Cultuurcriticus Rob Riemen trekt lessen uit de crisis: ‘Trump gaat niet weg. Hij blijft, zoals the Joker’

De vervanging van Donald Trump door Joe Biden koopt een beetje tijd, meer niet, zegt Rob Riemen, directeur van het Nederlandse Nexus Instituut. ‘Het Amerikaanse liberalisme is weg, door toedoen van rechts én links.’

‘Ik had geen idee hoe verschrikkelijk actueel we zouden zijn.’ Rob Riemen, directeur van het Nederlandse Nexus Instituut, had de afgelopen dagen niet enkel de Amerikaanse presidentsverkiezingen om zich druk over te maken. Komende zaterdag confereert Nexus onder de titel A New Age of Anxiety. We leven in een tijdperk van angstige onrust, dat vindt Riemen zo klaar als pompwater. ‘Angst is de meest bepalende emotie van het moment. De millennials waren al angstig, en daar is na jarenlange zorgwekkende politieke ontwikkelingen nog die pandemie bovenop gekomen. We ontlenen de titel van onze conferentie aan het gelijknamige gedicht uit 1947 van de Engelse dichter W. H. Auden. We dachten dat het wel goed gekomen was sindsdien, maar nu zitten we dus weer in de shit. ‘

Wanneer we op donderdagochtend Riemen spreken, heeft Donald Trump zijn eerste antidemocratische aanvallen op het kiesproces gelanceerd. Het zullen er tientallen worden. ‘Er is maar één lichtpuntje,’ zegt Riemen, ‘namelijk dat Joe Biden hoogstwaarschijnlijk president wordt. Een magere troost. Trump heeft vijf miljoen stemmen méér behaald dan in 2016. In een Republikeins gebleven Senaat zal Senaatsleider Mitch McConnel Biden niets gunnen. Het Hooggerechtshof is dichtgetimmerd. Wat kan de goede man doen? Nog eens vier jaar Trump zou Amerika de afgrond in rijden. Maar dat is niet fundamenteel anders met Biden.’

Waarom denkt u dat?

Rob Riemen: Elke crisis heeft een openbaringskarakter, dat wist Aristoteles al. Wat heeft de coronapandemie ons geleerd? Amerika is een failed state. Dat land verschilt weinig van Brazilië: prachtig voor the happy few, a living hell voor de rest. Hillary Clinton had als president natuurlijk een aantal dingen anders gedaan, maar ook zij zou zijn geconfronteerd met het simpele feit dat je in Amerika geen fatsoenlijk gezondheidszorgsysteem hebt. Amerikanen vinden hun land exceptioneel. Klopt, maar enkel omdat het als derdewereldland wereldmacht heeft. Voor ons Europeanen is Amerika belangrijk, maar vooral als spiegel. We kunnen er iets van onszelf zien wat we liever niet willen zien, want wij zijn echt niet veel anders.

Wat moet Europa zien in die spiegel?

Riemen: Dat dit het moment is voor ons om op het wereldtoneel te stappen en te zeggen: het kan ook op deze manier. Maar waar is Europa? Waarom zijn wij nog niet verenigd? Waarom hebben wij nog geen grondwet? Waarom hebben wij nog geen Europees leger? Laten we niet langer negeren dat we veel harder op de VS lijken dan we willen toegeven. Ja, Amerikanen haten elkaar echt. Maar valt er bij ons nog wel een gesprek te voeren met Viktor Orban in Hongarije of met Jaroslaw Kaczynski in Polen? Of hier in Nederland met Thierry Baudet of Geert Wilders? Ook Europa is een nationalistische, tribale samenleving.

Exitpolls leren dat veel Trumpkiezers om economische redenen voor hem hebben gestemd. Kennelijk nemen ze het voor lief: de leugens, het racisme en het slopen van de instellingen?

