De belastingtrucs van de superrijken: hoe Elon Musk en co zich rijk rekenen

Welke trucs gebruiken de rijkste mensen ter wereld om aan de fiscus te ontglippen? En hoe slaagde Jeff Bezos erin om zelfs nog 4.000 euro kinderbonus op te strijken?

De huidige postindustriële economische orde is nauwelijks nog te vergelijken met het kapitalisme van de vorige eeuwen. Kapitaal is veel vluchtiger geworden, het beweegt zich razendsnel voort en het vermenigvuldigt zich veel sneller. Door de lage rente neemt de waarde van aandelen en vastgoed steeds verder toe. En het zijn vooral rijke mensen die zich zulke investeringen kunnen permitteren.

Alleen al tijdens de pandemie telde het Amerikaanse tijdschrift Forbes 573 nieuwe miljardairs, op een moment dat velen vreesden voor hun job en de overheid ontelbaar veel kleine bedrijven met belastinggeld moest redden.

De miljardairs van vandaag vallen niet te vergelijken met de superrijken uit het verleden. Toen Forbes in 1987 de eerste lijst van de rijkste mensen ter wereld publiceerde, werd die lijst aangevoerd door de Japanse zakenman Yoshiaki Tsutsumi, met een vermogen van – aangepast aan de inflatie – 51,7 miljard dollar. Het vermogen van Elon Musk, de huidige koploper van de lijst, bedraagt 218 miljard dollar. Musk is de CEO van autobouwer Tesla en de oprichter van ruimtevaartbedrijf SpaceX.

In 2019 creëerden alleen al de zes grootste beursgangen van giganten uit Silicon Valley op slag 6000 nieuwe multimiljonairs.

Het is weinig verwonderlijk dat vooral de relatief jonge techindustrie aan een ongezien tempo multimiljonairs produceert. Big Tech heeft de wereld samen met de digitalisering overrompeld en zo de bedrijven met de grootste waarde voortgebracht. Honderdduizenden werknemers profiteren dankzij mede-aandeelhouderschap direct mee van de reusachtige beurswaarde van soms relatief kleine bedrijven, die wordt aangedreven door enorme hoeveelheden durfkapitaal.

In 2019 creëerden alleen al de zes grootste beursgangen van Amerikaanse technologiebedrijven zoals Airbnb op slag 6000 nieuwe multimiljonairs. 230 miljard dollar werd verdeeld over een half dozijn bedrijven.

In Silicon Valley, het gebied ten zuiden van de stad San Francisco waar heel wat van die techgiganten gevestigd zijn, heeft dat ook impact op de woningmarkt. Inwoners met een normaal loon trekken er weg omdat techmiljonairs en -miljardairs er alles opkopen. Zo bezit Facebook-eigenaar Mark Zuckerberg ongeveer tien huizen in de streek, terwijl hij ook elders al aardig wat vastgoed bezit. Op de eilandengroep Hawaï bijvoorbeeld.

Hawaï heeft zich ontpopt tot de hotspot voor de groten uit de techwereld. Behalve Zuckerberg en Amazonstichter Jeff Bezos kocht ook computerpionier Michael Dell er een luxeresort voor 280 miljoen dollar, het Four Seasons Resort Maui. De suite met een 180°-zicht op zee is beschikbaar voor 10.215 dollar per nacht. Larry Ellison, de oprichter van Oracle, kocht ineens een volledig eiland, Lanai, voor een luttele 300 miljoen dollar.

Gebruiken de rijken uit Silicon Valley al hun pasverworven rijkdom ook om zich solidair te tonen met de minder begoede medemens? Niet echt. PayPal-oprichter Peter Thiel steekt liever miljoenen in esoterische projecten om een mensenleven te verlengen. Tegelijkertijd probeerde hij een eigen eilandstaat in de Stille Oceaan te stichten, naar eigen zeggen om aan de verstikkende bemoeienissen van Vadertje Staat te ontsnappen, en zo helemaal geen belastingen meer te hoeven betalen.

Ook Sean Parker, de oprichter van Napster en een Facebook-investeerder van het eerste uur, spuwt graag zijn gal over het teveel aan staat en belastingen. Zijn vermogen is intussen aangegroeid tot 2,8 miljard dollar, maar dat geld steekt hij liever in extravagante feestjes, zoals zijn eigen bruiloft. Voor het huwelijksfeest werd een Californisch natuurreservaat omgetoverd tot een scène uit Lord of the Rings, compleet met ruïnes van een kasteel en met kostuums voor alle gasten. Die gasten konden er luisteren naar Sting, die voor een taart van drie meter hoog stond te zingen. De totale kostprijs: 3,4 miljoen euro. Milieuverenigingen deden achteraf hun beklag over de gevolgen voor het natuurreservaat.

