Correspondente Lia Van Bekhoven over het Verenigd Koninkrijk: ‘Samenwerken is lastig als je in je eentje een kwart van de wereld hebt bestuurd’

De brexit wordt de belangrijkste ontwikkeling in het Verenigd Koninkrijk sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Daar is correspondente Lia van Bekhoven van overtuigd. Maar waarom hebben de Britten zich in dat onzekere avontuur gestort?

De Britten houden van geschiedenis. Het is een onuitputtelijke bron van inspiratie voor met Britse humor doorspekte series en films als Blackadder, ‘Allo ‘Allo! of Monty Python and the Holy Grail. Maar de roemrijke geschiedenis van Groot-Brittannië zorgt niet alleen voor ontspanning en vermaak.

Even vaak hangt dat verleden over het land als een Engelse ochtendmist die de Britse blik op het heden vertroebelt. De voormalige wereldmacht torst zo veel geschiedenis dat het land nog amper vooruitkomt. Dat zegt Lia van Bekhoven. Als correspondente volgt ze al bijna veertig jaar het politieke en dagelijkse leven in het Verenigd Koninkrijk. Ze woont en werkt in Londen, maar haar Nederlandse roots zorgen ervoor dat ze nog steeds van een afstand naar het Britse volk kan kijken. Een goed jaar na het brexitreferendum maakt ze de balans op van het land.

Waarom willen de Britten de Europese Unie verlaten?

LIA VAN BEKHOVEN: Eigenlijk stoorde de Britse bevolking zich helemaal niet zo erg aan die Unie. De EU was vooral een doorn in het oog van een deel van de Britse pers en een klein deel van de Britse politieke klasse. Zo waren de Conservatieven de afgelopen decennia in negatieve zin geobsedeerd door het Europese project. Maar de Britse kiezer lag daar niet noodzakelijk van wakker.

De Britten lagen wél wakker van migratie, zowel uit de EU-landen als uit de rest van de wereld. In de peilingen van de laatste acht à negen jaar staat migratie altijd in de top drie van belangrijkste Britse kopzorgen.

Daarnaast heeft de keuze voor een brexit natuurlijk ook met andere factoren te maken. Wat zeker meespeelt, is de manier waarop de Britten hun rol in de wereld percipiëren. Er is hun hang naar nostalgie. Ze hebben eigenlijk meer verleden dan toekomst.

Maar migratie gaf de doorslag?

VAN BEKHOVEN: Het was inderdaad een stem tegen migratie, maar het was meer dan dat. De Britten stemden in het referendum ook tegen het establishment. Hun stem was een opgestoken middelvinger naar de liberaal-progressieve elite, geuit door iedereen die vond dat er niet naar zijn of haar problemen werd geluisterd. Laten we ook de soevereiniteitskwestie niet vergeten, het take back control-idee. De Britten willen graag op hun eentje een grote rol spelen in de wereld.

De soevereiniteitskwestie speelde al toen de Britten in de jaren 1950 nadachten over toetreding tot de Europese Economische Gemeenschap. Toen al was er hevig verzet tegen het afstaan van bevoegdheden. Diezelfde bekommernis kwam dus opnieuw naar boven?

VAN BEKHOVEN: Ja, de Britten vinden het erg moeilijk om macht te delen. Het zit niet in hun politieke DNA om compromissen te sluiten. Hun verleden heeft hen niet voorbereid om de rol te spelen van een doordeweeks middelgroot Europees land, op gelijke voet met pakweg Italië.

De Britten hadden lange tijd het imago dat ze weinig problemen hadden met etnische diversiteit. Iedereen leek welkom in het Verenigd Koninkrijk. Heeft u die houding in de afgelopen jaren zien veranderen?

VAN BEKHOVEN: Niet zozeer in Londen. In de hoofdstad nemen de meeste inwoners een tolerant-onverschillige houding aan tegenover mensen van buitenlandse afkomst. Veertig procent van de Londenaars is trouwens in het buitenland geboren. Het is heel gemakkelijk voor een nieuwkomer om wortel te schieten in Londen. Je wordt snel een Londenaar, het maakt niet uit waar je vandaan komt.