Riemen: Mensen worden toch opgevoed met het idee dat er niets belangrijkers is in het leven dan rijk en succesvol zijn? Hun voorbeelden houden hen voor dat je alleen aan jezelf moet denken, en dat iedereen die net wat anders is een bedreiging voor je vormt. Daar moeten we zélf verantwoordelijkheid voor nemen. De Duitse schrijver Thomas Mann zei op het einde van zijn leven: we hebben behoefte aan een militant humanisme. Dat klopt. Voor een gezonde samenleving heb je geestelijke weerbaarheid nodig, het vermogen om met tragedies en tegenslagen om te gaan. Daarmee is het op dit moment slecht gesteld. In de jaren 1960 schreef Erich Fromm het boek The Sane Society. Daarin maakt hij de terechte analyse dat we al onze zekerheden zijn gaan ontlenen aan materiële zaken: hoeveel er op onze bankrekening staat, welk pensioen we verwachten. Wanneer daarmee iets gebeurt, kunnen we helemaal niets meer. Zeker bij millennials is de mentale weerbaarheid slecht ontwikkeld. Ze krijgen alleen maar te horen hoe geweldig ze zijn, zijn geobsedeerd door hoeveel likes ze krijgen, en leven in een wereld waarin je ‘influencer’ heet omdat je een miljoen volgers hebt gewoon omdat je iets met make-up kunt doen! Probeer dat maar eens uit te leggen aan mensen die elke dag moeten vechten voor hun bestaan.

Hoe los je dat op?

Riemen: We moeten onszelf de vraag stellen: wat gaat hier nu precies mis, hoe kunnen we een beschavingsideaal overeind houden waarin iedereen, ondanks verschillende belangen en interesses, zich kan herkennen? Ik weet dat ik dit al een miljard keer heb gezegd, maar het Europese beschavingsideaal begint bij boeken. We kunnen niet zonder de Dialogen van Plato, de geschriften van Cicero en ga zo maar verder. Het feit is: niemand leest nog een boek. De politieke elite laat zich niet meer leiden door boeken, maar door sociale media. Als je beseft welke fundamenten we zijn kwijtgeraakt, dan verbaast het toch niet dat woorden geen betekenis meer hebben of dat er in het Amerikaanse parlement een vrouw is verkozen die gewoon knettergek is? Zij is aanhanger van QAnon, een extreemrechtse samenzweringstheorie die Democratische toplui beschuldigt van pedofilie. Wat is het wezenlijke verschil tussen haar en Orban of Matteo Salvini? Ook die lopen maar te oreren over de ultieme ondergang en hoe enkel zij die kunnen stoppen. Orban, Salvini, en ook Steve Bannon of Aleksandr Doegin: het zijn allemaal diepgelovige mensen.

Onderschatten wij hoe extreem religieus veel Amerikaanse politici zijn? Leidende Republikeinen als senator Ted Cruz vinden dat de Bijbel boven de grondwet staat.

Riemen: Amerika is het Iran aan de Atlantische Oceaan, dat vergeten wij. Maar dat fundamentalisme zit niet enkel op Republikeins-rechts. Links heb je een stroming die ik stalinistisch-puritanistisch durf te noemen. Neem professor Ibram X. Kendi, een van de meest invloedrijke intellectuelen in Amerika. Hij bezet godbetert de Elie Wiesel-leerstoel van Boston University. Zijn antiracismeonderzoeksgroep kreeg 10 miljoen dollar van Jack Dorsey, de stichter van Twitter. Nu, die Kendi is zo extreem in zijn denken dat hij pleit voor een ministerie van Antiracisme. (schamper) Want je kunt de wereld uiteraard enkel verdelen in racisten en antiracisten, zoals Iran doet met gelovigen en niet-gelovigen. Dat ministerie moet de bevoegdheid hebben om mensen te straffen die niet ‘vrijwillig willen afstappen van hun racistische ideeën’. Dat is puur stalinisme. Of neem het Metropolitan Museum in New York, dat zich excuseert omdat zijn kunstcollectie een uiting is van white supremacy, aangezien die vooral bestaat uit werk van blanke mannen. Puur stalinisme! We beleven het einde van het Amerikaanse liberalisme. Veel van mijn Amerikaans-Joodse vrienden maken zich daar zorgen over. Zij weten dat zij in de VS kunnen leven bij gratie van dat liberale wereldbeeld. Maar het is weg. Door toedoen van rechts én links.

De Franse minister van Financiën, Bruno Le Maire, vindt dat Europa zich niet meer moet aantrekken wie in het Witte Huis zit.

Riemen: Hij heeft een punt. Het wordt tijd dat Europa zich een zelfbewustzijn aanmeet. Een verenigd Europa is onze enige uitweg. Voor de duidelijkheid: niet gebaseerd op die krankzinnige bureaucratie, gevestigd in de lelijkste stad van Europa, geheten Brussel.

Wel beleefd blijven, meneer Riemen.

Riemen: (onverstoorbaar) Praag wordt de nieuwe hoofdstad van Europa. Daar zullen we ons bezighouden met een nieuw, bezielend Europa. Anders hebben we geen schijn van kans. Europa moet wereldwijd het voortouw nemen en daar de consequenties van aanvaarden. Zoals ophouden met dat idiote simplisme genaamd nationale identiteit. Je hoeft er geen flikker voor te doen, gewoon ergens worden geboren. Stupider kan toch niet?

