#CaspianCabals: hoe Poetin een cruciale pijplijn inzet als geopolitiek wapen

Een tiende van de ruwe aardolie die België invoert, is afkomstig van een pijplijn die in opspraak komt door CaspianCabals, een nieuw onderzoek van het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) waar Knack deel van uitmaakt.

1. Waarover gaat het nieuwe ICIJ-onderzoek CaspianCabals?

Het gaat over het Caspian Pipeline Consortium (CPC), dat een 1500 kilometer lange oliepijplijn uitbaat. Die pijplijn is cruciaal om aardolie uit Kazachstan naar de wereldmarkt te brengen. Ze verbindt drie Kazachse olievelden met de Russische havenstad Novorossiejsk aan de Zwarte Zee. Elke dag persen pompstations 1,2 miljoen vaten ruwe olie door de stalen slagader. De CPC-pijplijn is eigendom van de Russische en Kazachstaanse overheid, Lukoil en Rosneft, en vier westerse oliemaatschappijen (Shell, Exxon, Chevron en ENI). Ze is sinds 2001 operationeel.

2. Wat is de link met België?

Zowat 10 procent van de ruwe aardolie die België in 2023 invoerde, is afkomstig uit ­Kazachstan. Volgens Lien Meurisse, woordvoerder van de FOD Economie, gaat het om de zogenoemde CPC Blend: ‘Die naam ­verwijst naar een mengeling van ver­schillende types ruwe aardolie die via de CPC-pijplijn worden getransporteerd.’  Vanuit de Russische havenstad ­Novorossiejsk gaat de aardolie op grote zeetankers richting de haven van Rotterdam. Vandaar wordt de olie doorgepompt naar de haven van Antwerpen.

3. Wat heeft ICIJ precies onderzocht over de CPC-pijplijn?

Op basis van informatie van meerdere ­klokkenluiders en tienduizenden ­documenten analyseerde ICIJ wat er allemaal niet pluis is in het consortium dat de pijplijn exploiteert.

Rusland heeft zijn greep op de pijplijn steeds verder vergroot, de betrokken ­westerse oliemaatschappijen knepen een oogje dicht bij wantoestanden, en de Russische president Vladimir Poetin ­gebruikt de pijplijn als geopolitiek wapen.

4. Welke wantoestanden zijn aan het licht gekomen?

Het ICIJ-onderzoek legt een patroon van problematische contracten en deals bloot die tonen hoe westerse oliegiganten hun mond hielden bij omkooprisico’s, ­potentiële belangenconflicten en budget­overschrijdingen. Shell, Exxon, Chevron en ENI zetten hun handtekening onder opgeblazen budgetten, vervalste offertes en betalingen aan onderaannemers die het werk niet uitvoerden. Russische partijen plukten daar de vruchten van.

Geld geïnvesteerd in CPC werd bovendien via verdachte routes weggesluisd, ­bijvoorbeeld naar een privékantoor op ­Cyprus. Onze Nederlandse mediapartner NRC ontdekte hoe een Nederlandse onderaannemer van CPC een onderhouds­contract op dubieuze wijze kwijtraakte aan een Russische concurrent.

5. Hoe heeft Russisch president Poetin zijn greep op de pijpleiding vergroot?

De grootste aandeelhouder van CPC is het Russische staatsbedrijf Transneft, dat een kwart van de aandelen heeft en al zeventien jaar wordt geleid door Nikolaj Tokarev. Dat is een oude bekende van Poetin. Ze werkten ­beiden in Dresden voor de Russische ­geheime dienst KGB. Tokarev staat op de Europese sanctielijst vanwege zijn steun aan de machthebbers die de oorlog tegen Oekraïne voeren. 

Shell, Exxon, Chevron, BP en ENI kunnen niet zonder de pijpleiding, maar door de jaren heen hebben de westerse oliemaatschappijen in het consortium aan zeggenschap ingeboet. In 2020 orkestreerde Transneft een machtsgreep op de controle over de pijpleiding, en sindsdien is de westerse invloed op de activiteiten naar een nulpunt gedaald. In mei 2020 kregen zo’n twintig buitenlandse managers en specialisten van CPC te horen dat ze Rusland moesten verlaten omdat hun papieren niet in orde waren.

6. Hoeveel verdient Rusland aan de pijplijn?

De Russische staatskas wordt jaarlijks ­gespijsd met zo’n 665 miljoen euro afkomstig van CPC. Met geld dat Poetin aan de pijplijn verdient, kan hij de oorlog in Oekraïne financieren. Bovendien lijkt het erop dat hij ook persoonlijk profiteert. Dat weten we dankzij Aleksej Navalny, de Russische oppositieleider die eerder dit jaar omkwam in een Russische cel.  

