De kinderen in het Kremlin: hoe de ‘tweede generatie’ het poetinisme wil voortzetten

Lange tijd hielden Russische machthebbers hun zoontjes weg van de politieke macht. Die tijden lijken nu voorbij. ‘Het regime probeert zichzelf te reproduceren.’

‘Ik moet harder werken. Ik heb de taken die mij opgelegd werden niet volbracht. Maar ik denk dat de president me nog een kans geeft.’

Dmitrij Patroesjev klonk als een schooljongetje dat er net van langs had gekregen met de liniaal toen hij op 17 december van vorig jaar Russische journalisten toesprak. Drie dagen eerder, op zijn jaarlijkse marathonpersconferentie, had Vladimir Poetin hem op weinig subtiele wijze terechtgewezen. De regering had gefaald, vond Poetin. Rusland kampte eind 2023 met een heuse eiercrisis. Door de stijgende inflatie zijn Russen meer eieren gaan eten, waardoor de prijs in een jaar tijd al met meer dan veertig procent was gestegen. Poetin verzekerde dat het probleem zo snel mogelijk aangepakt moest worden. ‘Ik heb de minister van Landbouw gevraagd hoe het met zijn eieren gaat,’ aldus de president. In het Russisch is ‘eieren’ een van de vele profane termen voor testikels.

Welgeteld twee maanden later werd een glunderende Patroesjev in persoon ontvangen op het Kremlin, een eer die weinig ministers te beurt valt. Met een aan onderdanigheid grenzende ijver dreunde hij een tabel cijfers op die moesten bewijzen dat de Russische landbouw in blakende gezondheid verkeerde – hij sprak notoir niet over (zijn) eieren. Op 14 mei maakte Patroesjev, nauwelijks vijf maanden na de bolwassing, bij de herschikking van de Russische regering promotie tot vicepremier.

Die promotie dankt Patroesjev niet noodzakelijk aan zijn management van de eiercrisis. Niet geheel toevallig is hij de zoon van Nikolaj Patroesjev, de voormalige baas van de inlichtingendienst FSB die tot 12 mei secretaris was van de Russische Veiligheidsraad. Patroesjev sr. geldt als een van de voornaamste aanjagers van de Russische invasie van Oekraïne, en een van Poetins meest invloedrijke adviseurs.

De zoontjes en de nicht

Dmitrij Patroesjev is lang niet het enige ‘zoontje’ dat de voorbije maand promotie maakte. Een minstens zo opmerkelijke promotie is die van Boris Kovaltsjoek, de zoon van Joeri Kovaltsjoek. Kovaltsjoek senior is Ruslands invloedrijkste zakenman. Hij is hoofdaandeelhouder van Rossija Bank, de Petersburgse bank waar de Kremlinelite haar geld houdt, bezit de Nationale Mediagroep, Ruslands grootste private mediaconglomeraat, en kocht in 2021 VKontakte, het populairste sociale medium van Rusland, vergelijkbaar met Facebook. Zijn echte macht haalt hij evenwel uit zijn persoonlijke band met Poetin. Tijdens de pandemie was Kovaltsjoek een van de weinige vertrouwelingen die vlot toegang tot Poetin bleef hebben.

Ook Kovaltsjoek jr. volgde lange tijd het vertrouwde pad van menig Russisch ‘prinsje’. Hij werd in 2009 ceo van Inter-Rao, het grootste elektriciteitsbedrijf van Rusland. In februari van dit jaar werd hij nog met alle egards ontvangen op het Kremlin, waar hij beweerde dat Europa door de boycot van Russische energiebronnen amper nog in staat was elektriciteit te genereren. Nauwelijks een maand later kondigde Kovaltsjoek jr. zijn ontslag aan en werd hij prompt benoemd in de presidentiële administratie. Op 12 mei werd hij door Poetin aangesteld als het hoofd van de Russische Rekenkamer, een van de voornaamste Russische anticorruptiedepartementen. Die positie is niet zonder belang. Weinig Russische oligarchen hebben het bonter gemaakt dan Joeri Kovaltsjoek: dat zijn zoon nu de Rekenkamer leidt is een handig slot op de deur. Het geeft de jonge Kovaltsjoek bovendien inzage in de vele politieke lijken die zijn politieke concurrenten in de kast hebben zitten.

