Militaire experts maken zich zorgen over een nieuwe wapenwedloop. Studies tonen aan dat de gevolgen van een nucleair conflict nog erger zullen zijn dan gevreesd.
Half augustus raasden sneeuwstormen door Schotse steden. In Noord-Amerika bevroren rivieren en meren, en overal op het noordelijk halfrond mislukten de oogsten. De mensen overleefden wanhopig op boomschors en hondenvlees, in Frankrijk veroorzaakte de honger opstanden en revoltes.
Het jaar 1816 ging de geschiedenis in als het ‘Jaar zonder Zomer’. Een verafgelegen natuurramp was verantwoordelijk voor die mini-ijstijd: de uitbarsting van de vulkaan Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa, een jaar eerder. Meer dan een week lang blies de vulkaan enorme hoeveelheden gesteente en as kilometers de lucht in. Het stof verspreidde zich als een mist over de aarde en schermde het zonlicht af. Hierdoor daalden de temperaturen op het noordelijk halfrond met bijna een graad.
Nieuwe ijstijd
Tegenwoordig kan de mensheid zo’n klimaatramp op elk moment zelf veroorzaken, met slechts één druk op de knop: een kernoorlog zou een ijstijd veroorzaken die veel ernstiger zou zijn dan die na de vulkaanuitbarsting. En die zou, volgens modelberekeningen, veel langer duren.
Bij de ontploffing van een waterstofbom ontstaat er een allesvernietigend vuur rondom de explosie. In een kernoorlog tussen Rusland en de Verenigde Staten zouden honderden grote steden op het noordelijk halfrond tegelijkertijd in vlammen opgaan. De branden zouden tot wel 150 miljoen ton roet in de atmosfeer slingeren, waardoor de lucht kouder zou worden dan ooit tevoren. Het zou een koudegolf zijn zoals de mensheid nog nooit heeft meegemaakt.
Een internationaal team onder leiding van de atmosfeeronderzoeker Lili Xia van de Rutgers University in New Jersey heeft met behulp van de huidige klimaatmodellen de verwoestende hongersnoden gesimuleerd die een nucleaire winter wereldwijd zou veroorzaken. Het onderzoek bouwt voort op eerdere studies: sinds de jaren 1980 onderzoeken wetenschappers geregeld de mogelijke gevolgen van een nucleaire aanval.
Na een kernoorlog zou de gemiddelde wereldtemperatuur met maximaal acht graden Celsius dalen. In grote delen van het noordelijk halfrond zou het zelfs 20 graden kouder worden dan nu. Ter vergelijking: tijdens de laatste ijstijd, 20.000 jaar geleden, lagen de temperaturen ongeveer vijf graden lager dan nu. Pas ongeveer tien jaar na een kernoorlog zou het meeste roet uit de atmosfeer zijn neergeslagen – zolang zou de aarde een planeet van koude en duisternis blijven. Vooral in de gematigde streken op het noordelijk halfrond – van de VS over Europa tot China – zou de landbouw vrijwel volledig stilvallen.
Hongersnood
In totaal zou, volgens de in Nature Food gepubliceerde studie, de wereldwijde gemiddelde calorieproductie uit landbouwgewassen drie tot vier jaar na de kernoorlog met 90 procent dalen’. De enorme oogstverliezen zouden zowel mais, rijst, soja als tarwe treffen. Alleen de visserij zou minder dramatisch afnemen, omdat de zeeën niet zo sterk afkoelen als de lucht.
Meer dan vijf miljard mensen zouden tijdens een nucleaire winter verhongeren.
Jarenlange voedseltekorten zouden uiteindelijk meer slachtoffers eisen dan de eigenlijke nucleaire vuurzee: in een week durende nucleaire oorlog tussen Rusland en de VS zouden naar schatting 360 miljoen mensen omkomen – door verbranding, verscheuring of straling. Maar meer dan tien keer zoveel mensen – meer dan vijf miljard – zouden tijdens een nucleaire winter verhongeren.
