De Brexistentiële crisis: boos, bedroefd en verdeeld

‘Britse vrienden omhelzen me met de somberte van een begrafenis. Ze hebben gehuild, slapeloze nachten gehad en zich misselijk gevoeld bij de gedachte aan Europees isolement.’ Lia Van Bekhoven vertelt hoe het Verenigd Koninkrijk de brexit beleeft en gaat na wat er mis is gegaan. ‘Hoe kan het dat niemand de culturele oorlog over inkomen, klasse en nationalisme zag aankomen?’

Een week na het referendum en de Britten kunnen maar niet wakker worden uit de boze droom die brexit heet. ‘Ik schaam me gewoon voor mijn ouders’, zegt het meisje achter de receptie van een West-Londens salon. ‘Ze hebben allebei voor uittreden gestemd. Ik heb ze nog zo gevraagd het niet te doen, en nu hebben ze mijn toekomst opgeblazen. We hebben er vreselijke ruzies over.’

Ik was voor lichte afleiding de kapperszaak binnengelopen, maar er is niet aan te ontkomen. Brexit is overal. Het heeft families verdeeld en vriendschappen beëindigd. Inblijvers schrappen uitnodigingen voor verjaardagsfeesten, ‘omdat ik zonder geweer geen brexiteer wil zien’, zegt een vriend.

De ene helft van het land heeft de andere ‘unfriend’. In nagelbars en kebabtenten, niet echt hotbeds van politiek debat, en in bussen en de metro vang je gesprekjes op over brexit. Ik kan me niet herinneren dat er zoveel over politiek gepraat werd in Londen. En met zoveel emotie. Britse vrienden omhelzen me met de somberte van een begrafenis. Ze zeggen zich ontworteld te voelen. Ze schamen zich Brits te zijn. Ze hebben gehuild, slapeloze nachten gehad en zich misselijk gevoeld bij de gedachte aan Europees isolement.

Er is jaloezie op diegenen die op zolder geboorteakten hebben liggen, ooit achteloos in een schoenendoos gegooid, van Oostenrijkse en Spaanse grootouders. Met een dubbele nationaliteit heb je nog een toekomst in Europa. De Ierse ambassade heeft Britten opgeroepen geen paspoortaanvragen meer in te dienen. Het consulaat, dat gemiddeld twee honderd verzoeken dagelijks behandelt voor Ierse paspoorten, heeft er nu op een dag 4.000 te verwerken gehad.

Sinds ik mijn Britse schoonmoeder tranen in haar afwaswater zag huilen over de stakende mijnwerkers in de jaren tachtig, was er niet zo’n gevoel van doem. ‘Engeland heeft een nieuwe geschiedenis’, zegt een vriendin. ‘Er is een tijdperk voor brexit en een erna’. De overwinning van de Uittreders heeft de omgangsvormen op straat, doorgaans civiel maar onverschillig, veranderd. Nationalisten triomferen met aanslagen en beledigingen op moslims en Europeanen die een maand geleden ondenkbaar waren.

In Westminster loop ik Alastair Campbell tegen het lijf, de vroegere woordvoerder van Tony Blair. ‘Je zult nu wel zin hebben terug te gaan naar Nederland, hè?’ Campbell, niet van de TV-schermen te slaan met zijn commentaar op de ‘cynische, brexit nihilisten’, is evengoed symptoom van de politieke malaise die brexit mogelijk maakte.

Achter ons staat, letterlijk, het Britse parlement op instorten. De stenen muren brokkelen af als je ze aanraakt, de meesten van de drieduizend ramen sluiten niet. Lekkende daken veroorzaken overstromingen en er zijn binnenbrandjes omdat de 714 kilometer aan elektriciteitskabels sinds de oorlog niet vervangen zijn. ‘Als het niet bovenaan de monumentenlijst stond, zou ik adviseren het af te breken’, zei vorig jaar architect Adam Watrobski, belast met de conservering van misschien wel ’s werelds beroemdste parlementsgebouw.

Er is geen betere metafoor voor de Britse politiek. De moeder der parlementen, sterk gecentraliseerd, klassengericht en onrepresentatief, voedt al decennia de verachting bij de kiezers. Overal in Europa en de VS is verzet tegen de politieke elite, maar de afkeer in het VK wordt nog eens vergroot door een systeem dat niet werkt. Het Britse stelsel garandeert dat bij Kamerverkiezingen de meeste stemmen niet worden geteld, dat kleine partijen worden gewurgd voordat ze geboren zijn en nieuwe stromingen resoluut geweerd. Een voorbeeld. De anti-Europese, nationalistische Ukip won bij de parlementsverkiezingen vorig jaar vier miljoen stemmen. Het leverde de partij van Nigel Farage zegge en schrijve een zetel op. Voor Ukip-stemmers en anderen was het referendum de enige manier zich te laten horen. Daarom ook kan het resultaat niet worden teruggedraaid.

Wij buitenlanders bekijken de Britse, politieke tradities vaak met een mengeling van afgunst en respect. Ik weet van collega’s in Nederland die uitkijken naar het wekelijkse vragenuurtje aan de Britse premier. In Hilversum gaan de computerschermen dan op Sky nieuws in afwachting van puur, politiek theater. ‘Hadden wij maar zulke welbespraakte, geestige Kamerleden.’

Maar degenen die zich afvragen waarom er een vacuüm is in de hoogste regionen van de Britse politiek en hoe het in godsnaam mogelijk is dat de belangrijkste beslissing in een generatie zo chaotisch was voorbereid en uitgevoerd, vinden een groot deel van het antwoord in dit gotische gebouw aan de Theems. Het is niet toevallig dat in het Lagerhuis oppositie en regering lijnrecht tegenover elkaar zitten, gescheiden door twee zwaardlengtes. Het conflictmodel is de basis van de Britse, politieke cultuur. Het bevoordeelt verbale agressie en scherpte. Mensen als Boris Johnson, of Borisconi, zoals we hem dankzij een van die spitse parlementariërs moeten noemen, komen in dit parlementaire pretpark makkelijk boven drijven. Maar voor compromissen en coalities is het ongeschikt.

