Calimero met kernwapens: onze man keek een week de Russische staatstelevisie

Kijken naar de Russische televisie is dezer dagen een ronduit bevreemdende ervaring, leerde Knack-redacteur Jeroen Zuallaert de afgelopen week. Terwijl zowat de hele wereld meeleeft met het oorlogsgeweld waaronder de Oekraïners lijden, ziet de Russische staatstelevisie Rusland als het voornaamste slachtoffer. Dit zijn de verhalen die Russen te horen krijgen.

Tot eind maart besteedden Russische media relatief weinig aandacht aan de oorlog in Oekraïne. Terwijl de oorlog bijna de klok rond aandacht kreeg in westerse landen, beperkte de ‘militaire speciale operatie’ in Oekraïne zich op de Russische televisiezenders tot de reguliere verslaggeving. Aanvankelijk kregen de Russen vooral beelden te zien van dankbare vluchtelingen uit de ‘bevrijde’ Volksrepublieken. ‘Op de Russische televisie werd de oorlog eerst als een kleinschalig conflict voorgesteld’, zegt Aglaja Snjetkov, Ruslandkenner aan het University College London. ‘Daardoor is het voor de meeste Russen onbegrijpelijk dat Europa en Amerika zulke strenge sancties nemen. Ze snappen niet waarom Vladimir Poetin met Adolf Hitler wordt vergeleken. Voor de gemiddelde Rus lijkt het echt alsof het Westen Rusland zonder aanleiding in de hoek probeert te duwen.’

Russische leiders wakkeren al langer het gevoel aan dat Europeanen en Amerikanen aan een verregaande vorm van russofobie lijden. Op de Russische televisie haalt Rusland geen lijnvluchten neer, bombardeert het leger geen Syrische ziekenhuizen en vergiftigt het regime geen tegenstanders. Dat ‘het Westen’ zich in het conflict zo collectief achter Oekraïne schaart en Kiev steunt met wapenleveringen, wordt gepresenteerd als het ultieme bewijs van de stelling dat het Westen altijd tegen Rusland is.

Incidenten waarbij Russen bedreigd worden in Europa, worden uitvergroot. Russische nieuwsuitzendingen tonen beelden van een Russische vrouw in Spanje die wordt uitgescholden door een voorbijganger. Er wordt ook uitgebreid stilgestaan bij het Sowjetisches Ehrenmal in Berlijn, het monument voor de gevallenen van het Rode Leger, waarop nu in graffiti anti-Russische leuzen staan geschreven. Experts maken zich boos over het feit dat Oekraïne de Russische soldaten met ‘orks’ vergelijkt. Op de Russische televisie bestaat geen oorzakelijk verband tussen het feit dat Rusland Oekraïne heeft aangevallen en de anti- Russische gevoelens. ‘Ze haten ons!’ benadrukt Araïk Stepanjan, een van de pundits die geregeld aansluit in televisiestudio’s. ‘Ze dreigen ermee chemische en biologische wapens tegen ons in te zetten.’

Het is al acht jaar oorlog

Artjom Sjejnin laat niets aan het toeval over. Sinds het begin van de oorlog presenteert hij zijn programma in een zwart T-shirt waarop afwisselend een witte V en een witte Z staan gedrukt, de symbolen waarmee het Russische leger zijn voertuigen markeert. Sjejnin is een van de presentatoren van Vremja Pokazjet (‘De tijd zal het uitwijzen’) een talkshow op de overheidszender Pervyj Kanal. Met donderende stem oreren de studiogasten over het onrecht dat de Grote Russische Natie wordt aangedaan.