Buiten Londen is de sfeer anders. Niet overal, maar in de provincie zie je meer argwaan en soms een uitgesproken vijandigheid tegenover alles wat niet Brits is. Dat heb ik absoluut zien veranderen in de afgelopen jaren. Tijdens de campagne in de aanloop naar het brexitreferendum werd het plots salonfähig om buitenlanders uit te schelden.

Ongetwijfeld zijn die antimigratiegevoelens al ouder dan het referendum. Was de toetreding van de Oost-Europese lidstaten tot de EU op dat vlak een kantelpunt?

VAN BEKHOVEN: Absoluut. Het Verenigd Koninkrijk was een van de weinige ‘oude’ EU-landen die meteen na de uitbreiding van de Europese Unie richting Oost-Europa de deuren wagenwijd hebben opengezet voor Oost-Europese migranten. En dat hebben ze geweten. De toenmalige Labour-regering rekende op een instroom van enkele tienduizenden Oost-Europeanen. Maar er kwamen jaarlijks honderdduizenden migranten uit de nieuwe lidstaten naar Groot-Brittannië.

De sociale voorzieningen hielden geen gelijke tred met die instroom. Dat zette druk op het systeem, in de zin dat plots veel meer mensen moesten vechten voor dezelfde plaats in het ziekenhuis, in de trein of op school. De druk op sectoren als huisvesting werd alsmaar groter. Het feit dat de bestaande sociale voorzieningen plots met veel mensen gedeeld moesten worden, leidde tot onvrede tegenover de Europese Unie.

Nochtans was die migratiegolf zuiver economisch erg voordelig voor het Verenigd Koninkrijk. De Oost-Europeanen droegen meer bij aan de Britse staatskas dan ze eruit haalden. Maar de gewone burger zag vooral de enorme druk op de sociale voorzieningen.

Vestigden de migranten zich dan vooral in de meer landelijke regio’s? Want daar werd massaal voor de brexit gestemd.

VAN BEKHOVEN: Ze gingen waar er werk voor hen was. Bankiers en ICT’ers uit Oost-Europa vestigden zich vooral in de steden. Ongeschoolde arbeiders trokken vooral naar de groente- en fruitsector in het oosten van Engeland.

De officiële scheidingsprocedure is ondertussen ingezet. Welke concrete gevolgen van de brexit ziet u nu al?

VAN BEKHOVEN: Je merkt het aan de beschikbaarheid van bepaalde producten. Afgelopen zomer waren er bijvoorbeeld minder aardbeien. Dat komt doordat heel wat migranten al teruggekeerd zijn naar hun land van herkomst en dus niet meer aan het werk zijn in de fruitsector. Ze zijn teruggekeerd omdat ze zich na de brexit minder welkom voelen in het Verenigd Koninkrijk, maar ook omdat het Britse pond in waarde is gedaald en de waarde van hun geld dus verminderd is.

Dit gezegd zijnde, denk ik dat de Britten voorlopig niet zo heel veel zullen merken van de brexit. De echte grote klappen zul je pas krijgen wanneer de onderhandelingen zijn afgelopen en de Britten officieel uit de EU stappen.

Doet de Londense City ondertussen verder als vanouds? Of is er daadwerkelijk een kans dat Londen zijn rol als mondiaal financieel centrum kwijtspeelt?

VAN BEKHOVEN: In die sector zijn al heel wat mensen vertrokken, of ze overwegen om te vertrekken. Maar als financieel centrum is de Londense City zo gigantisch. Geen enkel ander centrum, of je het nu hebt over Frankfurt, Dublin, Amsterdam of Parijs, kan daar qua omvang of belang aan tippen. Ik denk dus dat de City overeind zal blijven.

Hoe groot is de kans dat de hele operatie uiteindelijk toch wordt afgeblazen, en de Britten gewoon in de Europese Unie blijven?

VAN BEKHOVEN: Alles is mogelijk. We leven in een tijd die turbulent en onvoorspelbaar is. Nu is het wel zo dat de mensen die voor de brexit stemden, daar voorlopig weinig spijt van lijken te hebben. De peilingen wijzen er vandaag (september 2017, red.) niet op dat veel Britten van mening veranderd zijn. Ze ondervinden op dit moment immers nog maar weinig concrete gevolgen van de brexit. Maar het zou kunnen dat ze, na een tweede referendum of na nieuwe verkiezingen, toch bedenken dat een uittreding gekkenwerk is. Je ziet nu al dat de Britse regering de piste van een harde brexit inruilt voor een zachte brexit. Wie weet waar het schip strandt?

