profetische krachten komt hij in contact met tsarina Alexandra en haar zieke zoon. Aleksej blijkt minder pijn te hebben als Raspoetin aanwezig is, waardoor het tsarenpaar in een mum van tijd aan hem verknocht geraakt. Vooral Alexandra is bijzonder op Raspoetin gesteld. Bij het volk ontstaat er al snel wantrouwen over de bijzondere relatie tussen de twee. Telkens wanneer de naam Raspoetin opduikt, volgen meteen verhalen over seksuele uitspattingen, intriges en duistere praktijken. Tot groot ongenoegen van de Russische adel verwerft Raspoetin een steeds grotere invloed over Alexandra en bijgevolg ook over Nicolaas en de hele Russische staat. De macht van de genezer wordt zo groot dat hij beslist met welke dienaren en adviseurs de tsaar zich omringt. Raspoetin is de man die ministers en regeringen maakt of kraakt.

ONDERGANG

Terwijl Alexandra zich om haar zieke zoon ontfermt, heeft de tsaar andere katten te geselen. Aanvankelijk kent Rusland onder het bewind van Nicolaas II een grote economische en demografische groei. Die is echter niet het gevolg van een bewuste politiek, wel van de industriële ontwikkeling in West-Europa waarvan Rusland kan profiteren. Ook de aanleg van een spoorweg naar Siberië, de langste spoorweg ter wereld, draagt bij tot die groei. Zo worden rond de spoorlijn verschillende nieuwe steden gesticht.

De vooruitgang blijkt echter van korte duur. Tsaar Nicolaas II leeft afgezonderd van het gewone volk en beseft onvoldoende dat er in zijn rijk heel wat armoede en ontevredenheid heerst. Na de nederlagen in de Russisch-Japanse oorlog vloeit een grote revolutiegolf over het land. Wanneer ongewapende demonstranten op 9 januari 1905 hun ongenoegen tegenover de tsaar in Sint-Petersburg willen uiten, loopt de situatie uit de hand. De tsaar laat op de betogers schieten en er ontstaat een heus bloedbad. De dag gaat de geschiedenis in als Bloedige Zondag en betekent het begin van de revolutie van 1905.

Het zorgeloze leven van de Romanovs is voorbij. Bloedige Zondag is de start van een nachtmerrie die tot aan de dood van het gezin zal blijven duren. Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, komt de tsarenfamilie in een lastig parket. De tsarina is verwant aan de Duitse keizer Wilhelm II, wat haar reputatie niet ten goede komt nu Rusland en Duitsland tegenover elkaar staan. Tsaar Nicolaas II besluit op zijn beurt om het opperbevel over het leger hoogstpersoonlijk op zich te nemen, terwijl Alexandra op het thuisfront aan het hoofd van de regering komt te staan. Een slecht idee voor allebei: hij is geen militair genie, maar een miserabele leider. Zij weet politiek niet wat doen en laat zich leiden door het advies van Raspoetin, tot groot ongenoegen van de adel en het gewone volk. Uiteindelijk wordt Raspoetin in 1916 vermoord door de Russische prins Felix Joesoepov. Tot op vandaag houden velen Raspoetin verantwoordelijk voor de ondergang van het huis Romanov.

EERHERSTEL

1917. Het volk is uitgehongerd. Er is veel te weinig voedsel, wat leidt tot conflict. De voedselrellen krijgen al snel een politiek karakter. De Februarirevolutie breekt los en de tsaar moet gedwongen aftreden. Nicolaas en zijn gezin proberen asiel aan te vragen in het Verenigd Koninkrijk, waar koning George V – de neef van de tsaar – op de troon zit. Tevergeefs, de Britse regering weigert de aanvraag. Het gezin wordt door bolsjewieken verbannen naar Jekaterinenburg. In de nacht van 16 op 17 juli 1918 wordt de tsarenfamilie geëxecuteerd op bevel van de lokale Sovjetleiding. De lijken worden overgoten met zuur, in brand gestoken en in een mijnschacht gedumpt. In de loop der jaren ontstaan er complottheorieën over de executie. Troonopvolger Aleksej en een van zijn zussen, Anastasia of Maria, zouden aan de dood ontsnapt zijn en ondergedoken leven. In de loop van de 20ste eeuw duiken verschillende vrouwen op die beweren Anastasia te zijn. De bekendste is Anna Anderson, zij houdt maar liefst zestig jaar vol dat zij de echte Anastasia is.

In de jaren 90, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, krijgen de Romanovs eerherstel. Alle stoffelijke resten worden opgegraven en bijgezet in de crypte van de keizerlijke familie in Sint-Petersburg. In 2000 verklaart de Russisch-Orthodoxe Kerk de tsaar en zijn gezin heilig. Zeven jaar later wordt een nieuw onderzoek geopend naar de zaak van de twee ontsnapte kinderen. Britse experts onderzoeken nogmaals de stoffelijke resten van de familie en komen uiteindelijk tot de conclusie dat Aleksej en zijn zus wel degelijk samen met de rest van het gezin vermoord werden.