‘De gevaarlijkste man in Amerika’: klokkenluider Daniel Ellsberg overleden

In Californië overleed op zijn 92e Daniel Ellsberg aan pancreaskanker. Henry Kissinger noemde de klokkenluider ‘de gevaarlijkste man in Amerika’.

Daniel Ellsberg komt uit het Chicago van de Grote Depressie. Op zijn vijfde trekt zijn vader, bouwkundig ingenieur, om den brode met het gezin – dus ook de jongere zus Gloria – naar Detroit, om er fabriekshallen voor Ford te bouwen. Zijn moeder zet de jongen alle dagen uren aan de piano en wil een concertvirtuoos kneden. Daniel blijkt leer- en nieuwsgierig, ietwat op zichzelf. Korte flirts met bowling, geweerschieten en voetbal draaien op niks uit.

Een uur huilen

De bolleboos krijgt wel een beurs voor een voorname privéschool. Op zijn veertiende valt zijn vader bij een gezinsuitstap in slaap in de auto. Moeder en dochter overleven de crash niet. Ondanks het verzet van zijn vader – net als zijn vrouw tot de Christian Science bekeerde joden – wordt Daniel in coma in het ziekenhuis opgenomen. Hij komt ervan af met een gebroken been.

Geen piano meer, maar de knaap versiert ook een beurs voor Harvard om er economie te studeren. Hij start er met een literair tijdschrift, maar tekent dan plots bij de marine. Drie jaar later zwaait de luitenant af. Ellsberg vindt een baan als analist bij Rand Corporation, een denktank en verlengstuk van het ministerie van Defensie. Parallel doctoreert hij aan Harvard. Daar bedenkt hij de Ellsberg Paradox, die wil dat mensen bij problemen altijd een oplossing verkiezen met transparante risico’s boven een uitkomst met onberekenbare bedreigingen, ook al valt die beter uit.

Defensie plukt Ellsberg weg bij Rand en stationeert hem twee jaar in Saigon. Zijn verslagen leiden mee tot de bombardementen op Noord-Vietnam. Maar zijn rapporten over de uitzichtloosheid van de oorlog vallen in Washington op een koude steen. Na drie jaar zit hij weer bij Rand. Veel illusies armer, maar één besef rijker: leugens en fantasie bepalen het oorlogsbeleid, niet feiten.

Hij scheidt van de generaalsdochter met wie hij twee kinderen heeft en hertrouwt met een de dochter van een rijke industrieel, die journaliste en boeddhiste is. Een lezing van een dienstweigeraar bliksemt de havik van zijn paard. ‘Ik zat daarna een uur op de vloer van een toilet te huilen.’ Hij kopieert nu stelselmatig geheime documenten, waaronder een Pentagonstudie van 47 delen over Vietnam. Rand zet hem eruit als hij openlijk duif wordt.

Na mislukte pogingen lekt de klokkenluider zijn geheimen bij The New York Times. Als de krant de Pentagon Papers publiceert, breekt de hel los. Drie opeenvolgende presidenten logen blatant over zowat alles aangaande Vietnam: de reden van de Amerikaanse inmenging, de verliezen, de oorlogsmisdaden en -kansen, de kosten. In de mêlee duikt Ellsberg onder, meldt zich later bij het gerecht en kijkt aan tegen 115 jaar cel wegens spionage en hoogverraad.

Maar de rechter legt het proces al snel stil. Onder andere omdat het bewijsmateriaal tegen Ellsberg stuitend illegaal is verkregen en de regering-Nixon hem – de rechter – de job van FBI-directeur durfde aan te bieden. De analist mag beschikken. De hele affaire leidt tot een snellere aftocht uit Vietnam en het roemloos einde van Tricky Dick Nixon. Want zijn loodgieters braken bij Ellsbergs psychiater in op zoek naar gênant materiaal, maar ook op het hoofdkwartier van de Democraten – de beruchte Watergate-affaire.

De nu wereldberoemde whistleblower bouwt een bestaan op in het lezingencircuit, als gevierd auteur en speerpunt van de vredesbeweging. In 2018 krijgt hij de Olof Palme Prijs voor zijn ‘buitengewone morele moed’. En in het geopolitieke gehakketak rond Taiwan onthult hij twee jaar geleden dat het Pentagon in 1958 een nucleaire aanval op China overwoog. Over het waarom van zijn revelaties zegt hij steevast: ‘Geen mens kan leven met de wetenschap dat jongens jaar na jaar naar de slachtbank moeten in een zinloze oorlog.’