Canada en India op ramkoers na beschuldiging van moord op sikh-leider

Het was onuitgegeven tussen ‘bevriende landen’. Maandag verklaarde premier Justin Trudeau in het parlement dat er ‘geloofwaardige aanwijzingen’ zijn dat de Indiase overheid achter de moord op een Canadese sikh-activist zit. De Indiase regering noemde beschuldiging ‘absurd’ en ging in de tegenaanval. De VS zaten gewrongen tussen een oude en een nieuwe bondgenoot.

De beschuldiging van Trudeau hangt nog in het ijle. Tot dusver heeft de Canadese premier het bewijsmateriaal niet bekendgemaakt. Het onderzoek wordt verdergezet. Het bewijs komt ’te gelegener tijd’.

Canada, meldt The Washington Post, had al weken eerder bondgenoten, onder meer de VS, op de hoogte gesteld, in de ijdele hoop dat er een gezamenlijke verklaring rond de moord zou komen.

En vorige week, op de G20, had Trudeau de Indiase gastheer en premier Narendra Modi met de aantijging geconfronteerd, en hem gevraagd bij het onderzoek te helpen. De confrontatie leverde niet het gewenste resultaat op, waarna Trudeau, na nieuw overleg met de VS, zijn publieke verklaring aflegde.

Canada zette meteen ook de hoogste Indiase diplomatieke verantwoordelijke voor informatiewerving het land uit. India repliceerde door een hoge Canadese diplomaat uit te wijzen. De Indiase regering noemde de beschuldiging ‘absurd’ en klaagde over het niet-optreden van Canada tegen gewelddadige sikh-extremisten. Canadese autoriteiten verklaren steevast dat ze geen bewijs vinden voor de beschuldigingen die India doorspeelt.

Gesprekken over een handelsakkoord tussen de twee landen werd voor onbepaalde tijd uitgesteld.

Moord aan de gurdwara

Het slachtoffer waarrond het dispuut draait, was één van de sikhs die India had beschuldigd van geweldpleging en terrorisme.

Hardeep Singh Nijjar (45) was in India geboren, maar had de Canadese nationaliteit verworven. Hij had zijn eigen loodgietersbedrijf en was voorzitter van de gurdwara (sikhtempel) in Surrey, British Columbia, nabij Vancouver. Hij was heel actief in de Khalistanbeweging (de beweging voor een sikhstaat) en organiseerde mee een referendum onder sikh-expats rond Khalistan. De Khalistanbeweging is onwettig in India.

Op vaderdag 18 juni trok Nijjar naar de gurdwara, waar hij aan een breder publiek meedeelde, wat hij een dag eerder aan zijn advocaat had gezegd: dat de Canadese autoriteiten hem waarschuwden dat er een gewelddaad tegen hem zou kunnen gebeuren.

Hij verliet de tempel enigszins gehaast omdat er een vaderdagmaal op hem wachtte. Hij stapte in zijn truck, en werd door twee gemaskerde mannen doodgeschoten.

De mannen vluchtten richting een wachtende Toyota, en de twee plus hun chauffeur verdwenen in de nacht. Hun identiteit is niet bekend(gemaakt). De autoriteiten lieten weten dat de drie een uur op uitkijk hadden gestaan alvorens hun slachtoffer verscheen.

Onmiddellijk na de moord draaide de frustratie van de sikhgemeenschap rond het gebrek aan bescherming van Nijjar. Hoe kon het dat de autoriteiten hem waarschuwden maar niet van beveiliging voorzagen?

De zaak heeft, drie maanden na de moord, ineens een andere wending genomen.

‘Ik vind het helemaal niet verrassend dat India betrokken was’, zegt Harjeet Grewal, professor Religieuze Studies aan de University of Calgary en zelf een sikh. ‘Er waren eerder incidenten, in India en ook internationaal, waarbij sikh-activisten in vreemde omstandigheden omkwamen’. In dit geval, en na de waarschuwing van de Canadese veiligheidsdiensten, leek een Indiase actie niet onwaarschijnlijk.

Wat hem wel verraste was dat premier Trudeau het in het parlement kwam bevestigen. ‘Al minstens sinds de jaren 80 zijn er verdenkingen over inmenging van de Indiase regering in Canada. Maar nooit was er genoeg bewijs.’ Nu blijkbaar wel, al moeten we nog afwachten hoe dat bewijs er uitziet.