De allerrijksten harken elk jaar miljarden bijeen en betalen meestal geen cent inkomstenbelasting. Volledig legaal.

Onderzoeksjournalist Jesse Eisinger herinnert zich nog dat het vrij lang duurde voor hij doorhad dat hij op een goudmijn was gestoten toen hij de persoonlijke belastingaangiftes van duizenden Amerikaanse superrijken kreeg doorgespeeld. Op het eerste gezicht hebben de eindeloze regels en kolommen vol namen, datums en bedragen die over het scherm zoeven ook geen betekenis. Iemand had de gegevens aan de nieuwswebsite ProPublica bezorgd, waar Eisinger voor werkt. De explosieve informatie kwam uit de databank van de Amerikaanse belastingdienst IRS, die over een van de best beveiligde computernetwerken van de VS beschikt.

‘Het was puur goud’, vertelt Eisinger tijdens een gesprek in een New Yorks café. Cijfers en geheimen vormen al langer zijn specialiteit. Eisinger won ooit de Pulitzerprijs voor een reeks over dubieuze intriges in de Amerikaanse financiële sector. Ondanks die expertise hadden Eisinger en zijn team maanden tijd nodig om de data, die tot 15 jaar geleden teruggaan, te ontcijferen en te verifiëren. Het resultaat was adembenemend. Jeff Bezos, Elon Musk, Mark Zuckerberg, Bill Gates, Warren Buffett, Rupert Murdoch, Michael Bloomberg: de allerrijksten harkten elk jaar miljarden bijeen en betaalden meestal geen cent inkomstenbelasting. Volledig legaal, overigens.

De superrijken profiteren er vooral van dat de fiscus in de VS alleen kijkt naar werkelijke inkomsten en niet naar theoretische vermogensgroei door winsten uit aandelen of vastgoed. Laat net dat voor de rijken een grote bron van inkomsten zijn, terwijl ze hun loon kunstmatig laag kunnen houden, en ze hun verliezen uit investeringen en hun intresten fiscaal kunnen aftrekken. Ook symbolische lonen van 1 euro drukken de belastingen en zijn bijzonder geliefd bij de mogols uit Silicon Valley.

Om de wirwar aan data van de IRS ook voor leken begrijpbaar te maken, berekenden Eisinger en zijn team de ‘true tax rate’, het echte belastingtarief. Kort samengevat: terwijl een doorsnee Amerikaan tussen de 22 en 37 procent aan inkomstenbelastingen betaalt, kwamen de 25 rijkste Amerikanen, dankzij hun opgeblazen verliesrekeningen, ervan af met gemiddeld 3,4 procent, hoewel ze volgens Forbes tussen 2014 en 2018 samen 401 miljard dollar rijker waren geworden. Alleen zo konden ze zich hun weelderige levensstijl permitteren, met grote villa’s, jachten en privéjets op krediet. Wat de rijken de fiscus voorspiegelden, kwam in de verste verte niet overeen met hun economische vermogen.

Volgens de berekeningen van ProPublica betaalde Elon Musk tussen 2014 en 2018 amper 3,3 procent inkomstenbelasting. Topondernemer Michael Bloomberg betaalde de schatkist 1,3 procent belastingen en Jeff Bezos was goed voor 1 procent. In 2011 slaagde Bezos erin om als een van de rijkste mannen ter wereld de overheid toch een sociale bijdrage te ontfutselen: een kinderbonus van 4000 euro.

De vindingrijkste onder de superrijken was de miljardair die graag gezien wordt als een van de ‘goede’ rijken: zakenman en superinvesteerder Warren Buffett. Hij breidde tussen 2014 en 2018 zijn fortuin met 24,3 miljard dollar uit en betaalde maar 23,7 miljoen dollar belastingen, wat neerkomt op 0,1 procent.

Eisingers team reconstrueerde hoe slimme beleggers dankzij een pensioenwet voor middenklassengezinnen belastingvrij winsten uit aandelen opstreken. Het team reconstrueerde hoe ze hun belastingen drukten door sportclubs te kopen of door zich met vastgoed voor miljoenen in de schulden te steken, en hoe ze hun fortuin veiligstelden voor hun nakomelingen door erfbelastingen te omzeilen.

