‘Brazilië haakt in op de wereldwijde ruk naar rechts’

‘Dat de democratie in gevaar is, zagen de kiezers in Brazilië zondag door de vingers. Ze wilden koste wat het kost een radicale koerswijziging. Ze kozen voor extreemrechts, voor militairen, zoals het altijd gaat in dit land.’ Aldus Mario Osava, correspondent in Brazilië voor persagentschap IPS.

Jair Bolsonaro (63), voormalig legerkapitein, werd zondag verkozen tot 42ste president van Brazilië, met 55,13 procent van de stemmen. Hij voert een groep gepensioneerde generaals aan, met Hamilton Mourão, die vicepresident wordt, en enkele anderen, die tot minister zullen worden benoemd.

Dat Bolsonaro op 1 januari zijn intrek neemt in het Planalto-paleis, is het resultaat van een onverwachte politieke aardverschuiving. Traditionele partijen zijn gedecimeerd, hun leiders liggen in de touwen.

Brazilië haakt in op de wereldwijde ruk naar rechts.

Bolsonaro-effect

Het Bolsonaro-effect leidde tot een brede vernieuwing van het parlement, met de verkiezing van vele militairen, politiemensen, religieuzen en rechtse activisten.

Zijn Sociaal-Liberale Partij (PSL), voordien een onbetekenend partijtje, is met 52 vertegenwoordigers de tweede grootste partij in de Kamer van Afgevaardigden geworden. De dichtstbevolkte en rijkste deelstaten van het land, São Paulo, Minas Gerais en Rio de Janeiro, kozen Bolsonaro’s bondgenoten als gouverneur, onder wie twee die geen enkele politieke ervaring hebben.

Brazilië haakt op zijn manier in op de wereldwijde ruk naar rechts, die er in sommige gevallen in geslaagd is om autoritaire regeringen aan de macht te brengen, zoals in de Filippijnen, Turkije, Hongarije en Polen – en daar zou je ook nog de Verenigde Staten van Donald Trump kunnen aan toevoegen.

Obscuur parlementslid

De opmars van Bolsonaro werd pas duidelijk op 7 oktober, aan de vooravond van de eerste ronde.

Er werd weinig verwacht van de kandidaat van een dwergpartij, die geen gebruik maakte van de zendtijd op de nationale televisie, die al 27 jaar een obscuur parlementslid was, alleen bekend van zijn tirades tegen vrouwen, zwarten, inheemse inwoners, seksuele minderheden en armen.

Maar sinds de vorige presidentsverkiezingen, in 2014, reisde Bolsonaro door dit uitgestrekte land en gebruikte hij het internet om zijn kandidatuur voor te bereiden.

Begin 2018 gaven de peilingen hem ongeveer 10 procent van de stemmen. Die had hij tegen augustus, het officiële begin van de verkiezingscampagne, bijna verdubbeld.

Die groei maakte zijn mogelijke tegenstanders niet ongerust. Die hadden liever hem als rivaal, want hij leek gemakkelijker te verslaan in de tweede ronde. Ze gingen ervanuit dat de Brazilianen hem uiteindelijk zouden afwijzen om zijn extreemrechtse standpunten.

Ongewone verkiezingen

Maar dit waren ongewone verkiezingen. De favoriet was lange tijd voormalig president Luiz Inácio Lula da Silva. De linkse Arbeiderspartij (PT) hield lang aan zijn kandidatuur vast, ook al zit hij sinds april in de cel voor corruptie. Pas op 11 september schoof de PT Fernando Haddad, voormalig onderwijsminister en burgemeester van São Paulo, naar voren.

Vijf dagen voordien was Bolsonaro door een eenzame aanvaller in de onderbuik gestoken tijdens een verkiezingsmeeting in Juiz de Fora, 180 kilometer van Rio de Janeiro.

De aanval was mogelijk van doorslaggevend belang voor zijn overwinning. Bolsonaro kreeg nu veel publiciteit en werd als slachtoffer opgevoerd. Hij kon nu ook debatten met andere kandidaten uit de weg gaan, debatten die zijn zwakheden hadden kunnen blootleggen.