Ook Ramzan Kadyrov is volop bezig met zijn zoon te promoten. De buikige leider van Tsjetsjenië is naar verluidt al enige tijd ernstig ziek. In maart 2023 nam hij zijn nauwelijks 17-jarige zoon Achmat mee naar het Kremlin, waar hij ontvangen werd door Vladimir Poetin. Achmat werd onlangs benoemd tot minister van Jeugd in Tsjetsjenië.

Opmerkelijk genoeg is ook Poetins familie zelf de regering ingerold. Sergej Tsiviljov, de nieuwe minister van Energie, is getrouwd met Anna Tsiviljova, de dochter van Poetins neef Jevgenij. Tsiviljova – haar geboortenaam is Poetina – werd samen met haar echtgenoot in 2012 vanuit het niets hoofdaandeelhouder van het steenkoolbedrijf Kolmar. Prompt ontving het bedrijf ontving omgerekend tientallen miljoenen staatssubsidies. In 2018 werd Tsiviljov benoemd als gouverneur van Kemerovo, een van de meest grondstofrijke regio’s van Rusland. Anna Tsiviljova maakt ondertussen carrière als voorzitter van het Fonds voor de Verdedigers van het Vaderland, opgezet om oorlogsveteranen en hun families te ondersteunen. Het Fonds is een uitgelezen kans om haar publieke profiel op te krikken (en zich ondertussen gevoelig te verrijken).

Getrouwd met Rusland

Rusland was onder autoritaire regimes lange tijd de uitzondering: zonen en dochters van machthebbers bleven er doorgaans weg uit de politiek. Poetin houdt zijn familieleven angstvallig verborgen. De president is, zoals dat heet, getrouwd met Rusland. De ongemakkelijke videoboodschap waarin hij samen met zijn vrouw Ljoedmila aankondigde te zullen scheiden, is zowat het enige moment in de voorbije twee decennia waarin Poetin communiceerde over zijn familieleven. Zijn beide dochters koesteren geen openlijke politieke ambities. Het is een publiek geheim dat Poetin minstens een zoon heeft met de voormalige olympische kampioene gymnastiek Alina Kabajeva.

Daarmee verschilt Rusland danig van de andere voormalige Sovjetrepublieken, waar politieke leiders graag hun familie mee in de cockpit namen. In Azerbeidzjan heeft Ilham Alijev zijn echtgenote Mehriban Alijeva in 2017 benoemd tot vicepresident, hun jongste zoon Hejdar wordt klaargestoomd als mogelijke opvolger. In Tadzjikistan is Rustam Emomali, de zoon van president Emomali Rahmon, zowel burgemeester van de hoofdstad Doesjanbe als parlementsvoorzitter. In Turkmentistan nam Serdar Berdymoechamedov in 2022 het presidentschap over van zijn vader Goerbangoely Berdymoechamedov. De Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko bereidt zijn jongste zoon Nikolaj al jaren voor om in zijn voetsporen te treden.

Lange tijd gold in Rusland net een opmerkelijke terughoudendheid om familieleden op prominente politieke posities te manoeuvreren. Vrouwen, maîtresses, echtelijke en buitenechtelijke kinderen werden nadrukkelijk weggehouden uit de politieke spotlights, en werden vaak zelfs in westerse landen ondergebracht. De verhalen over kinderen van oligarchen en ministers die het Londense of Parijse jetsetleven onveilig maken, zijn legio. Voor werklustige zoontjes – in Rusland blijven staatszaken, vrij naar de oude Ivan Toergenjev, vaak een kwestie van Vaders en Zonen – was er altijd wel een of andere staatsonderneming of bank die geleid mocht worden. Maar ook die zoontjes verwierven nooit invloedrijke politieke posities. Tot nu.

Huis van wantrouwen

Dat de promoties net nu gebeuren, is niet toevallig. Veel van Poetins vertrouwelingen zijn ondertussen rijpe zeventigers. ‘Vladimir Poetin is bijzonder wantrouwig’, zegt Konstantin Sonin, politiek econoom aan de Universiteit van Chicago. ‘Het duurt enorm lang voor hij mensen vertrouwt. Poetin is een van de weinige autoritaire leiders die geen nieuwe allianties lijkt aan te gaan. Hij heeft nog steeds min of meer dezelfde kring van vertrouwelingen als dertig à veertig jaar geleden.’

