Brexit, de bom van Johnson en de doodskus van Cameron: ‘De saga is nog niet voorbij’

Wat moeten we denken van het standpunt van Boris Johnson? Heeft David Cameron zijn droomakkoord in de wacht kunnen slepen? En welke invloed hebben het akkoord en de Brexit-discussie op het referendum en op de toekomst van de Europese Unie? Knack.be sprak met Steven Van Hecke, docent Politieke Wetenschappen aan de KULeuven.

De Europese regeringsleiders zijn donderdag en vrijdag tot een overeenkomst gekomen over de eisen waarmee het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie gehouden kan worden. Met het bereikte akkoord zal de Britse premier David Cameron de Britten aanmoedigen om tijdens het referendum tegen een Brexit te stemmen.

Zaterdagochtend heeft de Britse premier meteen uitleg gegeven aan zijn regering. Na die bijeenkomst kondigde Cameron de datum van het referendum aan: 23 juni 2016, een datum die al dan niet toevallig samenvalt met een Europese Top en het muziekfestival Glastonbury.

Er werd lange tijd reikhalzend uitgekeken naar het standpunt van de Londense burgemeester Boris Johnson. De Brit met het opvallende blonde kapsel heeft veel invloed en zou, volgens Britse media, wel eens een doorslaggevende mening kunnen vertolken in de campagnestrijd. In aanloop naar zijn column, die iedere zondagavond op de website van The Telegraph verschijnt, geraakte zondag in de late namiddag bekend dat hij mee campagne zou voeren voor een Brexit.

Enkele uren na zijn officiële verklaring, gaf Johnson in de column toelichting bij zijn standpunt: ‘Als we ervoor kiezen om in de Europese Unie te blijven, gaat Brussel dat interpreteren als een groen licht voor de verdere erosie van democratie. Er is maar één manier om de verandering te krijgen die we willen: door ervoor te stemmen om te EU te verlaten’, schrijft hij.

‘We zien een langzaam en onzichtbaar proces van legale kolonisatie. De Europese Unie infiltreert zo goed als elk domein van het openbaar beleid. Deze kans om te stemmen voor échte verandering in de relaties tussen Groot-Brittannië en Europa, krijgen we maar een keer in ons leven. Dit is de enige kans die we ooit zullen krijgen om te tonen dat we geven om zelfbestuur.’

Het zijn woorden die voor speculatie zorgen. Het is namelijk niet helemaal duidelijk of de Londense burgemeester echt wil dat het Verenigd Koninkrijk de EU verlaat, of het referendum wil gebruiken om een beter akkoord uit de wacht te slepen.

NB Boris spoke of “getting a better deal” NOT simply of leaving EU. Still dreaming of 2nd renegotiation & 2nd referendum (under a new PM?)

— Nick Robinson (@bbcnickrobinson) February 21, 2016

‘Het is van vitaal belang om te benadrukken dat het niet per se anti-Europees of xenofoob is om op 23 juni voor een Brexit te stemmen’, voegt hij eraan toe. Een beetje ironisch. Cameron heeft herhaaldelijk verklaard dat hij ‘niet van Brussel houdt, maar van Groot-Brittannië’ en wil dat zijn eiland in de EU blijft. Johnson, die zichzelf in zijn column een Europeaan noemt, benadrukt dat hij ‘vele jaren in Brussel gewoond heeft en van Brussel houdt’, maar pleit voor een Brexit.

Het standpunt van Boris Johnson is in ieder geval een (kleine) politieke bom. Niet alleen gaat hij hiermee in tegen zijn premier en partijgenoot David Cameron. Nigel Farage is dan wel een bekende euroscepticus, zijn achterban is niet breed genoeg om ervoor te zorgen dat het pro-Brexit-kamp wint. Johnson’s achterban daarentegen zou de zwevende kiezers wel eens kunnen overhalen om voor een Brexit te stemmen.

Delighted that @BorisJohnson supports Leave side and I hope he throws his full weight behind campaign to get UK out of the EU.

— Nigel Farage (@Nigel_Farage) February 21, 2016

De invloedrijke Londense burgemeester Boris Johnson gaat campagne voeren voor een Brexit. Is de zaak nu verloren voor premier David Cameron?

Steven Van Hecke: ‘De zaak is nooit helemaal verloren, maar Camerons kaarten liggen nu wel slechter. Boris Johnson was vooraf al heel sceptisch. Niet enkel eurosceptisch, maar ook sceptisch tegenover wat er binnengehaald zou kunnen worden voor het Verenigd Koninkrijk. Johnson heeft intussen bevestigd dat hij campagne zal voeren met zij die vinden dat er geen goede deal is gemaakt. Of hij op een tweede deal rekent na een negatief referendum is niet helemaal duidelijk, maar dit is wel een fameuze tegenslag voor David Cameron.

