‘De Europese hypocrisie in Afrika komt als een boemerang in ons gezicht terug’

Wat doen Brussels Airlines en TotalEnergies in de adviesraad van het Europese Ontwikkelingsbeleid?

Wie de landkaart van Mozambique bestudeert, kan er nauwelijks omheen: van noord naar zuid is het land maar liefst 2000 kilometer lang, maar vrijwel alle spoorlijnen lopen er van west naar oost. Dat is geen toeval. Tot 1975 was Mozambique een kolonie van Portugal, dat de lokale bodem- en landbouwrijkdommen zo snel mogelijk via het spoor naar de kust wilde brengen, waar de Portugese en Britse schepen lagen te wachten voor de export.

Bovendien koos de Portugese bezetter Maputo, helemaal in het zuiden van het land, als hoofdstad, zodat hij de relaties met het Verenigd Koninkrijk, kolonisator van buurland Zuid-Afrika, goed kon blijven verzorgen.

Nog steeds kost het de inwoners van de Noord-Mozambikaanse kustprovincie Cabo Delgado een autorit van meerdere dagen om in het politieke en economische hart van het land te raken.

Bovendien spreken ze nauwelijks Portugees en zijn de meesten van hen moslim, in tegenstelling tot de rest van de Mozambikanen. Niet verwonderlijk dus dat de opstand tegen de Portugese bezetting indertijd in Cabo Delgado begon.

De regio is nog steeds een van de armste van Mozambique. Bijna de helft van de bevolking leeft er in armoede en een kleine 60 procent van de kinderen is chronisch ondervoed.

Toen er in 2009 voor de kust van Cabo Delgado enorme gasvoorraden werden ontdekt, bood dat de regio plots nieuwe kansen. Ware het niet dat de Europese spelers – denk aan het Franse Total Energies en het Italiaanse ENI – er als de kippen bij waren om meer dan één graantje mee te pikken van de Mozambikaanse bodemrijkdommen.

Voor radicale islamisten in de regio, niet zelden geïnspireerd door terreurgroep de Islamitische Staat, een ideale voedingsbodem om aan invloed te winnen. Er brak een bloedige strijd uit die duizenden mensen het leven kostte en een veelvoud daarvan op de vlucht joeg. Total Energies zag zich door het geweld genoodzaakt om zijn activiteiten te staken.

Voor Parijs was vooral dat laatste reden genoeg om zijn Europese bondgenoten tot actie aan te manen. Maar moest de Europese Unie zich werkelijk bezighouden met een zoveelste missie in Afrika, terwijl de militaire operaties in onder meer de Sahelregio op een flop aan het uitdraaien waren?

Er kwam een handig compromis uit de bus: via de zogenaamde Europese Vredesfaciliteit, die het levenslicht zag in 2021 en buiten de klassieke Europese begroting valt, trok de Unie 20 miljoen euro uit om de operatie uit te besteden aan Rwanda. Op het terrein wierp dat de nodige vruchten af: de situatie stabiliseerde en Total Energies hervatte de werkzaamheden.

M23-rebellen

Eind goed, al goed? Niet zo snel. Eerst komen de soldaten, niet veel later volgen de zakenlui, zo luidt het adagium – in Rwanda is dat met zakenman, generaal én president Paul Kagame een en dezelfde persoon. Niet toevallig kreeg een privébewakingsbedrijf in handen van de Rwandese overheid afgelopen zomer het contract om de beveiliging van Total Energies in Noord-Mozambique te verzorgen.

Elders in de regio legt het investeringsvehikel van Kagames partij een zonne-energiecentrale aan, terwijl andere Rwandese bedrijven hele dorpen uit de grond stampen voor de lokale vissers die wegens de gasprojecten noodgedwongen andere oorden moeten opzoeken.

Op korte termijn mag Kagame Mozambique dan wel orde en stabiliteit brengen, naar Oost-Congo voert hij vooral chaos en geweld uit. Daar rukten de door Rwanda gesteunde M23-rebellen de voorbije weken in sneltempo op en wisten ze de stad Goma op het Congolese leger en de VN-vredestroepen te veroveren.

Onder meer om zijn eigen hachje te redden wees Congolees president Félix Tshisekedi met de beschuldigende vinger naar het Westen. Dat kreeg meteen bijval van Congolese demonstranten, die de Belgisch-Nederlandse, Franse en Amerikaanse ambassade in Kinshasa belaagden.