Uit banktransacties die het team van Navalny kon achterhalen, blijkt dat twee dochterbedrijven van Transneft miljoenen euro’s overmaakten voor Poetins paleis ­aan de Zwarte Zeekust. Volgens Navalny’s Anti-Corruption Foundation beschikt het landgoed over een helikopterplatform, een ijshockeybaan, een binnenzwembad met ‘aquadisco’, een amfitheater, een kapel en een tunnel naar een privéstrand.

7. Hoe zet Poetin de pijplijn in als geopolitiek wapen?

Toen de CPC-kraan op een ochtend in maart 2022 dichtging, steeg de olieprijs in één klap met 5 procent. De oliebedrijven vermoedden dat Poetin zijn spierballen wilde tonen. Als het Westen sancties oplegt aan Russische olie, dan zorgt Rusland ­ervoor dat de toestroom van Kazachse olie stokt – dat leek de boodschap.

Het officiële Russische verhaal is dat de pijpleiding wegens technische manke­menten afgesloten moest worden. Maar Arseny Pogosjan, voormalig persvoor­lichter van de Russische viceminister van Energie, zegt dat Rusland de kraan in maart 2022 onnodig lang afsloot ‘om het Westen bang te maken’.

De CPC-pijpleiding transporteert on­geveer 1 procent van de olievoorraden in de wereld. Dat lijkt niet veel, maar bij de minste hapering schiet de wereldmarkt in een kramp. En wat blijkt? Sinds Poetins aanval op Oekraïne in 2022 heeft CPC te maken gehad met minstens twintig ver­storingen van activiteiten of opschortingen van olietransporten. De ene keer omdat er bommen uit de Tweede Wereldoorlog ­waren gevonden op de zeebodem, de ­andere keer wegens onderhoudswerkzaamheden of een storm.

Maar niet zelden ging de kraan dicht als er nieuwe westerse sancties tegen ­Rusland in de lucht hingen of Kazachstan naar het Westen overhelde. De pijpleiding is ‘een zeer indrukwekkende en krachtige politieke hefboom’ voor Rusland, zegt de gevluchte oppositieleider Vladimir ­Milov, die begin deze eeuw een paar maanden onder Poetin viceminister van Energie was.

8. Waarom valt de CPC-pijpleiding niet onder de sancties tegen Rusland?

De pijpleiding wordt niet gesanctioneerd door het Westen omdat het de ruwe aardolie uit Kazachstan nodig heeft. En ook omdat er flink gelobbyd is. Kazachstan huurde voor ruim 3 miljoen euro een Amerikaans lobbybedrijf in om te helpen de pijpleiding sanctievrij te houden en de olie te laten stromen. 

Enkele maanden na de Russische invasie in Oekraïne ontving het kabinet van Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, een e-mail van een lobbyist van Exxon. Die uitte zijn ‘dringende en grote bezorgdheid’ over de gevolgen van de voorgestelde sancties tegen Rusland: ‘De huidige tekst zou de export van Kazachstaanse ruwe olie via de CPC-pijplijn verhinderen.’ Zeventien minuten later kreeg de lobbyist te horen dat zijn boodschap ‘goed ontvangen’ was. 

In een schriftelijke verklaring aan ICIJ weigerde een woordvoerder van de ­Europese Commissie details te geven over hoe de beslissing tot stand kwam om de CPC-pijplijn niet te sanctioneren. ‘Alle beslissingen over sancties in de EU worden unaniem genomen door de ­lidstaten in de Raad.’

9. Hoe reageren de betrokken partijen op de aantijgingen uit het ICIJ-onderzoek?

Het consortium CPC zelf geeft geen ­commentaar. Begin dit jaar zei de CPC-­directeur wel op een persconferentie dat de pijplijn nooit om politieke redenen is stilgelegd. ‘Alle stopzettingen hadden te maken met technische oorzaken of het weer. Wij zijn op geen enkele manier aan de politiek verbonden.’

Exxon en Transneft reageerden niet op verzoeken om commentaar, evenmin als overheidsinstanties van Kazachstan en Rusland. Een woordvoerder van Shell zei dat het bedrijf omkoping niet tolereert, Eni liet weten dat het de hoogste normen van transparantie en ethisch gedrag ­handhaaft. Chevron meldde dat het zich altijd houdt aan de wetten van het land waar het actief is.