Boris Johnson is de tweede man van de conservatieve partij, eventueel zelfs de opvolger van Cameron. Hij doet niet meer mee aan de rechtstreekse verkiezing van de burgemeester van Londen op 5 mei, maar daardoor zal hij politiek des te schadelijker zijn omdat hij een soort ongeleid projectiel wordt. Zeker vanaf mei kan hij zich volop mengen in de discussie over het referendum, want dan is hij burgemeester-af.’

Er wordt gefluisterd dat Johnson dit standpunt inneemt omwille van zijn persoonlijke ambitie om ooit premier te worden.

‘Een goede politicus denkt natuurlijk een paar stappen vooruit. Misschien is het een strategische zet en gaat hij er gewoon vanuit dat Cameron het referendum nooit kan winnen. In Johnsons geval is het natuurlijk beter om niet samen met Cameron ten onder te gaan en aan de kant van de winnaars staan. Dan valt de conservatieve partij als het ware als een rijpe vrucht in zijn schoot.’

Johnson zal niet deelnemen aan veel debatten en niet in debat gaan met de premier. Is dat niet vreemd?

‘Het is een soort gentleman’s houding. Zijn agenda is niet om David Cameron een loer te draaien en hem trachten strategisch te verzwakken. Dat zou ook niet zo slim zijn, want dat keert zich snel tegen de betrokken politicus.

Het kan Johnson sterker maken om aan de zijlijn te blijven en te kijken hoe Cameron ligt te spartelen. Zo komt hij nadien minder beschadigd uit de referendum-campagne. En per slot van rekening blijven ze partijgenoten.

Ik zou het vreemd vinden als andere ministers in zijn kabinet rechtstreeks de confrontatie zouden aangaan met de premier. Dat lijkt me erg onwaarschijnlijk. In zekere zin is het al zeer verregaand dat Cameron toelaat dat de ministers zelf een andere positie innemen. Dat lijkt me al destabiliserend genoeg voor de Britse regering.’

Wat zijn enkele belangrijke punten uit het akkoord tussen Het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie?

Eerst en vooral kan het Verenigd Koninkrijk gedurende een overgangsperiode van zeven jaar aan nieuwe EU-werknemers de toegang tot sociale voordelen vier jaar lang ontzeggen.

Daarnaast mogen de Britten de kinderbijslag voor nieuwe EU-werknemers aanpassen aan de levensstandaard van het land waar hun kinderen verblijven. Dat principe wordt ook gefaseerd ingevoerd voor EU-werknemers die reeds aanwezig zijn op Britse arbeidsmarkt. Ook de andere Europese lidstaten zullen dit principe overigens kunnen invoeren eenmaal de betrokken wetgeving is goedgekeurd.

Cameron eiste (en kreeg) ook meer bescherming voor lidstaten die geen deel uitmaken van de eurozone en wilde garanties dat de Britten niet moeten deelnemen aan verdere politieke integratie in Europa. In een toekomstige verdragswijziging wordt alvast toegevoegd dat Groot-Brittannië niet gebonden is aan verdere politieke integratie en dat de beginselverklaring ‘ever closer union‘ niet van toepassing is op het eiland.

Op de persconferentie over het akkoord was de toon van Cameron euforisch. Heeft hij zijn slag thuisgehaald?

Steven Van Hecke: ‘Cameron heeft zijn hokjes kunnen aanvinken. Hij gaat met de vier trofeeën naar huis, maar de details vallen tegen. De inperking van sociale voordelen is beperkt tot het kindergeld, geldt enkel bij nieuwe inwoners en is tijdelijk. Daarnaast kan niet enkel het Verenigd Koninkrijk dit invoeren, maar ook andere landen. En in het akkoord is expliciet opgenomen dat het zeker niet over pensioenen gaat.

Wat de eurozone betreft, is het Verenigd Koninkrijk een permanente uitzondering en zal het samen met Denemarken nooit verplicht worden om de euro over nemen. Maar de euro blijft wel de munt van de Europese Unie. Daarnaast worden de niet-eurolanden wel geïnformeerd over, maar mogen ze geen veto stellen tegen de verdieping van de Europese Unie.

David Cameron kan zeggen dat hij zijn slag heeft thuisgehaald, maar het stelt al bij al niet veel voor. Het is een doos pralines met vooral een grote strik rond.’