‘Ik was ook verrast door het aantal slachtoffers dat ver van de explosieplaatsen te verwachten is, zelfs vele jaren na een kernoorlog’, zegt Benjamin Bodirsky van het Potsdam Institute for Climate Impact Research (PIK), die als landbouwkundige betrokken was bij het onderzoek.
Hoe groot is het risico dat zo’n wereldwijde ramp zich voordoet? Is dat scenario niet extreem onwaarschijnlijk?
In de jaren 1980 was een mogelijke kernoorlog voor miljoenen mensen hun ergste nachtmerrie. Met het einde van de Koude Oorlog leek het gevaar almaar verder af te nemen. Jaar na jaar ontmantelden Rusland en de VS duizenden van hun nucleaire bommen en raketten, en vanaf dat moment bedreigde een andere door de mens veroorzaakte ramp de beschaving: de opwarming van de planeet, veroorzaakt door de grootschalige verbranding van kolen, olie en gas.
Complexere wedloop
‘Nu zijn er echter redenen om opnieuw een kernoorlog te vrezen – en mogelijk zelfs meer dan ooit, meent Matthew Bunn, professor veiligheidsbeleid aan de Harvard University. In de jaren 1990 was hij onder de Amerikaanse president Bill Clinton betrokken bij het verminderen van het aantal Russische en Amerikaanse kernwapens. Tegenwoordig ziet hij ‘donkere wolken aan de nucleaire horizon opdoemen’.
‘Voor het eerst in vijf decennia zou de wereld weer een ongeremde wapenwedloop kunnen beleven.
Het gevaar van een kernoorlog, waarschuwde Bunn eind juni in het wetenschappelijke tijdschrift Science, is sinds de Cubacrisis van 1962 nooit meer zo groot geweest. Toen leidde de stationering van Sovjet-middenafstandsraketten op Cuba bijna tot een derde wereldoorlog. ‘Voor het eerst in vijf decennia zou de wereld weer een ongeremde wapenwedloop kunnen beleven,’ schreef Bunn, ‘en dit keer een complexere, waarbij meer landen betrokken zijn.’
Eigenlijk is de nieuwe nucleaire wapenwedloop al lang begonnen. En in tegenstelling tot de Koude Oorlog, toen vooral de NAVO en het Warschaupact – twee zwaarbewapende verdedigingsallianties – tegenover elkaar stonden, doen nu veel landen met uiteenlopende belangen eraan mee.
Noord-Korea bijvoorbeeld, dat tijdens de Koude Oorlog nog kernwapenvrij was, zou inmiddels beschikken over minstens 50 nucleaire kernkoppen. Begin september kondigde dictator Kim Jong-un aan dat hij het arsenaal aan kernwapens ‘exponentieel’ zou uitbreiden. Dit omvat ook het ontwikkelen van draagraketten met een steeds groter bereik. Alleen al tussen januari 2022 en april 2024 voerde Noord-Korea ongeveer 100 rakettests uit. Slechts enkele dagen geleden lanceerden de militairen een intercontinentale raket. Zuid-Koreaanse inlichtingendiensten vrezen bovendien dat Noord-Korea momenteel een kernproef voorbereidt.
Zelfs Japan, waar mensen nog altijd lijden onder de gevolgen van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, heeft genoeg plutoniumvoorraden om eigen kernwapens te bouwen.
Als reactie daarop overweegt Zuid-Korea eigen kernwapens, en een grote meerderheid van de bevolking is daarvoor. ‘Het is mogelijk dat ons land tactische kernwapens invoert of zelf kernwapens bouwt’, verklaarde president Yoon Suk-yeol vorig jaar. Het land heeft al onderzeebootraketten ontwikkeld die met kernwapens bewapend kunnen worden. En zelfs Japan, waar mensen nog altijd lijden onder de gevolgen van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in augustus 1945, voelt zich bedreigd door Noord-Korea en heeft genoeg plutoniumvoorraden om eigen kernwapens te bouwen.
De spanningen blijven hoog tussen de kernmachten India en Pakistan. De vijandige buren hebben hun arsenalen in de afgelopen 15 jaar meer dan verdubbeld: beide landen bezitten tegenwoordig meer dan 170 kernwapens, met jaarlijks tot tien nieuwe kernkoppen. Daarnaast ontwikkelen beide landen nieuwe landraketten. Ook hebben ze raketten en kruisraketten die vanaf onderzeeboten kunnen worden gelanceerd.