Poetins wantrouwen neemt soms karikaturale vormen aan. Toen hij in februari een nieuwe opperrechter van het Russische Hooggerechtshof moest benoemen, koos hij voor de 71-jarige Irina Podnosova, een ex-klasgenote uit de jaren zeventig. Ook bij de nieuwste herschikking van de Russische regering opteerde hij voor vertrouwelingen die hij al decennia lang kent. In maart 2021 liet Poetin zelfs een wet goedkeuren waardoor de verplichte pensioenleeftijd voor functionarissen niet van toepassing is bij presidentiële benoemingen. Onder anderen Aleksandr Bortnikov, de directeur van de machtige inlichtingendienst FSB, is ondertussen al twee jaar voorbij de wettelijke pensioenleeftijd. Toch werd hij bij de herschikking van de regering gewoon weer benoemd.

Dat gebrek aan ‘vers personeel’ is een probleem waarmee veel autoritaire regimes kampen. Rusland is geen eenpartijstaat waar vers bloed gerekruteerd kan worden uit de hogere partijkaders. Dat de ‘tweede generatie’ stilaan meer kansen krijgt, is een poging om de toekomst van het regime veilig te stellen. Vanuit die doelstelling houdt het perfect steek om de zoontjes een plek te geven, meent Stephen Hall, professor Russische politiek aan de Universiteit van Bath. ‘Zij hebben er alle baat bij om het regime voort te zetten, want ze hebben er alles aan te danken. Omgekeerd hebben ze er niets bij te winnen om tegen de huidige hiërarchie in opstand te komen. Als ze Poetin bedreigen, bedreigen ze het hele systeem.’

Terrarium

In zekere zin is de promotie van figuren als Patroesjev en Kovaltsjoek jr. een symptoom van een breder fenomeen. Onder de waterlijn bestaat het Russische machtssysteem uit een groep clans die elkaar voortdurend naar het leven staan. ‘Ik vergelijk het wel eens met een terrarium waarin iedereen voortdurend met elkaar strijdt om middelen,’ zegt Fabian Burkhardt van het Leibniz-instituut voor Oost- en Zuidoost-Europees Onderzoek in Regensburg. In die context, beargumenteert Burkhardt, is het logisch dat de machthebbers familieleden naar voren schuiven. ‘Rusland is een land met zwakke instellingen. Er is nauwelijks parlementaire controle, er zijn geen echte verkiezingen, er is nauwelijks een rechtsstaat waarin eigendomsrechten verdedigd worden. In die context kan je enkel opklimmen als je relaties hebt die jouw positie en carrière beschermen.’ Die voortdurende onderlinge strijd is opzettelijk. Zolang iedereen binnen het systeem erop gericht is de strijd met elkaar aan te gaan, denkt niemand eraan om samen te spannen tegen de president.

Die onderlinge banden tussen de machtigen zijn niet noodzakelijk familiaal. Soms zijn ze regionaal of etnisch: een lokale gouverneur die carrière maakt in Moskou zal bijvoorbeeld vaak vertrouwelingen meenemen. Niet zelden gaat het om voormalige klasgenoten of ex-collega’s. Oksana Loet, de nieuwe minister van Landbouw, werkte bijvoorbeeld samen met Patroesjev jr. in de bankensector. De affiliaties zijn soms pijnlijk duidelijk. Denis Mantoerov, de voormalige minister van Industrie die recent benoemd werd tot vicepremier in de nieuwe regering, is bijvoorbeeld de protegé van Rostec-ceo Sergej Tsjemezov, de machtige baas van de Russische defensie-industrie. Toen Mantoerov zijn opwachting maakte voor zijn benoeming in het Kremlin, werd hij opmerkelijk genoeg vergezeld door zijn patroon. Door Tsjemezovs aanwezigheid leek het tafereel wel een oudercontact.

Tegelijk is het duidelijk dat al die familieleden ook risico’s met zich meebrengen. Net als in Toergenjevs Vaders en Zonen zijn generatieconflicten niet denkbeeldig. In 2012 werd defensieminister Anatoly Serdjoekov plots afgedankt, officieel op beschuldiging van corruptie. Serdjoekov was Ruslands meest succesvolle defensieminister aller tijden, die erin geslaagd was het leger danig te moderniseren en de corruptie gevoelig terug te dringen. Alleen bleek Serdjoekov een buitenechtelijke affaire gehad te hebben, en was zijn misnoegde schoonvader Viktor Zoebkov – naast ex-premier en voorzitter van Gazprom – toevallig ook zijn patroon. Serdjoekovs competentie, en zijn loyaliteit aan Poetin, bleken onvoldoende bescherming zodra zijn patroon hem liet vallen.