Een van de verhalen die Russen massaal lijken over te nemen is het zo- genaamde achtjarennarratief. Het gaat ongeveer als volgt: al acht jaar beschiet het Oekraïense leger de Volksrepubliek Donetsk en de Volksrepubliek Loegansk, en worden Russischtalige Oekraïners – die Rusland als Russen beschouwt – gedood door Oekraïense aanvallen. De logica is duidelijk: hoe kan Rusland in die omstandigheden niet ingrijpen? Hoe hypocriet is het Westen dat het dit toelaat? Het narratief heeft effect omdat de basisbewering klopt. De voorbije acht jaar heeft het Oekraïense leger geregeld de Volksrepublieken beschoten. Alleen laat de Russische televisie het redelijk cruciale element weg dat de Volksrepublieken (gesteund door legereenheden van het Russische leger) doorgaans zelf eerst het vuur openen. Wie in Rusland naar de televisie kijkt, krijgt de indruk dat het Oekraïense leger bij wijze van sadistisch vermaak op Russische burgers schiet. Het achtjarennarratief is een recent fenomeen. Nadat het stof van de oorlog van 2014 was gaan liggen, kwam het Donbasconflict nauwelijks aan bod. De occasionele beschietingen van het Oekraïense leger golden nauwelijks als nieuwswaardig.

Bovendien probeert het regime de bevolking er ook van te overtuigen dat de speciale operatie een preventieve ingreep is, omdat Oekraïne en de NAVO op het punt stonden Rusland aan te vallen. ‘We moeten begrijpen dat we in onze speciale militaire operatie niet met Oekraïne vechten, maar met het collectieve Westen’, houdt Sjejnin zijn publiek voor. ‘Het Westen probeert onze operatie te rekken door wapens te leveren. Dat doet het niet om Oekraïne te helpen, maar uit eigenbelang. Het wil dat Oekraïne bloedt.’ Volgens Sjejnin is het allemaal een snood complot omdat Amerika volgend jaar in economische recessie zal gaan. ‘Ze hebben iets nodig om die recessie aan toe te schrijven.’

Alles is fejk

Aleksandr Smol (41) heeft de casual chic-look geperfectioneerd. Zijn keurig gecoiffeerde kuif kleurt grijs aan de slapen. Onder een donker jasje draagt hij steevast een strak gestreken T-shirt. Als presentator van het ochtendprogramma AntiFejk probeert hij zijn kijkers te behoeden voor wat Russen fejks noemen, gemanipuleerde berichten waarmee het Westen en ‘het naziregime in Oekraïne’ Rusland proberen te marginaliseren. Ironisch genoeg toont het logo van AntiFejk een antisemitische tekening van een man met een kromme neus en een bolhoed, omgekeerd is het logo een konijn dat uit een hoed wordt getoverd.

Wie naar AntiFejk kijkt, krijgt al snel de indruk dat de ware slachtoffers van deze oorlog toch wel de Russen zijn, die voortdurend valselijk van oorlogsmisdaden worden beschuldigd. Het programma speelt in op het idee dat het Westen een ‘informatieoorlog’ voert tegen Rusland. De slachting in Boetsja is volgens AntiFejk bijvoorbeeld duidelijk in scène gezet door Oekraïne en de Britse inlichtingendiensten. Beelden van hoe Oekraïense soldaten een lichaam aan een kabel voorttrekken uit angst voor boobytraps worden gepresenteerd als bewijs dat het massacre in scène is gezet. Is het overigens niet toevallig, zo oppert een van de sprekers, dat Joe Biden de Russische president onlangs nog ‘a butcher’ noemde (‘een slachter’)? Is de gelijkenis tussen ‘butcher’ en ‘Boetsja’ niet al te toevallig?

Het ontbreekt Russische televisiemakers niet aan fantasie in het bedenken van verklaringen voor wat er echt is gebeurd. In Vremja Pokazjet lanceert een studiogast in alle ernst de theorie dat ‘de Oekraïense nazi’s’ hun eigen burgers hebben doodgeschoten, om het Westen onder druk te zetten om meer wapens te leveren’. Ook het bombardement op het treinstation van Kramatorsk, waarbij minstens vijftig Oekraïense vluchtelingen om het leven kwamen, is duidelijk een rotstreek van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky, die niet wilde dat de vluchtelingen de stad verlieten. Is het niet toevallig dat het net gebeurt wanneer Ursula von der Leyen in Kiev is?