Als India en Pakistan kernwapens zouden inzetten, zou zelfs een oorlog die beperkt blijft tot het door beide landen geclaimde gebied Kasjmir al dramatische wereldwijde gevolgen hebben. Volgens de klimaatstudie in Nature Food zou zo’n regionale kernoorlog ertoe leiden dat meer dan twee miljard mensen zouden verhongeren door mislukte oogsten.
China beschikt naar schatting over 500 kernkoppen, en tegen het einde van het decennium zou dat aantal kunnen verdubbelen.
Ook China bereidt zich voor op het gebruik van kernwapens, bijvoorbeeld in een mogelijk conflict over Taiwan. Het land heeft in de afgelopen jaren meer nucleaire wapens ontwikkeld dan enig ander land, en sneller dan de Amerikaanse inlichtingendiensten hadden verwacht. China beschikt naar schatting over 500 kernkoppen, en tegen het einde van het decennium zou dat aantal kunnen verdubbelen tot 1000. Het aantal kernwapens is van buitenaf moeilijk te tellen, maar recente satellietbeelden tonen aan dat er al honderden nieuwe raketsilo’s zijn gegraven, net zoals in de VS en Rusland: bunkerachtige betonschachten die dienen als lanceerplatforms voor intercontinentale raketten.
Geen rode telefoon
Vorig jaar ging het in gesprekken tussen de VS en China over hoe een per ongeluk veroorzaakte kernoorlog kon worden voorkomen. Daarbij ging het onder meer over het aankondigen van rakettesten of het instellen van hotlines voor snelle crisiscommunicatie, in de Koude Oorlog bekend als de ‘rode telefoon’. Maar China brak de onderhandelingen af nadat de VS opnieuw wapens aan Taiwan hadden geleverd.
China heeft een uitnodiging van de Amerikanen voor gesprekken over een wapenbeheersingsverdrag afgewezen. Het lijkt erop dat president Xi Jinping eerst wil dat China op het gebied van kernwapens op gelijke hoogte komt met de VS en Rusland. De twee kernsupermachten uit de Koude Oorlog beschikken nog altijd over bijna 90 procent van de wereldwijde kernwapenvoorraden. Elk van de twee landen bezit meer dan 5000 kernbommen, met een gezamenlijke vernietigingskracht van meer dan 50.000 Hiroshima-bommen.
Het enige nog bestaande ontwapeningsverdrag tussen de VS en Rusland loopt af in februari 2026.
De meeste van die kernwapens zijn momenteel opgeslagen, en nog altijd worden er elk jaar tientallen vernietigd. De Amerikanen demonteren bijvoorbeeld de kernkoppen in de kernwapenfabriek Pantex Plant bij Amarillo in Texas. Het New-Startverdrag, dat Rusland en de VS in 2010 sloten, staat beide landen toe om maximaal 1550 operationele kernkoppen op intercontinentale raketten, onderzeeërs en langeafstandsbommenwerpers te stationeren. Dit enige nog bestaande ontwapeningsverdrag tussen de VS en Rusland loopt echter af in februari 2026.
Begin vorig jaar kondigde de Russische president Vladimir Poetin al aan dat hij het verdrag zou opschorten. Sindsdien zijn er geen wederzijdse inspecties en uitwisselingen van informatie meer, hoewel Rusland voorlopig van plan is zich aan de bovengrens van 1550 kernwapens te houden. Een verlenging van het verdrag is echter onwaarschijnlijk.
Door de militaire uitgaven voor de oorlog in Oekraïne is Rusland waarschijnlijk niet in staat om snel veel nieuwe bommen te produceren. Maar meer dan 1000 van de kernkoppen die oorspronkelijk buiten gebruik waren gesteld, kunnen weer geactiveerd worden en op bestaande intercontinentale raketten worden gemonteerd. Op die manier zou het aantal inzetbare kernwapens bijna kunnen verdubbelen.