Naast schaamteloos nepotisme bestaat er nog een tweede vorm van machtsdynastieën. Veel sleutelfiguren in het huidige Russische systeem hebben roots in de nomenklatoera van de Sovjet-Unie. De vader van nieuwbakken defensieminister Andrej Beloöesov was – net als zijn zoon – bijvoorbeeld een invloedrijk econoom in de USSR. De grootvader van Anton Vajno, Poetins stafchef, was van 1978 tot 1988 leider van de Estse afdeling van de Communistische Partij. ‘Het uiteenvallen van de Sovjetunie heeft niet voor een tabula rasa gezorgd’, benadrukt Burkhardt. ‘Enorm veel huidige machthebbers komen uit families die ook al carrière maakten in de USSR. Dat is een van de voornaamste redenen waarom democratie in Rusland gefaald heeft.’

Het clansysteem lijkt evenwel instabieler te worden. Twee weken voor Poetins vijfde inauguratie als president werd viceminister van Defensie Timoer Ivanov gearresteerd op beschuldiging van corruptie. Ivanov was de zogenaamde ‘portefeuille’ van defensieminister Sergej Sjojgoe, die zijn duistere zaakjes beredderde. ‘Dat was hoogst ongewoon,’ zegt Hall. ‘Er is een soort ongeschreven regel dat je de kleinere vissen aanvalt, maar wegblijft van de zogenaamde “portefeuilles”. Dat Sjojgoe niet in staat was zijn protegé te beschermen, zal onder machthebbers ongetwijfeld tot grote ongerustheid leiden.’

Ideologisering

De opmars van de nieuwe generatie ‘prinsjes’ wordt onvermijdelijk in verband gebracht met het grote probleem waarvoor het poetinisme de komende jaren staat. Vladimir Poetin heeft tot bewijs van het tegendeel niet het eeuwige leven, maar van opvolging is nog geen sprake. In 2020 liet Poetin een nieuwe grondwet goedkeuren, die hem in theorie toelaat om tot 2036 aan de macht te blijven. Tegen die tijd is zelfs zijn buitenechtelijke zoon oud genoeg om president te worden. Tegelijk is het duidelijk dat er ook de komende jaren al iets moet gebeuren, meent Burkhardt. ‘Als het regime te lang wacht, riskeert het een gerontocratie te worden, met stokoude en zieke leiders zoals dat op het einde van de Sovjet-Unie het geval was. Het regime probeert zichzelf te reproduceren.’

Bovendien leert de recente geschiedenis dat ook familieleden niet te vertrouwen zijn wanneer het over macht gaat. In Turkmenistan bleek Serdar Berdymoechamedov na de machtswissel al snel uiterst bedreven in het inperken van zijn vaders invloed. De personencultus die Gurbanguly Berdymoechamedov rondom zich had gecreëerd werd in snel tempo afgebouwd, zijn oude vertrouwelingen de laan uitgestuurd. ‘Voor personalistische autocratieën als Rusland is het enorm moeilijk om de machtsovergang geregeld te krijgen,’ zegt Stephen Hall. ‘Poetin heeft gezien hoe Noersoeltan Nazarbajev, de president van Kazachstan, in enkele jaren tijd compleet werd uitgerangeerd door zijn opvolger. Zelfs toen hij in 2008 een zwakke figuur als Dmitri Medvedev tot president benoemde, merkte Poetin dat iedereen in het systeem zich plots op Medvedev begon te richten.’

Een bijkomende uitdaging daarbij is dat er in Rusland eigenlijk geen kader bestaat waarbinnen de tweede generatie kan functioneren. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Noord-Korea heeft Rusland geen staatsideologie. Er zijn geen ideologische traktaten of boeken waarin Poetin zijn ideeën en verwachtingen uiteenzet. ‘Dat lijkt nu stilaan te veranderen,’ meent Burkhardt. ‘Ideologie speelt een steeds grotere rol. Wie vroeger opgeleid werd in de Presidentiële Academie, kreeg een lesprogramma dat vergelijkbaar was met wat je aan een westerse businessschool leert. Vandaag worden nieuwe studenten bijna geïndoctrineerd. De kans dat het poetinisme Poetin zal overleven, is de voorbije jaren veel groter geworden.’