Wat is de invloed van politici die nu openlijk ten strijde trekken tegen de brexit? Hoe groot is bijvoorbeeld het gewicht van voormalig premier Tony Blair?

VAN BEKHOVEN: De rol van Blair is uitgespeeld. Ik denk dat de kiezer geen boodschap meer aan hem heeft. Er zou wel een nieuwe partij in de steigers staan die openlijk en hartstochtelijk voor de EU en tegen de brexit is. Maar tot nu toe lijken de Britten daar geen behoefte aan te hebben.

Hoe groot is de rol van de Britse pers in het scheppen van een anti-Europees klimaat?

VAN BEKHOVEN: Groot! De Britse populaire kranten voeren al zo’n dertig jaar een strijd om het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie te halen. In een land als België is de kennis van de EU relatief groot, in andere landen is die al wat minder en in Groot-Brittannië bestaat ze bij het brede publiek nauwelijks. De Britten weten heel weinig over de EU. En wat ze ‘weten’ is vaak gekleurd, niet waar of vals. Ze halen hun kennis uit de populaire dagbladpers.

De invloed van die populaire pers was vroeger weliswaar groter dan nu – de tabloids worden vandaag immers minder gelezen dan vroeger – maar ze bepalen wel nog steeds de agenda. In die zin beïnvloeden ze de politiek en de ernstige media zoals de BBC. De tabloids hebben zich steeds rabiaat anti-Europees geprofileerd en zo de publieke opinie opgezet tegen de Europese Unie.

Waarom zijn de tabloids zo radicaal tegen de EU?

VAN BEKHOVEN: Om te beginnen is het niet in het belang van mediamagnaten als Rupert Murdoch (eigenaar van onder meer de Britse tabloid The Sun) om zijn imperium aan banden gelegd te zien door de regels van de EU. Daarnaast zijn de Britse populaire kranten doorgaans enorm nostalgisch. Ze hebben moeite om te breken met de leidersrol die de Britten eeuwenlang in de wereld hebben vervuld. Als gevolg van eenzelfde nostalgische houding hadden de Britten overigens zo’n moeite om in de EU een rol op te nemen die geen leidersrol was.

De erfenis van het Rijk

Vandaag zijn de sporen van het Britse wereldrijk nog zichtbaar in het straatbeeld. Sommige straatnamen en standbeelden verwijzen naar figuren die een onfrisse rol hebben gespeeld in de Britse kolonies. In België laait soms de discussie op over hoe we met onze Leopold II-standbeelden moeten omgaan. Leeft datzelfde debat in het Verenigd Koninkrijk?

VAN BEKHOVEN: Dat speelt bij mijn weten in minstens twee steden: in Bristol en in Oxford. In Bristol zijn heel wat gebouwen, straten en instellingen genoemd naar Edward Colston. Hij was een slavenhandelaar én filantroop. Maar dat laatste waren ze allemaal, dat is natuurlijk het probleem. Het is soms moeilijk om te zeggen hoe fout die mensen precies waren. Bristol is zich aan het bezinnen over hoe ze daarmee om moeten gaan. De concertzaal Colston Hall zal alvast van naam veranderen. Een gelijkaardige discussie speelde zich af aan de universiteit van Oxford. Daar voerden studenten campagne om een standbeeld van Cecil Rhodes te laten verwijderen.

Heeft dat wereldrijk ook zijn sporen nagelaten in de Britse cultuur, de Britse psyche?

VAN BEKHOVEN: Het zit hem in de Britse manier van denken. De Britse bestuurlijke klasse heeft het altijd erg moeilijk gevonden om in Europa een ondergeschikte rol te spelen, naast de Frans-Duitse as. Als je driehonderd jaar lang een kwart van de wereld hebt bestuurd, is dat ook heel lastig. Dean Acheson, een voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, zei in 1962: ‘Great Britain has lost an Empire and has not yet found a role.’ Die uitspraak geldt vandaag eigenlijk nog altijd.

Minister van Internationale Handel Liam Fox moet nu nieuwe markten aanboren, om het gat te vullen dat de brexit zal slaan. Die man zei onlangs op de Britse televisie dat het Verenigd Koninkrijk een van de weinige Europese landen is die zich niet hoeven te schamen voor de 20ste eeuw.