Tshisekedi’s frustratie met het Westen is niet geheel onterecht, ook al kan hij zelf niet voorkomen dat heel wat Oost-Congolese rijkdommen clandestien naar Rwanda verdwijnen en Kagame grondgebied inneemt. Het Europese beleid ten overstaan van Rwanda is namelijk al veel langer onstandvastig.

Hoewel het al jarenlang duidelijk is dat het land de M23-rebellen steunt, kreeg Rwanda in november 2024 bijvoorbeeld nog een tweede Europese schijf van twintig miljoen euro toegestopt voor zijn opdracht in Mozambique.

België was het enige land dat zich onthield, maar het wilde zijn Europese bondgenoten Frankrijk en Portugal niet met een veto bruuskeren.

In december 2023 vond Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen het opportuun om op het vliegtuig naar Rwanda te springen. Aanleiding was een principeovereenkomst over kritische mineralen. Onder meer omdat de M23-rebellen zulke mineralen tijdens hun opmars in Oost-Congo plunderen, ervaarde Kinshasa dat als een klap in het gezicht.

Alsof Brussel nog zout in de wonde wilden strooien, werd de Europees-Rwandese overeenkomst uitgerekend een dag voor de Congolese parlementsverkiezingen getekend. Van een diplomatieke blunder gesproken.

Hypocrisie

Had Kagame zich in Oost-Congo terughoudender of net nog forser opgesteld als Europa in november niet nog eens twintig miljoen euro had overgemaakt? Op die vraag zullen we het antwoord nooit weten. Maar toen de Verenigde Staten, de Europese Unie en een enkele lidstaten in 2012 hun steun aan Rwanda terugschroefden omdat het toen ook in Oost-Congo tekeerging, nam Kagame wel gas terug. Ook vandaag heeft Europa voldoende hefbomen om Kagame op andere gedachten te brengen.

België riep zijn Europese bondgenoten intussen op sancties te treffen tegen Rwanda, terwijl de M23-rebellen eenzijdig een staakt-het-vuren afkondigden.

Het toont alweer hoe onzeker Europa de voorbije jaren geworden is, niet in het minst op het Afrikaanse continent. In de Sahelregio werden we de voorbije jaren op niet erg vriendelijke wijze verzocht om op te krassen, en ook elders in Afrika viert het antiwesterse sentiment hoogtij.

Die rancune bereikt onvermijdelijk ook de Europese bodem. Sinds Parijs enkele jaren geleden uit eigenbelang en wars van het internationaal recht resoluut de kant van Marokko koos in het dispuut rond de Westelijke Sahara, duiken er in Frankrijk niet toevallig Algerijnse influencers op die hun honderdduizenden volgers oproepen om bij onze zuiderburen aanslagen te plegen.

In Afrika mikt de EU almaar vaker op wat Brussel ‘gelijkwaardige partnerschappen’ noemt. Weinig verrassend bedienen zulke partnerschappen in de eerste plaats de eigen belangen – wat doen Brussels Airlines en TotalEnergies anders in de adviesraad van het Europese ontwikkelingsbeleid? Zeker in Noord-Afrika zijn onze politici vooral uit op meer energie en minder migranten. Kind van de rekening zijn landen die op zulke vlakken weinig te bieden hebben.

Gaf de Europese Commissie in 1990 nog 52 procent van haar steun aan de minst ontwikkelde landen, dan ging het in 2022 om nog maar 19 procent. Geld voor Syrische vluchtelingen wordt vooral uit de pot van Sub-Saharaans Afrika geschraapt.

De buitenlandse politiek staat onvermijdelijk bol van de hypocrisie, zei de Nederlander Diederik Samsom, architect van de Europese Green Deal, begin vorig jaar in de podcast Café Europa. Samsom heeft geen ongelijk – geen enkel land kan tegelijkertijd voor iedereen even goed doen. Die vaststelling mag er echter niet toe leiden dat Europa onder het mom van ‘gelijkwaardige partnerschappen’ dubbele standaarden hanteert.

Het is net die hypocrisie die de Russische president Vladimir Poetin aangrijpt om onder het mom van ‘de strijd tegen het verdorven Westen’ zijn imperiale veldtocht in Oekraïne goed te praten. Niet moeilijk dat hij in delen van Afrika op zo veel begrip kan rekenen.

Nu de Verenigde Staten hun USAID-programma voor minstens drie maanden stopzetten, liggen er voor de Europese Unie enorme kansen. Maar maken we dezelfde fouten uit het verleden, dan dreigt dat als een boemerang in ons gezicht terug te keren.