Hetzelfde geldt toch voor Europa: je bent Europeaan omdat je in Europa bent geboren?

Riemen: Nee! Europaan zijn, dat is je bekennen tot een idee dat is gebaseerd op morele en geestelijke waarden. En néé, dat betekent niet dat je die ongelooflijke veelheid aan culturen en volkeren door de gehaktmolen draait om er eenheidsworst uit te krijgen. Die veelheid en diversiteit ís Europa. Waarom hebben de Joden als eersten de verlichtingsidealen omarmd? Waarom stichtten zij de beste uitgeverijen? Zij konden zich niet bekennen tot een nationale identiteit en moesten zich wel verheffen tot die Europese gedachte. Meer dan ooit heet dat nostalgisch of idealistisch. Maar we kunnen niet zonder die hooggestemde idealen. Anders valt alles uit elkaar. (denkt na) Nog niet zo lang geleden las ik de Discorsi van Niccolo Machiavelli, zijn werk over het Romeinse Rijk. Een openbaring. In het begin van de zestiende eeuw gold het Romeinse Rijk nog als ultiem voorbeeld van een beschavingsideaal: een rijk met meerdere volkeren, waarvoor één wet gold. Hij concludeerde dat de val van dat rijk alles had te maken met de barbaren binnen de muren, niet die erbuiten.

Wie waren die barbaren?

Riemen: Decadente machtigen die enkel met zichzelf bezig waren. Ik hoop dat er bij u enkele belletjes gaan rinkelen. Tweede vaststelling van Machiavelli: al die mensen waren corrupt. Corruptie was hét kankergezwel van het Romeinse Rijk. Nog meer bellen mogen gaan rinkelen. Drie: hoe kun je die corruptie bestrijden? Niet met meer wetten en regels, zegt Machiavelli. Want, en ik hoop dat er nu klokken gaan luiden, die zullen ook gecorrumpeerd raken. Hallo Brussel! Hallo Frankfurt! De enige manier om uit deze cultuurcrisis te komen, is dat de instellingen die het fundament vormen van onze beschaving terugkeren naar hun eerste principe. Laten we dat nou eens serieus nemen. Laten we weer komen tot de essentie van wat Europa is, namelijk wat Plato noemde: de zorg om de ziel. Dat we ons niet laten leiden door tradities of sociale hiërarchieën, wel door het vermogen van elke mens om zich een bepaalde waardigheid eigen te maken door rechtvaardig te zijn, schoonheid te scheppen, in waarheid te leven.

Stel dat Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen u vraagt om advies. Hoe moet zij die principes vertalen in beleid?

Riemen: Vooreerst zou ik twijfelen of ik die uitnodiging zou aanvaarden. Haar voorganger, Jean-Claude Juncker, heeft mij eens om advies gevraagd. Een behoorlijk deprimerende ervaring. Die man vroeg me oplossingen waarmee hij de boel kon rechttrekken binnen de zes maanden. Maar wat in zestig jaar tijd is misgelopen, kun je niet in zes maanden oplossen. Mijn eerste advies aan mevrouw Von der Leyen zou zijn: investeer meteen in scholen en bibliotheken en cultuur en kwaliteitsmedia. Begin op de lange termijn te denken. Drie: gooi Hongarije uit de EU, zij horen hier niet meer thuis. Vier: vraag u bij alles wat u doet af wat het wezen van Europa is en wat politici kunnen doen om ervoor te zorgen dat mensen zich dat weer eigen maken. Neem de VS als spiegel, daar zijn ze gestopt met zich te bekommeren om de fundamentele beginselen voor een rechtvaardige samenleving. Er is, bijvoorbeeld, geen waarheid meer. Anything goes. En het vertrouwen is verdwenen. Iedereen heeft er een advocaat. En elke advocaat van een advocaat heeft ook een advocaat.

Zelfs de verkiezingen worden een juridische veldslag.

Riemen: Dat is de ultieme consequentie. Maar nog eens: is Europa zo veel beter? In weerwil van wat Machiavelli al in 1519 schreef in de Discorsi, is bijvoorbeeld de financiële crisis van 2008 uitgedraaid op nog meer regels. Alsof het besef van verantwoordelijkheid niet meer bestaat. Mensen zijn bang om vrij te zijn, zoals Fromm schreef. Prima, hoor, maar wees dan niet verrast wanneer we langzaam maar zeker vast komen te zitten in het moeras om dan, zoals de Franse schrijver Paul Valéry net na de Eerste Wereldoorlog, vast te stellen dat beschavingen inderdaad sterfelijk zijn.