De teneur is dat dit akkoord het stemgedrag van de Britten niet zal beïnvloeden. Europese politiek is voor velen een ver-van-mijn-bed-show en de modale Brit ligt hoegenaamd niet wakker van sociale voordelen aan migranten. Zal dit moment de geschiedenisboeken ingaan als de doodskus aan Europa?

‘Het is misschien vooral de doodskus van David Cameron aan zichzelf, als blijkt dat hij het referendum niet zal winnen. Hij heeft nu wat hij wilde, dus zijn positie verandert wel, maar de positie van alle andere actoren is niet gewijzigd.

Labour had al gezegd dat ze een campagne pro-Brexit zouden voeren, een aantal ministers hebben aangekondigd campagne te voeren tegen een Brexit – en dat gaan ze blijven doen. Cameron had dit akkoord gewoon nog nodig om de campagne op gang te trekken, het is nu aan hem om het ook waar te maken.

Het grootste risico ligt bij de premier zelf. Als Cameron het niet haalt, slaat hij een mal figuur. Dan betekent het dat hij er niet in geslaagd is om met zijn trofeeën zijn eigen bevolking en achterban te overtuigen en blijft hij met lege handen achter.

In dat geval zal Cameron het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie hebben, maar de vraag is of er dan nog veel zal overblijven van zijn eiland, want dan komt het probleem met Schotland terug op zijn bord.’

Het Europees Parlement moet dit akkoord nog goedkeuren. Ziet u daar hindernissen, in het bijzonder bij de Oost-Europese landen?

‘De sociale voordelen zijn het meest cruciaal, dat punt moet nog worden omgezet in een richtlijn. Dat betekent dat de Europese Commissie eerst een wetgevend initiatief moet voorleggen en dat zowel de lidstaten als het Europees parlement daar hun zegen nog over moeten geven.

Ik vermoed dat de lidstaten daar wel mee akkoord zullen gaan, ik verwacht niet zo veel wijzigingen. Maar het is uiteraard niet gegarandeerd dat het Europees parlement dit zonder slag of stoot gaat goedkeuren.

Parlementsvoorzitter Martin Schulz en de fractieleiders hebben het woensdag ook al gezegd: men kan wel een soort engagementsverklaring aangaan, maar het is geen resultaatsverbintenis. Er moet nog altijd blijken dat er een meerderheid is in het Europees Parlement die achter de aanpassing van die wetgeving staat. Er is dus nog niets definitief verworven.’

Is het niet vreemd dat de Europese Unie exclusieve toezeggingen gedaan heeft aan één lidstaat?

‘De uitzondering van de ‘ever closing union‘ (een Europese Unie die steeds meer politiek geïntegreerd wordt, nvdr.) heeft inderdaad alleen betrekking op het Verenigd Koninkrijk. Maar dat is niet het geval voor de eurozone en de sociale voordelen. Worden de Britten op hun wenken bediend? Tot op zekere hoogte wel, maar niet over de hele lijn.

Het Verenigd Koninkrijk is ook niet het eerste de beste lidstaat. Ik vind de onderhandelingspositie van Cameron niet zeer sterk, maar hij heeft één sterk punt kunnen uitbuiten: er was geen enkel land dat openlijk heeft gezegd dat ze het Verenigd Koninkrijk wil zien vertrekken. In ruil daarvoor moeten er uiteraard een aantal toegevingen gebeuren. ‘

De Duitse bondskanselier Angela Merkel zei dat ook Duitsland een beroep zou kunnen doen op de maatregel i.v.m. sociale voordelen, ‘omdat ook Duitsland een redelijk voordelig systeem heeft voor kinderbijslag’. Zitten er maatregelen bij die ook interessant zijn voor België?

‘Over die sociale voordelen staat er uitdrukkelijk dat elk lidstaat dat kan invoeren. Dus stel dat N-VA vindt dat de stabiliteit van onze sociale zekerheid bedreigd wordt door een plotse influx van werknemers uit andere EU-landen – merk op dat het niet over niet-EU burgers gaat – dan kan ze dat in principe invoeren.

Maar de regelgeving blijft complex en moeilijk toepasbaar. Eens een lidstaat die aanvraag indient, is er eerst een periode waarin de Europese Commissie onderzoek moet doen. Die krijgt dan inzage in een domein waar ze tot nu toe totaal geen zeggenschap over had, namelijk de sociale zekerheid.

Dat is zeer verregaand. Straks moeten we de Britten nog dankbaar zijn dat ze het laatste bastion van de natiestaat hebben opengebroken en dat de Europese Commissie nu ook iets te zeggen krijg over onze sociale zekerheid. Na de Europese Commissie, moeten de lidstaten zich daarover buigen. Tegen dan zijn we een half jaar of misschien twee jaar verder en kan de maatregel ingevoerd worden.