Nieuwe strategie
Vergelijkbare overwegingen spelen ook in de Verenigde Staten. Invloedrijke stemmen in de politiek en het leger willen zich losmaken van de beperkingen van het nog geldende ontwapeningsverdrag, ook om te kunnen reageren op de nucleaire bewapening in China.
Eind augustus onthulde The New York Times een nieuwe nucleaire strategie, die door de Amerikaanse president Joe Biden in maart zou zijn goedgekeurd. De Amerikaanse strijdkrachten moeten zich volgens die strategie niet alleen richten op afschrikking van Rusland, maar zich ook voorbereiden op toekomstige nucleaire conflicten met China en Noord-Korea. ‘De president heeft onlangs bijgewerkte richtlijnen voor het gebruik van kernwapens uitgevaardigd om rekening te houden met meerdere nucleair bewapende tegenstanders’, aldus nucleair expert Vipin Narang, die tot voor kort bij het Amerikaanse ministerie van Defensie werkte. In het bijzonder wordt nu rekening gehouden met de ‘aanzienlijke toename van de omvang en diversiteit’ van het Chinese kernwapenarsenaal.
De experts van de huidige president gaan ervan uit dat de strategiewijziging met de bestaande kernwapens kan worden doorgevoerd. Maar conservatieve veiligheidsexperts pleiten ervoor om het aantal inzetbare kernbommen te verhogen naar 3500 om Rusland en China ‘tegelijkertijd af te schrikken’.
2 biljoen dollar
De bestaande massavernietigingswapens zijn al ruim voldoende om grote delen van de aarde onbewoonbaar te maken. Daarnaast zijn de Amerikanen al begonnen met een dure modernisering van hun inzetbare kernwapens. Zo moeten de huidige intercontinentale raketten worden vervangen door 400 nieuwe raketten met de naam Sentinel, de onderzeeërs door 12 nieuwe schepen van de Columbia-klasse en de vliegtuigen door 100 stealth-bommenwerpers van het type B-21 Raider. Ook worden nieuwe kruisraketten en kernkoppen ontwikkeld. Dat gigantische programma kan tot wel twee biljoen dollar (tweeduizend miljard, een 2 met twaalf nullen erachter) kosten.
Als Rusland zijn volledige arsenaal aan intercontinentale raketten op de Verenigde Staten zou afvuren, zou de raketafweer vrijwel niets kunnen uitrichten.
Miljarden worden besteed aan afweersystemen die vijandelijke intercontinentale raketten moeten onderscheppen en zo de kernkoppen moeten vernietigen voordat ze hun doel bereiken. Maar ondanks de enorme inspanningen die de Amerikanen al jaren leveren, is een volledig schild niet mogelijk. In het gunstigste geval zou een beperkte aanval met enkele tientallen raketten – bijvoorbeeld uit Noord-Korea – kunnen worden afgeslagen. Als Rusland zijn volledige arsenaal aan intercontinentale raketten op de Verenigde Staten zou afvuren, zou de raketafweer vrijwel niets kunnen uitrichten.
Bovendien laat president Poetin speciale kernwapens ontwikkelen die de Amerikaanse afweersystemen moeten omzeilen. Satellietbeelden van begin september tonen naar verluidt lanceerplatforms voor de nucleair aangedreven kruisraket 9M730 Boerevestnik (’Stormvogel’), die zo lang in de lucht moet kunnen blijven tot hij een gat in de luchtverdediging vindt. Ook worden er nieuwe intercontinentale raketten van het type Sarmat gebouwd, die naar verluidt 15 kernkoppen tegelijkertijd naar hun doel kunnen brengen, wat de verdediging eveneens zou overbelasten.
Minikernbommen
Zogenaamde minikernbommen met een lagere explosiekracht houden risico’s in. De Amerikanen hebben die kleinere kernwapens van het type W76-2 al op onderzeeërs gestationeerd. Ook Rusland beschikt over zulke tactische kernwapens. Door hun beperkte vernietigingskracht en hogere nauwkeurigheid, zo redeneren militaire strategen, kunnen mini-nukes in conventionele gevechten worden ingezet zonder dat dit een derde wereldoorlog zou veroorzaken – wat de verleiding zou kunnen vergroten om ze daadwerkelijk te gebruiken.