Zagen we in de verkiezingsnacht niet net de weerbaarheid van de Amerikaanse democratie? De stemmen werden, in weerwil van Trumps geschreeuw, gewoon geteld.

Riemen: Maar mijn beste, waarom zouden wij überhaupt nog spreken over ‘de Amerikaanse democratie’? Amerika is dat al lang niet meer. Het geld regeert daar. Het wezen van de democratie is niet every vote counts. Het wezen van democratie is het handhaven van een mentaliteit. Het vermogen om mensen te verheffen, zei Thomas Mann, zodat ze zelfstandig zouden kunnen denken en handelen. Als je die geest kwijtraakt, waarschuwde hij, dan blijven enkel nog instellingen over die instorten. Dat had hij in nazi-Duitsland gezien en dat zie je ook in de VS gebeuren. Kijk naar hoe Trumps minister van Justitie, William Barr, hem uit de wind zette. Wederom, laten wij kijken naar onszelf: wat zou er in Europa gebeuren mocht in Frankrijk Marine Le Pen president worden, of Salvini premier in Italië? De geest van de democratie en de idee Europa zijn zo fundamenteel met elkaar verbonden. Als je die geest kwijtraakt, dan krijg je gedonder: sociale media als enorme propagandamachines, mensen die in hun eigen werkelijkheid gaan zitten, de enorme macht van het geld. Er is 15 miljard dollar besteed aan deze campagne. Dat is toch krankzinnig? (fijntjes) Weet u wie Trump zal missen? Televisiezenders CNN en MSNBC. Zij rolden in 2016 de rode loper uit voor hem, ze konden er niet genoeg van krijgen. Ze hebben 5 miljard dollar verdiend met hun dagelijkse preken tegen de man. De andere geloofsgemeenschap luisterde naar Fox News. Nu, ik kan ze allemaal geruststellen. Trump zal nooit weg zijn.

Waarom denkt u dat?

Riemen: Hij heeft 8,5 miljoen stemmen meer gekregen dan in 2016. Bij een recordopkomst van 67 procent, normaal is dat 50 procent. Trump moet je zien, zoals ik al zei in 2016, als de Joker uit de Batmanfilms. Die man is pure evil, gaat niet weg en heeft enorm veel mogelijkheden om te blijven stoken. En dan heb je nog de Proud Boys en wat voor gekken nog meer, en daartegenover Ibram X. Kendi en andere Malcolm X-klonen. Een burgeroorlog kan vele verschillende vormen aannemen, we zien er al enkele van in de VS.

Kan Biden de geest van de democratie herstellen?

Riemen: (sputterend) Maar wat verwachten jullie van de Democratische Partij? Ze had al aan introspectie moeten doen twintig jaar geleden, toen Al Gore de verkiezingen verloor van George W. Bush. Toen al hadden ze moeten terugkeren naar hun eerste principes. Deden ze niet. En dus verloor John Kerry in 2004 ook van Bush. In 2008 kreeg je een klein wonder, geheten Barack Obama. Hij was eerder dan een politicus een messiaanse geest, evenwel zonder de kwaliteiten van de Messias. Kreeg de Nobelprijs voor de Vrede omdat hij zo mooi kon praten, ja, maar zijn buitenlands beleid was een puinhoop, in Europa was hij ook al niet geïnteresseerd, en hij heeft de twee progressieve rechters Ruth Bader Ginsberg en Stephen Breyer niet kunnen bewegen om plaats te maken in het Hooggerechtshof voor jongere rechters.

Een rechter in het Hooggerechtshof is toch benoemd voor het leven?

Riemen: Obama was toch ‘ change we can believe in‘? Ginsberg was toen al oud en ziek. Het was totale hybris dat zij bleef zitten. Hij had haar moeten kunnen overtuigen om te stoppen. Dat je Trump kreeg na Obama is niet de schuld van Vladimir Poetin of de FBI. Eerst kidnapten de Clintons de Democratische Partij, ook al had Hillary al in 2008 bewezen wat voor vreselijke kandidate ze is, en nu, voor letterlijk de moeilijkste job in de wereld, moesten ze een man naar voren schuiven die (roept) acht-en-ze-ven-tig wordt! Dat zegt toch iets over het disfunctioneren van die partij? Zet daar de Republikeinse Partij tegenover, de meest corrupte club ter wereld. Dat Lindsay Graham, (leunt naar voren en vult het hele Zoom-scherm) the biggest political prostitute on earth, weer verkozen is! Dan kun je het toch niet houden bij platitudes als every vote counts? Dat gaat voorbij aan het feit dat het verrottingsproces ver is doorgezet. En dat democratie een elitair ideaal is.