Het is onmogelijk om na te gaan in welke mate de Russen werkelijk in die samenzweringen geloven. ‘In zekere zin is die vraag irrelevant’, zegt Joanna Szostek, die Russische overheidsnarratieven analyseert aan de Universiteit van Glasgow. ‘Russen krijgen voortdurend te horen dat er een informatieoorlog aan de gang is, waarbij beide kanten liegen. In zekere zin hoeven ze de propaganda zelfs niet te geloven. Als iedereen liegt, is de vraag niet wie je gelooft, maar welke leugen je verkiest.’

Oekraïners zijn nazi’s

Vladimir Solovjov ontbloot zijn tanden, terwijl hij zijn studiogasten monstert. Solovjov geldt als de hoofdpropagandist van het Russische regime. Zijn avondshow op Rossija-1 houdt het midden tussen een avondtalkshow, een kaartclub voor senioren en een occulte seance waarbij deelnemers met schapenbloed worden besprenkeld. Solovjov, die zijn programma’s steevast in zwarte kledij presenteert, steekt lange pleidooien af waarin hij zijn stellige, samenzweerderige kijk op de wereld doceert. ‘Ik vervloek jou, Vovka Zelensky’, brult Solovjov, met de stem van een pope die aan exorcisme doet. ‘Je bent geen Jood. Je bent niet gelovig. Je bent een pure, goedkope demon. Al jouw dienaren zijn kleine demonen. Ze moeten je verjagen, niet onderhandelen. Jouw satanische nazistische regering is de goddeloze vijand van Oekraïne!’

Het is een narratief waaraan Russen al vele jaren worden blootgesteld: Oekraïne is in 2014 overgenomen door een bende nazi’s die een heimelijke genocide voeren tegen Russischtalige Oekraïners. In de Russische journaals worden voortdurend beelden gebruikt van het neonazistische Azov-bataljon, dat meevecht met het Oekraïense leger. Beelden van Duitse nazi’s die tijdens de Tweede Wereldoorlog burgers door het hoofd schieten, worden gekoppeld aan beelden waarop te zien is hoe een Russische soldaat wordt geëxecuteerd.

Aan het begin van de oorlog stelde Vladimir Poetin de ‘denazificatie van Oekraïne’ voor als het voornaamste doel van de ‘speciale operatie’. Alleen is de betekenis van het woord denazificatie hoogst onduidelijk – zeker als het te denazificeren land een Joodse president heeft. Binnen de Russische staatsmedia ontbreekt het echter niet aan suggesties. Zo publiceerde RIA Novosti, het officiële persagentschap van de Russische overheid, op 3 april een schrikbarend agressief opiniestuk van Timofej Sergejtsev, een Kremlingezinde opiniemaker die graag aantreedt in de televisiestudio’s. In dat stuk roept hij op om ‘oorlogsmisdadigers en actieve nazi’s’ terecht te stellen. Omdat Oekraïne volgens Sergejtsev ook veel ‘passieve nazi’s’ telt, moet de Oekraïense bevolking met geweld heropgevoed worden. Zodra het ‘naziregime’ in Oekraïne verslagen is, moet de naam Oekraïne verdwijnen en zal de bevolking een historische schuld aan Rusland moeten aflossen omdat ze zich als vijand van Rusland heeft gedragen.

Het is een discours dat de voorbije week dag na dag scherper lijkt te worden. Heel wat pundits vinden dat ‘denazificatie’ niet ver genoeg gaat. Ramzan Kadyrov, de buikige president van de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië, pleitte vorige week zelfs voor de ‘desatanisatie’ van Oekraïne, dat in zijn ogen niet alleen bezeten is door het nazisme maar ook door de Duivel zelve. Vladimir Skatsjko, een Oekraïense journalist die geregeld hand- en spandiensten levert voor de Russische staatsmedia, benadrukt in Vremja Pokazjet zelfs dat Duitsland en Oostenrijk pas gedenazificeerd zijn ‘na de volledige vernietiging van land en regime’. De implicatie is duidelijk. Zolang Oekraïne niet volledig vernietigd is, vreest Skatsjko, zal er niets wezenlijks veranderen.