Dan denk je natuurlijk: ‘Hé, hoe zat het nu weer met de concentratiekampen tijdens de Boerenoorlogen in Zuid-Afrika? Of met de verdeling van Palestina of India? Hoe zat het ook weer met de oorlog in Ierland?’ Maar dat verleden wordt gewoon vergeten.

De Britten zien zichzelf nog steeds als een land dat heel veel goeds heeft verricht. Neil MacGregor, de voormalige directeur van het British Museum verwoordde het als volgt: ‘Wij Britten gebruiken onze geschiedenis om onszelf het gevoel te geven dat we goede mensen zijn.’

De Britten zijn trouwens obsessief bezig met hun verleden, en dan vooral met de Tweede Wereldoorlog. Dat was hun finest hour, hun beste tijd. De film Dunkirk is een klassiek voorbeeld van hoe de Britten zichzelf graag zien: als een volk dat vriendelijk en empathisch is, een stevige ruggengraat heeft, in noodsituaties doet wat het land verwacht, en altijd triomfeert.

Wie houdt dat beeld in stand?

VAN BEKHOVEN: Het onderwijs alvast. Mijn eigen kinderen hebben op Engelse scholen gezeten. Als het over geschiedenis ging, ging het altijd over de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Vooral over de Tweede. Er gaat in dit land bovendien geen etmaal voorbij of de mainstreammedia brengen iets over de Tweede Wereldoorlog en over het feit dat de Britten die gewonnen hebben. Een land waar de Tweede Wereldoorlog nog zo sterk leeft, vindt het heel moeilijk om zijn plaats te kennen in de Europese Unie.

Ik zat ooit in een panel van een BBC-programma waar een vrouw de vraag opwierp: ‘De Europese Unie is een verzameling landen die ofwel geheuld hebben met de Duitsers, ofwel zich door hen onder de voet lieten lopen. Waarom zouden wij daar absoluut bij willen blijven horen?’

De Tweede Wereldoorlog heeft de kloof tussen de Britten en het continent verdiept?

VAN BEKHOVEN: Ja, dat onderscheid wordt dus nog altijd gemaakt. ‘Jullie hebben je onder de voet laten lopen, jullie hebben geheuld met de vijand, wij waren de enigen die standhielden tegen de nazi’s.’ Daar worden de Britten nog heel vaak aan herinnerd. Soms gebeurt het in satirische programma’s als Blackadder – want de Britten kunnen natuurlijk goed met zichzelf spotten – maar de ondertoon is wel altijd: ‘De Tweede Wereldoorlog laat zien waarom wij anders zijn dan de Europeanen. Wij waren toen de enigen met een ruggengraat.’

Hoe wordt er in het Britse onderwijs over het Britse Rijk en de koloniale geschiedenis gesproken?

VAN BEKHOVEN: Toch vooral lovend. De geschiedenis wordt altijd geschreven door de overwinnaars, zoals Churchill al zei. Maar dat is niet uniek voor Groot-Brittannië. Wat leerde ik in Nederland over de slaven, wat leerden jullie over Congo? Niet al te veel, denk ik. Maar de Britten gaan misschien een stapje verder. Waar wij geneigd zijn om dat verleden te negeren, zijn de Britten geneigd om er erg veel over te praten en het op te hemelen.

Hoe kijken de vroegere kolonies naar die koloniale erfenis?

VAN BEKHOVEN: Wat ik typerend vond, was de reis van premier May naar India in november 2016. Ze wilde een handelsovereenkomst met India bespreken, ter voorbereiding op het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie. De Britten kijken namelijk vooral naar de oud-kolonies om de handelsgaten te vullen die zullen ontstaan als ze effectief uit de Europese club stappen.

May vertrok met veel optimisme naar India, uitgaande van de goede verstandhouding tussen beide landen. De relatie tussen India en Groot-Brittannië is overigens echt goed, maar ook erg ingewikkeld. May realiseerde zich op voorhand niet dat de onderlinge verhoudingen gewijzigd waren. De rollen waren nu omgedraaid, in de zin dat India niet zat te wachten op een handelsakkoord met Groot-Brittannië. India stelde als voorwaarde dat May de grenzen zou openzetten voor Indiase studenten.