Wat bedoelt u daarmee?

Riemen: Democratie vereist, zeg ik met Spinoza, dat iedereen een weldenkend mens wil zijn. Met alle verschillen in karakter, belangen en ideeën, en toch met oog voor het gemeenschappelijke goed. Daarvoor moet je een aantal dingen cultiveren die we nu in een hoog tempo in de vuilnisbak flikkeren. Cultuur, onderwijs, kwaliteitsmedia… Ik geef u een cijfer van het Sociaal en Cultureel Planbureau van Nederland. 25 procent van de 15-jarigen is cultureel analfabeet. Verkeersborden lezen kunnen ze nog, maar een synthese van een essay maken? Vergeet het. Nexus begrijpen ze niet meer. Zélfs Knack kunnen ze niet meer lezen! En die hebben over drie jaar stemrecht.

U had vorig jaar contact met senior advisers van de Biden-campagne. Wat leerde u over de manier waarop Biden het presidentschap zou kunnen gaan invullen?

Riemen: Ik heb twee sleutelfiguren uit zijn entourage gesproken, een oude topmilitair en een buitenlandadviseur. De reparatie van de Amerikaanse buitenlandse politiek zal het gemakkelijkst zijn. Hij zal op een totaal andere manier met Poetin en Europa omgaan, wil Amerika weer in het Klimaatakkoord van Parijs… Allemaal mooi en goed, en ook niet onbelangrijk. Maar – en daar maakten de mensen met wie ik sprak zich ook zorgen over – Biden zit bijna vijftig jaar in de Amerikaanse politiek. Trump heeft geen ongelijk als hij zegt dat Biden medeverantwoordelijk is voor alles wat er misging in dat land voordat hij president werd. Wat niet wegneemt dat Biden gewoon een fatsoenlijk iemand is, een politicus van de oude stempel met compassie, die zich in tegenstelling tot Trump wél zorgen maakt over zijn land. Maar heeft deze man de visionaire gave en de moed van een oorlogspresident als Franklin D. Roosevelt, om Amerika opnieuw te transformeren tot wat het beoogt te zijn? Heeft Biden het inspirerende vermogen om de geest van de Amerikaanse democratie te herstellen? Ik denk het niet. Zijn vicepresident Kamala Harris misschien. Dit zijn geen tovenaars en ze moeten opboksen tegen de gevestigde machten van media, financiële imperia, tegen de ideologische mindset van een welhaast stalinistisch academisch milieu en tegen ontzettend veel haat en verdeeldheid. De gewezen topmilitair zei me: ‘ People need to know what war is.’

Waarom?

Riemen: Het is de gedachte dat we een nog veel grotere crisis nodig hebben voordat er iets kan veranderen. Daar heb ik me altijd tegen verzet. Ik kom terug op Manns behoefte aan militant humanisme. In plaats van ons blind te staren op die lieve oude man die dadelijk in het Witte Huis terechtkomt, zouden we beter onze tijd en energie steken in wat mentale weerbaarheid. Nadenken over wat wij moeten doen. We zullen moeten kiezen. Op dit moment zijn er politiek-sociaal gezien maar twee smaken: fascisme of democratie. Dat is het trumpisme: American fascism, de tegenhanger van de democratie. Zeggen we, zoals bijna een eeuw geleden: laat maar, het is te moeilijk en te ingewikkeld, we volgen wel degene met de grootste mond?

Bent u nu optimistisch of pessimistisch over de kansen van de democratie in Amerika en Europa?

Riemen: Ik weiger pessimistisch te zijn, daar zit geen energie in, en optimisme vind ik ook lastig. Ik wil graag een realist zijn, met een visie van wat er moet gebeuren. Maar dan je moet wel eerst de feiten onder ogen zien. Rutger Bregman schrijft dat de meeste mensen deugen. Ik mag hem graag, hoor, maar dat is natuurlijk de grootst mogelijke onzin. Sigmund Freud legde dat al in 1916 uit. Maar kennelijk kunnen niet alleen kleine kinderen niet zonder een Disneywereldje.