Aglaja Snjetkov vergelijkt het discours over Oekraïners met hoe het regime tijdens de Tsjetsjeense burgeroorlog over Tsjetsjenen praatte. ‘Ook toen bestond het idee dat de Tsjetsjenen goede mensen waren, maar dat er iets gedaan moest worden aan de “slechte Tsjetsjenen”. Het is een idee dat vandaag alomtegenwoordig is: zelfs liberaalgezinde Russen zullen je vertellen dat Tsjetsjenen een soort natuurlijke neiging tot agressie hebben. Op dezelfde manier krijgen Russen vandaag te horen dat de Oekraïners op zich een goed volk zijn, maar dat ze bevrijd moeten worden van het fascisme.’

Oekraïners zijn onze broeders

Een van de meest opmerkelijke studiogasten binnen het talkshowcircuit is Ilja Kiva, een voormalig Oekraïens parlementslid met de lichaamsbouw van een bodybuilder. Kiva, die altijd in hetzelfde witte hemd op televisie lijkt te verschijnen, ziet zijn geboorteland als het slachtoffer van een complot. ‘De westerse propaganda heeft het bewustzijn van de Oekraïners gekaapt’, bezweert Kiva zijn publiek met bulderende stem. Volgens Kiva is vooral Zelensky verantwoordelijk voor het bloedvergieten in Oekraïne, omdat hij de Slavische broederschap wilde breken. Voor dat alles ziet Kiva slechts één oplossing. ‘Oekraïne moet deel worden van de Russische Federatie om gered te worden van de ondergang. We mogen Oekraïne nooit loslaten.’

Dat Russische soldaten ondanks die stellige overtuiging van broederschap toch bereid zijn om duizenden Oekraïense burgers te doden, is voor de gemiddelde westerse kijker onbegrijpelijk. ‘Maar binnen de Russische cultuur houdt het steek’, zegt Snjetkov. ‘Rusland heeft een erg gewelddadige familiecultuur. Het is een land dat in 2017 huiselijk geweld binnen het huwelijk min of meer gedepenaliseerd heeft. Geweld wordt door veel Russen gezien als een min of meer normale manier om problemen op te lossen binnen een familie. Hoe bezopen het voor ons ook klinkt: het feit dat Russen Oekraïners als broeders beschouwen, normaliseert in zekere zin het geweld.’

Oekraïne bestaat niet

Op woensdag 6 april buigt AntiFejk zich over de netelige kwestie der Oekraïense schoolboeken. Anton Nazarov, adviseur op het Russische ministerie van Onderwijs, beschrijft met stijgende verontwaardiging dat de boeken het Oekraïense volkslied bevatten en Oekraïne voorstellen als een land met een eigen geschiedenis. Verbouwereerd stellen de tafelgasten vast dat de schoolboeken het Russische rijk niet als een grootmoedige brenger van beschaving afschilderen. ‘Ze beweren zelfs dat de Krim niet bij Rusland hoort!’ brengt Nazarov gekrenkt uit.

Het is een narratief dat dezer dagen in geen enkel Russisch medium nog lijkt te ontbreken: eigenlijk bestaat Oekraïne niet. In een poging om een en ander recht te zetten toont AntiFejk een kaart waarop ‘de totstandkoming van het Oekraïense territorium’ genuanceerd wordt. Het gros van wat vandaag Oekraïne heet is immers een geschenk van Russische leiders. De noordelijke provincies zijn ‘een geschenk van de Russische tsaren’, de zuidelijke ‘een geschenk van Lenin’, de westelijke ‘een geschenk van Stalin’ en de Krim een presentje van Nikita Chroesjtsjov.

En dus, zo is de impliciete conclusie onder Kremlinpundits, behoort Oekraïne eigenlijk tot Rusland. Steeds vaker spreken presentatoren over ‘onze Oekraïense grond’. Instemmend citeert Solovjov Vladimir Zjirinovski, de extreemrechtse, antisemitische stokebrand die vorige week overleed: ‘Zelensky is de laatste president van Oekraïne, omdat Oekraïne na hem niet meer zal bestaan.’