Als het sociale zekerheidssysteem dan plots bedreigd wordt – want dat is nu net de eigenheid van migratie, het kan heel plots komen – dan vraag ik me af of dit wel het juiste antwoord is. Het lijkt me een complexe regelgeving die vooral bedoeld is om nooit toegepast te worden.’

Zowel Belgisch premier Charles Michel als Merkel hebben gezegd dat dit akkoord de weg vrijmaakt voor een Europa met twee snelheden. Knack-redacteur Ewald Pironet schreef al over de mogelijkheid van een evolutie naar een kerneuropa. Is dat een goede of een slechte zaak voor de toekomst van de EU?

‘Het is een noodzakelijke zaak, maar ik vind dat dat al bestaat. Men heeft lange tijd het discours aangehouden ‘samen uit, samen thuis’. Men doet alsof alle lidstaten op alle beleidsdomeinen even ver geïntegreerd zijn. In de praktijk is dat niet zo. Er is de Schengenzone, er is de economische en monetaire unie.

Denemarken heeft een aantal uitzonderingen verkregen op vlak van justitie en binnenlandse zaken, net zoals het Verenigd Koninkrijk, nieuwe lidstaten krijgen allerlei overgangstermijnen,… Daarmee wil ik niet gezegd hebben dat er een Europa à la carte bestaat, maar er is nu al een soort kerneuropa: namelijk de landen die zowel tot de eurozone als tot de Schengenzone behoren.

Regeringsleiders laten nu de schroom vallen om daar openlijk over te communiceren. En ze doen dan wel toegevingen aan de Britten, dat mag niet beletten dat een aantal landen verder zullen gaan. De Brexit-discussie kan het effect hebben dat andere landen minstens de oefening zullen maken om te kijken op welke domeinen ze verder willen gaan, los van een aantal lidstaten. In die zin krijg je inderdaad – meer dan nu al het geval is – een Europa van twee snelheden.’

U noemt het huidige ‘kerneuropa’ de landen die tot Schengen en de eurozone behoren, maar de kritiek neemt toe – vooral op de Schengenzone. Er komt een steeds diepere kloof tussen sommige leden van de Schengenzone die hun grenzen sluiten en andere die blijven pleiten voor open binnengrenzen.

‘De druk op Schengen is interessant omdat de landen die daar kritiek op hebben, tegelijk ook pleiten voor een mini-Schengen. Niet iedereen, maar de Nederlanders en de Oostenrijkers bijvoorbeeld wel. Dat betekent dat men het idee van samenwerking met een aantal lidstaten niet opgeeft, men ziet dat als een oplossing. Men zegt niet ‘Schengen is dood, we gaan niets meer doen’, ze willen iets in de plaats dat sterker is en eventueel meer beperkt tot een aantal lidstaten.

Die beweging is al een tijdje bezig. Ik denk niet dat men daarvoor de Brexit-discussie nodig had, maar de discussie kan wel een soort versnellingsmoment genereren en de landen binnen de eurozone dichter bij elkaar brengen. Vooral als het gaat over dossiers die nog altijd hangende zijn, zoals de verdieping van de economische en monetaire unie en de bankenunie. Nu is het duidelijk dat zoiets niet schadelijk hoeft te zijn voor de Britten, maar dat de Britten het ook niet zullen kunnen tegenhouden.’

Cameron zei dat dit pas het begin is van de hervorming van de Europese Unie. Moeten we vrezen voor een sneeuwballeneffect, dat andere landen ook eisen zullen stellen om de EU te hervormen?

‘In zekere zin gebeurt dat al. Als we een crisis hebben of de verdieping van de eurozone niet vooruitgaat, betekent dat dat landen andere belangen hebben. Kijk naar de migratiecrisis. Waarom gaat het niet vooruit? Omdat landen er verschillende meningen op na houden, om het zacht uit te drukken. Dus in die zin is de verklaring van Cameron nietszeggend.

De Britten zullen wel niet meer moeten afkomen met een aparte regeling, dat zullen de andere lidstaten niet pikken. Deze deal is te nemen of te laten. Er kunnen in de toekomst nog altijd andere issues komen – met het Verenigd Koninkrijk of met andere landen. Alleen: het via een referendum afdwingen en de andere lidstaten zo chanteren, dat is niet voor herhaling vatbaar.

Er is nu besloten dat de Britten er onder deze voorwaarden bij blijven, of vertrekken. Maar het Verenigd Koninkrijk kan nog altijd over allerlei andere kwesties dwarsliggen, dat is hun volste recht. Dus in die zin is de saga nog niet voorbij.’