Dinsdag leek de Canadese premier wat gas terug te nemen. ‘We zijn er niet op uit te provoceren of te escaleren’, zei hij, ‘We zetten gewoon de feiten op een rijtje, zoals we ze begrijpen’. Hij riep India op de zaak te behandelen ‘met de allerhoogste ernst’. Dinsdag leken ook de VS op de rempedaal te staan, door vriendelijk en op de vlakte te blijven voor beide partijen. In de Indiase pers kon je al dingen lezen als: ‘Trudeau moet door het stof’. Dat volgde op berichten dat het Witte Huis in de maag zat met de kwestie, die komt op het moment dat de regering Biden de banden met India nauwer wil aanhalen om het anti-China-blok te versterken. Ruzie tussen potentiële partners in de Indo-Pacific kan Biden missen.

Woensdag, evenwel, leken de VS toch eerder de kant van Canada te kiezen. De VS-ambassadeur in India, Eric Garcetti, riep India op om voluit mee te werken aan het onderzoek en het resultaat af te wachten alvorens te oordelen. ‘De beschuldigingen horen iedereen te verontrusten’, verklaarde hij volgens The Times of India.

Neilesh Bose, prof geschiedenis van Zuid-Azië aan de University of Victoria (Canadees van met voorouders in India, maar geen sikh) wil nog geen voorspelling doen over welke kant het uitgaat met de verhouding tussen India en Canada. De handelsrelatie zal wel een tijdje geschaad zijn. Er komen wellicht nog plaagstoten over en weer. En daarna? Je zit met twee landen, zegt hij, die elk in hun logica bewegen. ‘Trudeau doet iets wat hem binnenlandse winst oplevert. En India is een groeiende macht, met ambitie. Die zal niet gauw inbinden. Elke dag dat Canada geen bewijs levert, wordt de woede in India groter.’

(Lees verder onder de foto)

Radicale diaspora

Het is moeilijk om de sfeer bij de sikhs in Canada te peilen.

‘Bezorgdheid’, vat Satwinder Bains samen. Ze is directeur van het South Asian Studies Institute aan The University of Fraser Valley in British Columbia, Canada.

Professor Grewal wijst ook op tevredenheid en schrik.

Tevredenheid omdat eindelijk inmenging van India in Canada wordt blootgelegd.

Canada heeft proportioneel meer sikh-inwoners dan andere landen, en meer zelfs dan India, met ruim 2 procent van de bevolking. Zoals Indiase autoriteiten vaker aanhalen: sikhs vormen een stemmenblok in Canada.

En onder die sikhs in Canada zijn er nogal wat die dromen van Khalistan, een eigen land.

Vormen ze een meerderheid?

Er zijn geen cijfers, antwoordt professor Grewal. En er zit veel grijs in het plaatje.

Want wat verstaat men onder Khalistan? Gaat het om een natiestaat die uit India (en eventueel uit Pakistan) wordt weggehaald, of gaat het om een gebied met autonomie binnen India? En om welk territorium zou het gaan? Dat is allemaal oningevuld.

Grewal: ‘De Indiase regering zegt: dit is een marginale beweging. Daar moet je tegenover stellen; een klimaat van geweld, met onder meer verkrachting en marteling, moorden, legeringrepen van de late jaren 70 tot de vroege jaren 90, maken het niet eenvoudig voor bewoners van Indiaas Punjab om voor hun mening uit te komen’.

De vermoorde Hardeep Singh Nijjar, zegt hij, vond dat er openlijk over soevereiniteit en Khalistan gediscussieerd moest kunnen worden, ook in India. Met zijn referendum probeerde hij uit te vissen hoe populair de idee van een Khalistan bij sikhs in vrije landen is. ‘En dat kunnen we wel zeggen: als er in Canada iets georganiseerd wordt rond Khalistan is de opkomst groot’.

‘Persoonlijk deel ik de Khalistandroom niet’, zegt Bains, ‘Hoe gaat men Khalistan installeren vanuit het buitenland, tegen de wil van India in? Maar er moet wel iets gebeuren aan de vervolging van de sikhs. Of het nu via Khalistan is, of op een andere manier. De wonde ettert al te lang. Komt er ooit een oplossing? Zijn we zo verdeeld dat er geen oplossing meer mogelijk is?’