We zullen overwinnen

Dat het met de Russische opmars momenteel niet bijster goed gaat, komt de Russische televisiekijker niet te weten. Integendeel, in de televisiestudio’s is de overwinning al binnen handbereik. Oleg Morozov, een tafelgast die vaak aanschuift op Rossija-1, stelt dat Rusland sterker uit de pandemie is gekomen dan de rest van de wereld. Volgens Morozov is Rusland met zijn ‘speciale operatie’ de wereldorde aan het omverwerpen. ‘We vernietigen de oude wereld en creëren een nieuwe.’ Er wordt hardop gefantaseerd over hoever Rusland moet gaan. Een tafelgast wijst erop dat ook de Baltische staten pronazistische gevoelens koesteren. Een andere merkt op dat ook Kaliningrad, de Russische exclave tussen Litouwen en Polen, opnieuw met het Russische grondgebied dient aan te sluiten.

Het is des te opmerkelijker dat in deze schijnbaar existentiële strijd de Grote Leider opvallend afwezig is. Vladimir Poetin verschijnt slechts sporadisch in het openbaar en spreekt zelden over de oorlog. Op 5 april kondigt hij aan dat het Westen meer last ondervindt van de sancties dan Rusland. Op 6 april is hij te zien tijdens een bezoek aan Dagestan, waar hij met zijn gewoonlijke desinteresse luistert hoe Dagestan ‘interessante vooruitzichten op het gebied van landbouw’ heeft. Op 9 april betuigt hij de laatste eer aan Vladimir Zjirinovski. Voor de heiland die Rusland wraak laat nemen op de geschiedenis, toont Poetin opmerkelijk weinig interesse voor de nieuwe wereldorde. Nee, dan liever het landbouwbeleid van Dagestan.

***

Het is maar de vraag of de geest terug in de fles kan. Besluit de Grote Leider ooit dat het zo wel welletjes is, en het volume weer naar beneden kan? Zullen Russische televisiekijkers al die haatspraak dan spontaan vergeten? Bestaat de mogelijkheid dat, als de oorlog ooit ten einde komt, Russen overtuigd kunnen worden van een wereld waarin het voortbestaan van de Russische natie niet voortdurend bedreigd wordt?

Wat het kijken naar Russische televisie zo onrustwekkend maakt, is niet per se dat de narratieven aantoonbaar leugenachtig, van kwade wil, totaal van het padje en bijwijlen bloeddorstig zijn. Het is niet het geschreeuw en het gemolenwiek, niet het gedreig met kernwapens, niet het voortdurende ge-Calimero over hoe Russen uitsluitend het slachtoffer zijn van de geschiedenis die de ervaring zo tergend maken. Het meest angstaanjagende is in zekere zin dat we nog steeds dezelfde realiteit delen. Ook Russische televisiekijkers zien kapotgebombardeerde Oekraïense steden, burger- slachtoffers, vluchtelingen en huilende kinderen. Ook Russische televisiekijkers krijgen te horen dat ze medelijden moeten hebben met de Oekraïense burgerslachtoffers. Ook Russische kijkers krijgen de gruwelen te zien – zelfs als er mist gespuid wordt over wie verantwoordelijk is.

En toch lijken beide wereldbeelden steeds verder uit elkaar te drijven, en lijkt het idee dat er tussen Rusland en Europa nog bruggen gebouwd kunnen worden steeds meer te vervliegen. Kijken naar Russische staatsmedia is alsof je vastzit in een nachtmerrie, waarin je een persoon tergend langzaam op een ravijn ziet afstappen. Je wilt schreeuwen, je wilt hem vastgrijpen, maar je dringt niet tot hem door. Op dezelfde manier hoop je dat, als je maar lang genoeg zoekt, je een gemeenschappelijke basis kunt vinden om van mens tot mens te praten. Maar zoals het in nachtmerries gaat, is dat onmogelijk.