Maar dat is een riskant pokerspel: niemand weet of het gebruik van kernwapens echt kan worden beperkt.
Het gevaar van een kernoorlog is zo groot dat we het niet langer voor lief mogen nemen.
‘Beslissers denken vaak dat ze een situatie beter onder controle hebben dan in werkelijkheid het geval is’, waarschuwt veiligheidsexpert Sharon Weiner van de Princeton University, die in het kernwapenlaboratorium in Los Alamos heeft gewerkt en het Amerikaanse Congres heeft geadviseerd. ‘Slechts weinigen van hen lijken te begrijpen hoe gemakkelijk een conflict kan escaleren. Het gevaar van een kernoorlog is zo groot dat we het niet langer voor lief mogen nemen.’
Hoe bezorgd sommige wereldleiders zelf zijn, blijkt uit een incident uit de herfst van 2022, waarover The New York Times onlangs berichtte. Toen drong het Oekraïense tegenoffensief de Russische aanvallers in het nauw. Amerikaanse inlichtingendiensten analyseerden onderschepte gesprekken van Russische militairen waaruit bleek dat Poetin al voorbereidingen had getroffen om in Oekraïne een kleine atoombom te laten ontploffen. De CIA schatte het risico op 50 procent, mocht Oekraïne erin slagen de Krim te heroveren.
Regeringsfunctionarissen bespraken hoe ze op zo’n schending van het taboe zouden moeten reageren, meldde The New York Times. Bij algemene consensus zou op zijn minst een harde tegenaanval met conventionele wapens noodzakelijk zijn, zoals het vernietigen van een Russische raketlanceerinstallatie. Maar hoe zou Poetin daarop reageren?
‘Niemand wil bewust een kernoorlog beginnen’, zegt Moritz Kütt, fysicus en kernwapendeskundige aan het Vredesonderzoeksinstituut van de Universiteit Hamburg. ‘Maar in de huidige gespannen wereldsituatie kunnen misverstanden een domino-effect veroorzaken dat niet meer op tijd te stoppen is.’ Zelfs zonder internationale crises bestaat altijd het risico dat een kernoorlog per ongeluk uitbreekt, legt veiligheidsonderzoeker Weiner uit: ‘Elke dag kunnen radarsensoren en bewakingssystemen onschuldige objecten ten onrechte waarnemen als bedreiging. De geschiedenis leert ons dat er honderden van zulke fouten zijn geweest, en waarschijnlijk zijn er nog veel meer die geheim zijn gebleven.’
Oude mannen
Uiteindelijk ligt het lot van de wereld in handen van oude mannen zoals Poetin (72) of het Chinese staatshoofd Xi (71). ‘Zulke staatshoofden beslissen alleen over het inzetten van kernwapens’, zegt vredesonderzoeker Kütt. ‘En niemand kan voorspellen in welke mentale toestand zij zich morgen of overmorgen zullen bevinden.’
Cynisch maar waar: in tegenstelling tot wat de ergste dystopieën ons voorspiegelen, zou een kernoorlog waarschijnlijk niet leiden tot de zelfvernietiging van de mensheid, zoals een recent onderzoek in het vakblad Risk Analysis aantoont. Er zouden plekken zijn waar mensen kunnen overleven. Eilanden op het zuidelijk halfrond bieden relatief goede overlevingskansen. Ze zijn omgeven door grote watermassa’s die de temperatuurval dempen. Vooral Australië zou tijdens een nucleaire winter in staat zijn voldoende voedsel voor de bevolking te produceren.
Opmerkelijk genoeg is er zelfs in het Hoge Noorden een plek waar mensen het einde van de wereld zouden kunnen afwachten: IJsland. Daar is overvloedige energie beschikbaar, opgewekt uit waterkracht en aardwarmte. Het land wordt als zelfvoorzienend beschouwd. En ook de dramatische afname in landbouwproductie zouden de IJslanders kunnen compenseren door nog meer kabeljauw, zalm en haring te eten.
Olaf Stampf © Der Spiegel