De publieke verontwaardiging was enorm. Het Witte Huis presenteerde in de herfst een eigen studie die nauwelijks afweek van de bevindingen van ProPublica. De 400 rijkste Amerikaanse miljardairs zouden, met dank aan een ‘onvolledige inkomensberekening’, tussen 2010 en 2018 gemiddeld maar 8,2 procent inkomstenbelastingen hebben betaald. Dat is niet eens half zo veel als de gemiddelde werkende Amerikaan.

‘We moeten het belastingsysteem repareren.’

econoom Gabriel Zucman

De meeste van de genoemde miljardairs geven weinig om de onthullingen. Elon Musk was er als de kippen bij om zijn geliefde belastingtrucje te gebruiken om de overname van Twitter te financieren. Het grootste deel van Musks vermogen van 218 miljard bestaat uit aandelen van Tesla en SpaceX. Toenemende rijkdom door waarderende aandelen wordt niet belast. Er kunnen pas belastingen geïnd worden als Musk de aandelen verkoopt. Als aandeelmiljardairs zoals Musk geld nodig hebben, verkopen ze daarom geen aandelen, maar lenen ze de benodigde som met de aandelen als onderpand. Leningen waarmee vervolgens nieuwe rijkdom gecreëerd wordt, zijn geen belastbaar inkomen, zelfs niet als het over miljarden dollars gaat. Bovendien zijn de gemaakte schulden fiscaal aftrekbaar.

Volgens econoom Gabriel Zucman is het Westen vooral dankzij dat geperverteerde belastingsysteem op weg naar de oligarchie. Zucman doctoreerde bij de bekende econoom Thomas Piketty en geeft tegenwoordig les aan de Californische topuniversiteit Berkeley. Zucmans onderzoek naar vermogensconcentratie veroorzaakte veel deining onder economen en politici. Samen met zijn collega’s ontdekte Zucman onder andere dat de vermogenden meer dan achtduizend miljard euro in belastingparadijzen geparkeerd hadden en de westerse industrielanden op die manier 200 miljard euro aan belastinginkomsten misliepen. Per jaar.

Zucman noemt de rijkdomsconcentratie in combinatie met belastingontwijking ‘de gebroken belofte van de globalisering’. De liberalisering van de handel, de financiële sector en de arbeidsmarkt heeft de maatschappij als geheel dan misschien rijker gemaakt, volgens de econoom hebben enkel degenen die al welvarend waren van de winst geprofiteerd. Dat komt doordat landen hun belastingen op kapitaal en de hoogste inkomens hebben verlaagd.

Die wereldwijde belastingdumping heeft volgens Zucman de regeringen de middelen ontnomen om de verliezers van de globalisering te beschermen. Tegelijkertijd, oppert Zucman, waren ze verplicht om de gewone werkende mensen zwaarder te belasten, anders konden ze de cadeaus voor de rijken niet betalen.

In Zucmans ogen is dat de reden voor het sluimerende ongenoegen bij de middenklasse in de westerse industrielanden. Het vormt ook de basis voor zijn politieke programma: de wereldwijde belastingdumping tegenhouden en in ieder land de factor kapitaal zwaarder belasten. ‘Als we de globalisering willen redden,’ zegt hij, ‘moeten we ons belastingsysteem repareren.’

Nog dankzij Eisingers onderzoek lijkt er nu effectief een en ander te bewegen. De sociaal-economische denktank OESO presenteerde al een plan voor een wereldwijde minimumbelasting. De Europese Unie wil paal en perk stellen aan de belastingconcurrentie tussen haar lidstaten. Meer dan 200 toonaangevende Amerikaanse economen en juristen schreven in een open brief dat ze de invoering van een nieuwe rijkenbelasting in de VS steunen.

Als dat plan uitgevoerd wordt, zou het een keerpunt betekenen voor de belangrijkste economie van het Westen, een mogelijk voorteken van meer eerlijke belastingen. Het ziet er echter niet naar uit dat er in de sterk gepolariseerde Verenigde Staten daarvoor een meerderheid te vinden is.

Tim Bartz, Christoph Giesen, Marc Pitzke, Michael Sauga en Thomas Schulz

© Der Spiegel/ Vertaling door Dries Blontrock