‘De democratische rechtsstaat valt niet te relativeren’

‘Dat sommigen in België sympathie hebben voor de Turkse repressie, is verbijsterend.’ Maar niet onverwachts, schrijft Marc Devos van Itinera. ‘Turkije is niet meer Europees geworden, maar Europa is meer Turks geworden’

Leest u even mee: ‘Stabiele instellingen hebben die de democratie, de rechtsstaat, de mensenrechten en het respect voor en de bescherming van minderheden garanderen’. Ziedaar het eerste criterium waaraan een land dat lid wil worden van de Europese Unie officieel moet voldoen. Daarenboven, zo gaat het verder, worden onderhandelingen met een potentiële kandidaat-lidstaat ‘pas geopend als aan het eerste criterium is voldaan’.

Wend nu uw blik naar Turkije. Turkije is al sinds eind 1999 erkend als een land op koers naar volwaardig lidmaatschap van de Unie. Wij, de verenigde EU-lidstaten, vinden Turkije onze evenknie in democratie, rechtsstaat, mensenrechten en minderheden. We kwamen tot dat verlichte inzicht amper twee jaar na de laatste succesvolle militaire coup (Lees ook ons overzicht van de 5 staatsgrepen in Turkije sinds 1960) in dat land en nog vooraleer ene Recep Tayyip Erdogan er aan de macht kwam. Slik.

Dat Europa zijn eigen identiteit en waarden te grabbel heeft gegooid in een geopolitieke calculus om een strategisch islamitisch land aan Europa te binden, is al heel lang duidelijk. Europese politieke leiders van een vorige generatie – de toenadering tot Turkije dateert al van begin jaren 1960, in de hoogdagen van de Koude Oorlog – hebben hoog spel gespeeld. Ofwel hebben ze gemeend dat Europese waarden onbelangrijk waren, ofwel hebben ze geloofd dat Turkije onder Europese invloed zou Europeaniseren. Dat eerste was een blunder, het tweede een illusie.

We weten intussen dat de vermenging van Turkije en Europa als een boemerang is teruggekeerd. Strategisch kunnen Europa en de NAVO niet zonder Turkije, zeker niet terwijl het Midden-Oosten in burgeroorlog verzinkt. Europa heeft aan Turkije de vluchtelingencrisis uitbesteed, daarbij de mensenrechten overboord kieperend. Wij in Europa hebben, dixit Erdogan, Turkije meer nodig dan dat Turkije Europa nodig heeft. Turkije is niet meer Europees geworden, maar Europa is meer Turks geworden.

Dan de waarden. Als de terroristische aanslagen ons iets duidelijk maken, is het wel dat er gedeelde waarden bestaan die onze samenleving zo fundamenteel onderscheiden van andere dat islamitische fanatici ze met willekeurige barbarij te lijf willen gaan. Onze ‘vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid’ – om die symbolische termen te gebruiken – betekent voor hen ‘decadentie, blasfemie en perversie’. Jongeren geboren en getogen in de meest vrije, vredelievende en sociale landen op de planeet ontpoppen zich tot theologische terroristen, overtuigd van de superioriteit van een wereldbeeld dat wij complete waanzin vinden.

Dat het ’theoterrorisme’ in onze eigen boezem gedijt, is angstwekkend. We kunnen het proberen te rationaliseren: het zijn probleemjongeren, ze worden gehersenspoeld, ze zijn vervreemd, ze zoeken zingeving, en zo verder. Theoterroristen zijn een gesel, maar een kleine losgeslagen minderheid. Dat is waar. Maar ze delen wel met grotere groepen een afkeer of twijfel tegenover basiswaarden van onze samenleving. Die waardenkloof is zelfs waarneembaar bij wat hier in België als een eerste generatie migrantenelite kan genoemd worden.

In de woelige dagen van staatsgreep en repressie in Turkije hebben succesvolle hoogopgeleide ‘Turkse Belgen’ het woord gekregen. En wat blijkt? Meerdere stemmen bepleiten begrip tegenover het regime van Erdogan. Er wordt gesteld dat een stevige reactie nodig is na een staatsgreep die niet als een akkefietje kan worden afgedaan. Er wordt verklaard dat een sterke leider nu belangrijker is dan democratie, die ook in Europa pas heel geleidelijk tot wasdom is gekomen.

Daar val ik van achterover. Ik praat de poging tot militaire staatsgreep niet goed, maar hij valt niet uit de lucht. Er zit een historisch patroon in. Mustafa Kemal Atatürk heeft hardnekkig geprobeerd om Turkije in een Westers staatsmodel te wringen. Nadien bewaakte een elite van Kemalisten de scheiding van Kerk en Staat. Telkens de teugels gevierd werden, kwam Turkije terecht in de vicieuze cirkel van islamitische staten: meer democratie bracht meer fundamentalisme, wat dan weer de democratie bedreigde. Een hele stoet islamitische partijen is er in de loop der jaren, precies met de sterke arm van het leger, verboden of van de macht verdreven. De AKP van Erdogan is zelf de spin-off van een verkozen en nadien verboden islamitische partij.

Het valt niet te ontkennen dat ook Erdogan en de AKP hun land op een hellend vlak richting autocratie en islamisme hebben gezet. Al jarenlang eroderen in Turkije de persvrijheid, de vrouwengelijkheid, de mogelijkheid tot vreedzaam protest en het respect voor minderheden. Democratie is meer dan verkiezingen winnen, het is niet de ‘dictatuur van de meerderheid’. Het is precies in tijden van crisis dat het respect voor democratische waarden zo belangrijk is om ontsporing te vermijden en een gedeelde toekomst te vrijwaren. Erdogan doet voorspelbaar het omgekeerde: de maskers vallen af. Hallo, Europese Unie?

Dat sommigen in België sympathie hebben voor de Turkse repressie, is verbijsterend. Maar het is dus niet onverwachts: het illustreert een waardenvervreemding die doordringt tot in de intelligentsia. We hebben huiswerk om die faliekante trend te keren. We kunnen beginnen met voor de eigen deur te vegen. Laten we de dreiging van terrorisme niet aangrijpen als alibi voor draconische maatregelen op Europese bodem.

De verleiding van een sterke leider die de evenwichten en vrijheden van democratie aan zijn laars lapt, is groot. Maar de lessen van de geschiedenis, van in de antieke oudheid tot in de 20^ste eeuw, zijn er om ons te doen beseffen hoe fataal die verleiding wel is. De sterkte van de democratische rechtsstaat is zijn weerbaarheid. Laten we ons democratisch weerbaar tonen. Het theoterrorisme is ideologisch: we kunnen het enkel verslaan door aan onze waarden vast te houden, niet door ze te relativeren.

@devosmarc is directeur van denktank Itinera en doceert aan de UGent. Hij is co-auteur van het nieuwe boek ‘De Verlichting uit evenwicht?’ (Van Halewyck, 2016)