India, beseft ze, is op twee manieren beducht voor de sikhs en hun onafhankelijkheidswensen. Hoewel de gemeenschap in India klein is, ‘zijn we oververtegenwoordigd in politiek, in hoger onderwijs, in de media. Sikhs zijn slim, vooruitstrevend, agressief ook. We leggen ons nergens bij neer.’ Sikhs zijn, met andere woorden, lastige klanten. ‘En het tweede punt is geografisch. De Punjab, waar dat onafhankelijke of autonome land zou moeten komen, ligt aan de grens met Pakistan. India vreest dat Pakistan misbruik zal maken van een zwak Punjab.’

De droom van Khalistan gaat terug tot de jaren 80, of misschien tot de onafhankelijkheid van India en Pakistan, of wellicht tot de kolonisatie.

Toen de Britten India koloniseerden, sloten ze een verdrag met een sikhheerser. Dat toenmalige sikhrijk, met Lahore (in het huidige Pakistan) als hoofdstad, speelt in de verbeelding van moderne sikhs. Toen India in augustus 1947 onafhankelijk werd, kwam er een moslimgedeelte, Pakistan, en de rest, India. Maar van een sikh-staat was er geen sprake. Het gebied, de Punjab, dat op de grens lag tussen het nieuwgevormde Pakistan en India, werd buiten proportie getroffen door de moordpartijen tussen de scheidende partijen. Honderddduizenden Indiërs stierven – daarbij ongeteld veel sikhs.

In de jaren 80 leek separatisme aan de Indiase kant van de Punjab in opgang, ongewapend en gewapend. In 1984 trokken een aantal militanten zich terug in het hoogste heiligdom van de sikhs, de Gouden Tempel van Amritsar. Het Indiase leger bestormde de tempel. Enkele maanden na dat bloedbad doodden sikhs de Indiase premier Indira Gandhi. Bij represailles na de moord op de premier kwamen opnieuw vele duizenden sikhs om het leven. Een jaar later, in 1985, ontplofte een bom in een Air India vliegtuig, dat uit Canada was vertrokken en boven Ierland neerstortte. Er waren geen overlevenden. India beschouwde het als een aanslag door sikhs, maar meerdere van de beschuldigden werden in Canada bij gebrek aan bewijs vrijgesproken.

En zo kreeg je twee versies van de werkelijkheid. Voor sommige Indiërs zijn Canadezen halfwassen idealisten die radicale sikhs hun gang laten gaan –  tot en met aanslagen. Voor de sikhs in Canada heeft India zich in het recente verleden schuldig gemaakt aan een genocide tegenover sikhs. Soldaten die volgens hen betrokken waren bij bloedbaden tegen sikhs in 1984 zijn vrijgesproken door Indiase rechtbanken.  

Schrik

Grewal denkt dat een soort internationale Truth and Reconciliation Commission, naar voorbeeld van wat gebeurde rond misbruiken van inheemse Canadezen – met openheid van informatie, waarbij iedereen frustraties over en weer kan uiten – een uitweg kan bieden voor de etterende wonde van de sikhs.

Maar de grote vraag is of de regering Modi ooit aan zoiets zal meewerken.

Ondertussen zijn Grewal en Bains bezorgd over de nabije toekomst. Zal India nog visa toekennen aan Canadese sikhs? Bains plant in februari naar India te reizen. ‘Wij gaan naar India op overwintervakantie, zoals andere Canadezen naar Florida trekken’. Die visa zijn voor familiebezoeken onontbeerlijk.

Verwachten ze meer geweld? Vergeldingsacties?

Over dat laatste is Bains niet zo bezorgd.
Grewal wel.

‘Oh jazeker’, zegt hij. ‘Mijn eigen veiligheid en die van mijn familie baart me zorgen. Mijn dochter vroeg me gisteravond: zal er jou iets overkomen als je met media spreekt? En ik wist niet wat te antwoorden. Daar had ik zelf niet van terug, dat ik geen antwoord kon geven op zo’n simpele vraag.’

En volgens professor Bose, de niet-sikh, is er ook enige bezorgdheid bij hindoes in Canada, die klagen over recente vandalenstreken tegen hun tempels.