‘De democratie wordt niet vernietigd door het volk, wel door de elite’

‘In plaats van uit opportunisme het radicaalrechtse gedachtegoed over te nemen, zouden centrumpartijen beter aan hun principes vasthouden’, zegt politicoloog Jan-Werner Müller van Princeton University.

‘Algemeen wordt aangenomen dat de sociaaldemocratie in crisis verkeert’, zegt politoloog Jan-Werner Müller op een zonnig terras in Berlijn. De hoogleraar aan Princeton University, gespecialiseerd in populisme, heeft net een gastcollege gegeven aan de Humboldt-Universität. ‘Ik denk dat die opvatting niet helemaal klopt. Als je aan mensen vraagt waar de sociaaldemocratie om draait, kunnen ze daar min of meer een duidelijk antwoord op geven’, zegt Müller. ‘Stel diezelfde vraag over centrumrechts en dan hebben ze het al een pak moeilijker.’

Zowel de sociaaldemocraten als de christendemocraten horen bij de verliezers van de Europese verkiezingen.

Jan-Werner Müller:De verkiezingen voor het Europees Parlement waren een gemiste kans. De media en politici waarschuwden voor een populistische en anti-Europese golf, met Steve Bannon als meester-strateeg achter de schermen, die de Europese Unie uiteen zou doen vallen. We moeten ons ervoor hoeden zulke misleidende clichés over te nemen. De verkiezingscampagne had veel meer moeten gaan over de inhoudelijke en ideologische verschillen tussen de belangrijkste partijen. Nu werd de kiezers als het ware de arm omgewrongen om voor Europa te stemmen en zo de populisten tegen te houden.

Ik ben er niet van overtuigd dat Donald Trump bereid is om de macht over te dragen als hij zou worden afgezet.

13 van de 28 Europese lidstaten worden bestuurd door minderheidsregeringen. Krijgen kiezers daardoor niet het gevoel dat het systeem niet langer deugt?

Müller: Het echte gevaar voor de democratie in Europa zijn de regeringen in Polen en Hongarije. Veel waarnemers beweren dat er onder de bevolking steeds meer hang is naar autoritair leiderschap. Maar de democratie wordt niet vernietigd door het volk, wel door de elite. De Italiaanse dictator Benito Mussolini werd door de koning en liberale partijen uitgenodigd om een regering te vormen. In de Weimarrepubliek hebben de conservatieve nationalisten de NSDAP van Adolf Hitler in het zadel geholpen.

Geldt dat ook vandaag nog?

Müller: Veel populistische partijen in het Westen zijn aan de macht gekomen met behulp van gevestigde waarden. De Britse euroscepticus Nigel Farage wordt bijgestaan door een horde Conservatieven en de Amerikaanse president Donald Trump wordt gesteund door de Republikeinse Partij. In plaats van uit opportunisme het radicaalrechtse gedachtegoed over te nemen, zouden centrumpartijen beter aan hun principes vasthouden.

Centrumpartijen die populistische partijen de kaas van het brood willen eten, hanteren de verkeerde strategie?

Müller: Aanvankelijk kiezen traditionele partijen vaak voor de confrontatie. Ze beweren dat populisten leugens verkopen en dat hun voorstellen onhaalbaar zijn. Wanneer ze vervolgens de populistische retoriek overnemen, geven ze impliciet toe dat populisten weten wat er ‘echt leeft’. Het hele politieke speelveld kan zomaar opschuiven naar de extremen. We mogen niet de fout maken om iedereen die kritiek heeft op de elite weg te zetten als populist, maar echte populisten beweren dat zij de énige vertegenwoordigers zijn van hét volk. Wie niet akkoord gaat met hun opvattingen, maakt voor hen automatisch deel uit van een corrupte elite en verraadt het ware volk. Populisten zijn antipluralistisch, voor hen is er maar één authentieke wil van het volk.

Biedt een cordon sanitaire tegen populistische partijen een oplossing?

Müller: Ik ben tegen totale uitsluiting. Wie niet met zulke partijen wil praten, bevestigt net de bewering dat de elite nooit naar het gewone volk luistert. Bovendien is zo’n cordon ook op een meer fundamentele manier problematisch. Door een dialoog met partijen op voorhand uit te sluiten, wordt het stemrecht van hun kiezers feitelijk ontnomen. Trouwens, zelfs zonder een formeel cordon worden die al afgeschreven: denk aan de deplorables-uitspraak van Hillary Clinton in 2016. Nog problematischer was het feit dat ze de Trump-kiezers in diezelfde speech irredeemable (onverbeterlijk) noemde. Zo verklaarde ze een groot deel van de Amerikanen ongeschikt om hun stem uit te brengen. Een regelrechte aanfluiting van de democratie!

We mogen niet de fout maken om iedereen die kritiek heeft op de elite weg te zetten als populist.

Lang werd aangenomen dat populistische partijen wel zouden vervellen tot ‘gewone’ partijen zodra ze aan de macht kwamen. Of dat ze door de mand zouden vallen zodra ze hun beloftes moesten uitvoeren. Dat blijkt niet te kloppen, tonen mensen als de Hongaarse leider Viktor Orbán en de Italiaanse vicepremier Matteo Salvini aan.

Müller: Het was erg zelfgenoegzaam om te denken dat het probleem zichzelf zou oplossen. We zien ook dat populistische partijen van elkaar leren. Heinz-Christian Strache, de ex- voorzitter van de Oostenrijkse FPÖ, verklaarde bijvoorbeeld dat hij een medialandschap wilde uitbouwen zoals Orbán dat heeft gedaan.

Hoe moeten de traditionele partijen de populisten dan bestrijden?

Müller: Er bestaat niet één antivirus. Het succes van populisten heeft vaak veel te maken met specifieke binnenlandse aangelegenheden. Narendra Modi in India heeft niet om dezelfde redenen gewonnen als Trump in de VS. Maar het is wel duidelijk dat centrumpartijen vol overtuiging moeten opkomen voor hun standpunten. Op die manier kunnen ze zelf de agenda bepalen, in plaats van de thema’s te laten dicteren door anderen.

Gematigde politici moeten migratie- en identiteitskwesties niet uit de weg gaan, wel integendeel. Maar als een populist beweert dat de Duitse bondskanselier Angela Merkel het Duitse volk wil vervangen door Syriërs, moeten ze duidelijk maken dat er een rode lijn wordt overschreden. Op zo’n moment is het wel cruciaal om die populist als antidemocratisch te ontmaskeren. Ook directe democratie kan helpen om populisten kleur te laten bekennen.

Pleit u nu voor referenda? Daar vind je sinds de brexit niet meer veel voorstanders van.

Müller: Een goed georganiseerde volksbevraging kan veel waarde hebben, vooral als die van onderuit wordt georganiseerd. En als populisten aan de macht zijn, worden referenda nog interessanter. Als de uitslag tegenvalt, kunnen ze zich niet langer de enige legitieme vertegenwoordigers noemen.

De Turkse president Recep Tayyip Erdogan heeft de recente verkiezingen in Istanbul ongeldig laten verklaren nadat hij had verloren.

Müller: Dat is een terecht punt. Wie naar eigen zeggen de stille meerderheid vertegenwoordigt, valt bij een verkiezingsnederlaag door de mand óf moet beweren dat die meerderheid door een externe vijand het zwijgen werd opgelegd. Vaak kiezen ze voor dat laatste. Daarom ben ik geen tegenstander van de afzettingsprocedure tegen Donald Trump. Ik ben er niet van overtuigd dat hij bereid is om de macht over te dragen als hij de verkiezingen zou verliezen.