Bolsonaro verbleef 23 dagen in het ziekenhuis, waar hij twee operaties onderging. Hij voerde daarom campagne via het internet, vooral via sociale media. Bij de aanvallen op Haddad werd massaal gebruik gemaakt van WhatsApp. De krant Folha de São Paulo onthulde op 18 oktober dat ondernemers centra hebben gefinancierd die nepberichten over Haddad de wereld instuurden, een inbreuk op de kieswetten. Justitie onderzoekt de zaak nog.

De sociale netwerken waren cruciaal voor Bolsonaro, die van nul vertrok, zo goed als zonder partij, financiële middelen of steun van de traditionele media. Het mobiliseren van zijn aanhangers verliep ‘spontaan’, zegt Bolsonaro.

Brazilië, het grootste en meest bevolkte land in Latijns-Amerika, met 208 miljoen inwoners, staat in de top-vijf van landen met de meeste gebruikers van sociale media: 120 miljoen Brazilianen zitten op WhatsApp, 125 miljoen op Facebook. Deze instrumenten waren alleen succesvol omdat de oud-militair erin in geslaagd is om de eisen van de bevolking te belichamen, ondanks, of juist dankzij zijn rechtse radicalisme.

Hij kwam naar voren als de meest vastberaden vijand van de corruptie en van de PT. De Arbeiderspartij, die van 2003 tot 2016 in de regering zat, werd beschuldigd van systematische corruptie en van politieke fouten die van 2014 tot 2016 tot de ergste economische recessie in het land hebben geleid.

Militair en gelovige

Als militair en als gelovige – hij werd onlangs lid van een evangelische kerk – belooft hij de misdaad, die de bevolking bang heeft gemaakt, zonder wettelijke beperkingen te bestrijden en het traditionele gezin, dat volgens hem door het feminisme en andere bewegingen is vernietigd, te redden. Op economisch gebied kleeft hij het neoliberalisme aan, vertegenwoordigd door econoom Paulo Guedes, die hij als toekomstig economieminister met veel bevoegdheden heeft gepresenteerd.

Met zijn belofte om de overheid kleiner te maken en onder meer de milieubelastingen te verlagen, verzekerde hij zich van de steun van de grote landbouwindustrie, vooral van de veetelers en sojaproducenten.

Het is de grote crisis in Brazilië, de crisis in economie, politiek en ordehandhaving, die in combinatie met de conservatieve golf die door het land trekt, die een meerderheid op de been heeft gebracht voor Bolsonaro. Die was sterker dan de onzekerheid die zijn autoritaire discours of zijn onervarenheid in bestuurszaken had gecreëerd. Bolsonaro heeft aangekondigd dat hij zou regeren voor iedereen en ‘de grondwet, de democratie en de vrijheid’ zou verdedigen’. ‘Dat is geen belofte van een partij, maar van een man die zweert bij God’, zei hij meteen na de bekendmaking van zijn overwinning.

Zijn toespraak kon de oppositie niet geruststellen, de oppositie die nu wordt aangevoerd door de PT, dat na deze verkiezing nog 56 afgevaardigden en vier gouverneurs overhoudt.

Een week eerder had Bolsonaro nog gezegd dat onder zijn regering ‘de rode misdadigers uit ons vaderland zullen worden geveegd’, doelend op de leiders van de PT. Haddad dreigde hij te laten opsluiten.

In het verleden verdedigde hij foltering en de folteraars van de militaire dictatuur. Hij ontkende dat het regime dat in 1964 door het leger was opgelegd en tot 1985 duurde, een dictatuur was.

Niet Bolsonaro’s verklaringen op zich vormen een probleem, wel zijn onderliggende loyaliteit aan zijn opleiding aan de Militaire Academie in de jaren zeventig, in volle dictatuur.

Vrijspraak van de dictatuur

Zijn aanhangers relativeren zijn brutale verklaringen. ‘Gebral’, zeggen ze. Sommigen prijzen ze zelfs als uitingen van openheid en oprechtheid.

Niet Bolsonaro’s verklaringen op zich vormen een probleem, wel zijn onderliggende loyaliteit aan zijn opleiding aan de Militaire Academie in de jaren zeventig, in volle dictatuur. Hij beschouwt die periode van generaals-presidenten als ‘democratisch’, aangezien het parlement en de rechtbanken werden behouden, zij het met beperkingen en onderworpen aan controles en zuiveringen.

Dat Bolsonaro won met 57,8 miljoen stemmen, heeft ook het effect van een symbolische vrijspraak van de militaire dictatuur via verkiezingen, ten koste van democratische overtuigingen.