Volgens mij schokte het May dat de voorwaarden van India dezelfde waren als die van Brussel: geen vrij handelsverkeer zonder vrij verkeer van personen. Met andere woorden: India kon zich even krachtig opstellen als de EU.

Ze had zich dus vergist. Na twee dagen handelsmissie was ze alweer thuis. Het was geen succesvol bezoek. De beginselen voor een nieuw handelsakkoord zijn zeker niet gelegd. May ging ervan uit dat door het gemeenschappelijke verleden India het Verenigd Koninkrijk welgezind is. Terwijl er in India natuurlijk heel anders, veel minder nostalgisch, naar het koloniale tijdperk wordt gekeken.

Gaat die strategie dan op niets uitdraaien en zullen de Britten uiteindelijk gewoon nieuwe handelsakkoorden met de EU sluiten?

VAN BEKHOVEN: Ja, en dat willen ze ook wel. Maar ze willen meer dan dat. De Britten willen een globale rol blijven spelen. Dat hoor je ze voortdurend zeggen: ‘Het is niet omdat we uit de EU stappen, dat we een isolationistische politiek gaan bedrijven. Nee, we zijn op zoek naar een nieuwe globale rol in de wereld.’ Landen als Italië zeggen zoiets niet. Het is een typisch Britse obsessie en dat heeft allemaal te maken met het onverwerkte verleden van het imperium …

Welke rol is er vandaag nog voor het Gemenebest weggelegd?

VAN BEKHOVEN: Het Gemenebest speelt alleen nog een grote rol bij de Queen in Buckingham Palace. Ik denk niet dat de Britten vandaag enig belang hechten aan het Gemenebest. De organisatie is vooral nuttig voor regimes die politiek of economisch van ondergeschikt belang zijn. Voor hen heeft het Gemenebest een belangrijke netwerkfunctie. Zij kunnen er anderen ontmoeten die economisch en politiek wel sterk staan. Daarom wordt de organisatie door veel mensen op het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken gezien als een praatbarak, met een louter symbolische waarde. Maar wat misschien even symbolisch is: het gebouw waar het Gemenebest huist, is vele malen groter dan de kantoren van de Europese Raad in Londen.

Nieuwe Troubles in Noord-Ierland?

Meteen na de uitslag van het brexitreferendum werd de vraag gesteld wat de gevolgen zouden zijn voor Noord-Ierland. Heeft de brexit een impact op het vredesproces?

VAN BEKHOVEN: Het zou mij niet verbazen als de brexit het verenigingsproces tussen de Republiek Ierland en Noord-Ierland zal versnellen. Het kan nog een generatie duren, maar op lange termijn zie ik Ierland en Noord-Ierland één staat worden. De demografische evolutie in Noord-Ierland wijst natuurlijk ook in die richting. De protestanten, de meest uitgesproken tegenstanders van een verenigd Ierland, zullen niet eeuwig de grootste bevolkingsgroep blijven. Maar de brexit speelt zeker een rol in deze kwestie.

Zolang het Verenigd Koninkrijk deel uitmaakt van de Europese Unie, is het voor Noord-Ierland gemakkelijk om een onderdeel te zijn van het Verenigd Koninkrijk. Maar als die EU-koepel wegvalt, ontstaat er een nieuwe situatie.

Het vredesproces is een belangrijk voorbeeld. Regio’s zoals Noord-Ierland kunnen vrij zelfstandig functioneren omdat de Europese Unie hen een structuur aanreikt. Het Noord-Ierse vredesproces is gestut op de EU. Als de EU wegvalt, kan dat dus een bedreiging zijn voor het vredesproces in Noord-Ierland. Hoe moet Noord-Ierland bijvoorbeeld verder als er een harde grens komt tussen Noord-Ierland en de republiek? Zulke kwesties kunnen de interesse in een verenigd Ierland doen heropleven.

Hoe bepalend is de DUP, de Noord-Ierse unionistische partij die de regering van Theresa May gedoogsteun levert?

VAN BEKHOVEN: In Noord-Ierland stemde een meerderheid van de kiezers tegen de brexit. En nu steunt de grootste protestantse partij uit die regio premier May en haar brexitpolitiek. Natuurlijk zaait dat verdeeldheid in Noord-Ierland. Veel Noord-Ieren zullen nu misschien inzien dat de DUP een regeringsbeleid steunt dat niet noodzakelijk hun belangen dient. De politieke situatie is altijd precair in Noord-Ierland en wordt nu dus nog verscherpt door de brexit en de rol van de DUP.