Voor veel van brexits pleitbezorgers in pers en parlement, is politiek een spel. Ze is waarden- en feitenvrij en vol aannames en wensdenken. Ongewenste feiten zijn bangmakerij, de Fear Factor. In de campagne werden economen en internationale instituten die waarschuwden voor economische zelfmoord, van de hand gewezen met: ‘De mensen in dit land hebben genoeg van deskundigen.’ Intellectuelen, altijd al gewantrouwd in het VK, worden nu verfoeid. Intelligente politici kunnen enkel overleven als ze pretenderen dat ingewikkelde problemen eenvoudig oplosbaar zijn.

Brexit kon gebeuren omdat ze werd aangewakkerd door de Britse pers. De lont werd veertig jaar geleden aangestoken door dagbladen voor wie het een sport is de EU te verslaan als lachwekkend of bedreigend. Met hype, haat en misplaatste kennis van Engelands plaats in de wereld, zijn zij het die de politieke agenda sturen. Verhalen over anderhalf miljoen Turken die op het punt staan het VK binnen te komen (Daily Mail) en de voorkeur in Buckingham Palace voor uittreden (Queen voor Brexit – The Sun) doen naar adem snakken.

The Sun dares to use the Queen again in Brexit front page https://t.co/O49u5w3bs7#VoteRemain pic.twitter.com/opfiJZdmn7

— Michael Vine (@mpvine) 23 juni 2016

Met nostalgisch optimisme wordt een nieuwe toekomst voorgesteld. ‘Wij zijn ’s werelds vijfde grootste economie.’ ‘Wij hebben er eerder alleen voor gestaan.’ ‘We moeten gewoon op onszelf vertrouwen.’ Maar eigenlijk ging het de tabloids niet eens om de EU. Voor de kwantiteitskranten was Brexit een sideshow. Ze was een technisch detail in het politieke psychodrama van de Conservatieve partij.

Het Europees referendum was een roekeloze zet van David Cameron. Maar geen plan te hebben hoe Groot Brittannië buiten de EU op het droge te trekken, is criminele nalatigheid. Het was niet onze taak een draaiboek te hebben in geval het VK uit zou treden, zegt Downing Street. En de Uittreders hadden geen plan omdat ze niet gedacht hadden te winnen. Waarom zou er een plan zijn, schamperde columnist Rafael Behr in The Guardian? ‘Pyromanen hebben nooit water bij zich.’

Natuurlijk had het anders gekund. Als Britse bestuurders gewild hadden, hadden ze kunnen zien hoe je een volksstemming organiseert, zonder daarvoor een grens te hoeven oversteken. Bij het referendum van 2014 over Schotse zelfstandigheid liet de overheid in Edinburgh een boekwerk van 648 pagina’s verspreiden met daarin de voor- en nadelen van afsplitsing van Groot Brittannië. In een postkantoor in Glasgow sprak ik een vrouw die sommige passage’s van buiten kende. Het boekwerk was de basis voor het Schotse referendumdebat. Bij de discussie over Brexit hield niemand zich aan de agenda omdat er geen agenda was. ‘Nog nooit’, schreef Nick Cohen in The Observer, ‘is een revolutie over de Britse positie in de wereld beraamd met zoveel onachtzaamheid en zelfgenoegzaamheid.’

‘Ik kijk ernaar uit over een paar jaar de berouwvolle gezichten te zien van de uittreders, als ze geconfronteerd worden met de rotzooi die ze hebben veroorzaakt’, zegt een vriend. Het zal niet gebeuren. Uittreders zullen zich eerder verraden, dan berouwvol voelen. Ze hadden gestemd voor een breuk met de EU, niet voor een recessie, of voor een afbrokkelend Verenigd Koninkrijk. Hoe gaan ze reageren als blijkt dat er geen geld is voor de crisis in de gezondheidszorg en geen massale uittocht van Polen?

‘Het is alsof we teruggaan in de tijd’, zegt een overbuurvrouw. Ze is bang voor sociale ontwrichting. Ze herinnert zich TV-beelden die ze als zevenjarige zag van rassenrellen in Brixton. In de jaren zeventig en tachtig, toen ik me er vestigde, was de Britse hoofdstad not the place to be. Londen was mistroostig en shabby. Racisme en stakingen waren de norm en leegloop was een groot probleem. Margaret Thatcher zei te hopen dat haar kinderen in Canada goede banen zouden vinden, want voor Londen zag ze geen toekomst. Voor de Britten in hun ‘brexistentiële crisis’, is dit het nachtmerriescenario.

De regenachtige dagen na de referendumuitslag laten zich lastig rijmen met de laatste keer dat Groot Brittannië zich onderwierp aan zelfonderzoek. Bij de Olympische Spelen van 2012 presenteerde het land zich als zelfverzekerd, open, internationaal en verdraagzaam. ‘Was het een illusie?’, is de vraag in e-mails en op Twitter. Hoe kan het dat niemand de culturele oorlog over inkomen, klasse en nationalisme zag aankomen? En is die terug te draaien? ‘Engeland is’, zei Mark Rutte, ‘politiek, monetair, constitutioneel en economisch in elkaar gestort.’

Vroeg of laat zullen de gevolgen van deze volksopstand leiden tot een nieuwe sociale en economische orde, maar voorlopig zitten de Britten vast in een landelijke catastrofe die ze enkel aan zichzelf te wijten hebben.