Ik denk niet dat die ontwikkeling zal leiden tot een grotere toenadering tussen Noord-Ierland en Groot-Brittannië. De protestanten die daar nog op hopen, staan aan de verkeerde kant van de geschiedenis.

Zijn de paramilitaire groepen volledig verdwenen of bevinden ze zich slechts in een ‘winterslaap’?

VAN BEKHOVEN: De IRA is verdwenen, die is opgeheven. Je hebt nog wel de Real IRA en de Continuity IRA maar dat zijn echt hele kleine groepjes die door niemand gesteund worden. Ook de loyalistische groeperingen zijn, als ze nog bestaan, erg marginaal. Het zijn doorgaans splintergroepen die zich vooral op het criminele pad hebben begeven. Op dit moment vormen ze geen bedreiging voor het vredesproces.

De grote Amerikaanse vriend

Hoe zit het met die special relationship tussen het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten? Is dat een zuiver politiek concept of leeft dit ook echt bij de Britse bevolking?

VAN BEKHOVEN: De Britten trekken zich in elk geval erg op aan hun relatie met de Amerikanen. Het heeft allemaal te maken met ‘punching above your weight’ zoals ze hier zeggen. Het betekent dat je je groter voordoet dan je werkelijk bent. Die speciale verhouding betekent meer voor Londen dan voor Washington. De Amerikanen hebben zoveel ‘speciale verhoudingen’ met zoveel verschillende landen. Maar de Britten geloven dat hun relatie met de Verenigde Staten uniek is. En door zich zo te focussen op de Amerikanen hebben de Britten verkeerde beslissingen genomen. Dat heeft zoals we weten geleid tot oorlogen die slecht doordacht waren. Denk aan Afghanistan, Irak of Libië.

De Britse politieke klasse heeft zich daarop dus miskeken. Maar hoe zit het met de Britten zelf? Hebben zij ook een specifieke voorkeur voor de Amerikaanse cultuur?

VAN BEKHOVEN: Jawel. Vergeet niet: de Britten spreken geen vreemde talen, enkel Engels. Ze weten meer over Amerika dan over Europa. Ze gaan er graag op vakantie. De Amerikaanse cultuur is bij de Britten populairder dan bij ons.

En nu, met Donald Trump?

VAN BEKHOVEN: Nu ja, dan heb je het specifiek over de Amerikaanse politiek en het Witte Huis. Maar de brede belangstelling voor de Verenigde Staten is hier in het Verenigd Koninkrijk erg groot. En hun kennis van de Amerikaanse cultuur is ook groter. Men volgt hier alles. De Britten kennen de namen van de presentatoren van Amerikaanse nieuwsprogramma’s, ze volgen de manier waarop de Amerikanen leven, hoe ze eten … De Britten en Amerikanen zijn neven van elkaar. Dat gevoel hebben ze niet met de Europese Unie.

Hoe ziet uzelf het Verenigd Koninkrijk evolueren in het komende decennium?

VAN BEKHOVEN: Alles hangt af van de afhandeling van de brexit. Dat is immers de meest ingrijpende, omvattende, dramatische ontwikkeling sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Het is belangrijker dan het verlies van de kolonies. De brexit zal het Verenigd Koninkrijk helemaal veranderen op politiek, economisch en sociaal vlak. De gevolgen zullen zich nog decennia laten voelen. Iets wat de meeste Britten vandaag nog niet beseffen.

Dus aangezien de uitkomst van de brexit onzeker is, is de hele toekomst van het Verenigd Koninkrijk onzeker?

VAN BEKHOVEN: Absoluut. De mensen wisten niet waar ze voor stemden. Ik buig me nu over de vraag hoe het zover is kunnen komen. Waarom dachten mensen tijdens de brexitcampagne niet ernstig na over de mogelijke gevolgen van zo’n ingrijpende beslissing? Zo’n houding neem je enkel aan als je denkt dat je er altijd wel bovenop komt. En dat denken de Britten vanwege hun geschiedenis, of vanwege de manier waarop ze naar hun verleden kijken.