Boeren in Midden-Amerika gedwongen tot cocaïneteelt: ‘Smeergeld of de kogel’

Drugscriminelen hertekenen de kaart van de cocaïnehandel. De teelt verspreidt zich naar Centraal-Amerika. Lokale boeren worden er gedwongen om coca te telen – om economische redenen, of na bedreigingen.

In februari 2022 onderschepte de Colombiaanse politie een telefoontje van een drugshandelaar in Bogota die een grote cocaïnedeal regelde voor een koper in Mexico. Er was genoeg beschikbaar, schepte de man op. Er was voorraad in de Amerikaanse steden Denver, Miami en op de Caraïben.

Nog maar een half decennium eerder zouden de drugs vrijwel zeker uit Colombia, Peru of Bolivia zijn gekomen. Maar de tijden zijn veranderd. Deze coca, zei de man, was gekweekt in Guatemala – een land meer dan 2000 kilometer naar het noordwesten.

De coca was van ‘goede kwaliteit’, vertelde de man aan zijn zakenpartner, volgens een transcriptie van de politietap. Hij zei dat hij ‘honderd dozen dure witte schoenen’ had – code voor kilo’s cocaïne – en ‘koks’ die klaar waren om aan de slag te gaan in Guatemala en Mexico.

Het gesprek, dat deel uitmaakt van de NarcoFiles, levert bewijs voor een belangrijke maar nog altijd weinig bestudeerde trend die de wereldwijde cocaïnehandel verandert: de verplaatsing van de cocateelt uit de traditionele kerngebieden van de Andes naar Centraal-Amerika.

Versplinterd drugslandschap

Die ontwikkeling is het gevolg van verschillende factoren. Voornamelijk draait het om de versplintering van de groepen die de cokehandel controleerden. In 2016 tekenden de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (FARC) een vredesakkoord met de Colombiaanse overheid. De ontwapening van de FARC die daarop volgde, stelde de cocaïneproductie open voor nieuwe en gevestigde bendes. Het telefoongesprek van de man in Bogota werd bijvoorbeeld vastgelegd tijdens een onderzoek naar een splintergroepering van de FARC.

Om de trend beter te begrijpen analyseerden het Organised Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) en zijn partners, waaronder Knack, gelekte documenten die ze aftoetsten aan rechtbankverslagen, interviews met experts en verslaggeving ter plaatse in vijf landen.

Zo blijkt uit data dat de cocateelt in Guatemala explosief is toegenomen sinds het land in mei 2018 zijn eerste cocaplantage ontdekte. Vergelijkbare evoluties zijn aan de gang in de buurlanden Honduras en Mexico. 

Colombianen, die van oudsher grote delen van de cocaïnehandel controleren, hebben zich niet buitenspel laten zetten. Integendeel, ze exporteren hun expertise naar Centraal-Amerika. Langs de nieuwe grenzen van de cocateelt dreigt de komst van de cocaplant een nieuwe golf van geweld te veroorzaken. De lokale bevolking lijdt al tientallen jaren onder smokkelbendes.

De nieuwe grenzen van cocaïne

Verscholen tussen dichte bossen en koffieplantages in de groene regio Costa Grande in Mexico, lijkt het dorpje El Porvenir op het eerste gezicht verlaten. Het telt nauwelijks een dozijn huizen, de weinige straten zijn leeg. Maar dit rustige dorpje ligt op een van de frontlinies van de nieuwe cocaïnehandel.

Lokale gemeenschappen verbouwen al tientallen jaren opiumpapaver (de basis van heroïne) in de regio, naast koffie, kokosnoten en mango’s. Maar na de instorting van de koffieprijzen in de jaren 1990 werden illegale gewassen een van de weinige winstgevende opties die overbleven. Nu de opiumprijzen ook dalen omdat Amerikaanse consumenten overstappen op het gebruik van fentanyl, stappen velen over op coca.

‘Het is de nieuwe economie: de diversificatie van illegale gewassen,’ vertelde Arturo García Jiménez, een lokaal dorpshoofd. Tussen 2020 en mei 2023 werden in Mexico 171 cocaplantages vernietigd. Op 13 na lagen die volgens Mexicaanse militaire gegevens allemaal in de regio Costa Grande in de deelstaat Guerrero. De overgrote meerderheid daarvan bevond zich in ‘ejidos’ – landbouwgebieden in gemeenschappelijk bezit, zoals El Porvenir.

Drugscriminelen in de regio werken volgens de Latijns-Amerikaanse uitdrukking ‘smeergeld of de kogel’ – dat wil zeggen: meewerken of sterven. Eerder academisch onderzoek en rapportages laten zien hoe zulke groepen te werk gaan. Eerst worden prominente leden van de gemeenschap, zoals dokters en leraren, geïntimideerd. Daarna worden verminkte lichamen langs de kant van de weg gelegd. Uiteindelijk wordt overgegaan tot moorden en ontvoeringen van mensen die weigeren zich te onderwerpen of hun ‘belasting’ te betalen.

Voor veel lokale bewoners is het veiliger om gewoon met de bendes samen te werken, aldus García. Als de enige kopers van illegale producten in het gebied kunnen de misdaadbendes dicteren welke gewassen ze willen hebben en hoeveel ze ervoor willen betalen. García vertelde dat enkele jaren geleden een trio Colombianen in de regio aankwam. Hij vermoedt dat ze de cocaplant meebrachten, die al snel woekerde, en de bladeren terugkochten van boeren.

De cocahandel volgt een spoor van moorden en gedwongen verhuizingen wanneer bendes vechten om een territorium. In maart vluchtte de bevolking van een dorp in Corrales, een ejido 15 kilometer ten noorden van El Porvenir, nadat de criminele groep La Familia Michoacana drie mensen had ontvoerd.

La Familia Michoacana is berucht om het uitvoeren van executies en onthoofdingen. Kort nadat de bewoners waren gevlucht, vernietigde het Mexicaanse leger bijna een hectare coca in het ejido.

In El Porvenir kwamen de militairen in september 2022 coca zoeken. Een lokale koffieteler herinnert zich hoe het dorp ‘volstroomde met soldaten’ en hoe drones overvlogen tijdens de invallen. Maar toen de soldaten vertrokken waren, zei ze, verplaatsten de boeren hun planten gewoon verder de berg op.

‘De cocateelt blijft bestaan’, aldus García. ‘Wat door het leger wordt vernietigd, is futiel in vergelijking met het gebied dat wordt verbouwd.’

Het ‘balloneffect’

De boeren in El Porvenir die hun cocaplantages verplaatsen, zijn een voorbeeld van wat academici het ‘balloneffect’ noemen. Als je de cocaïneproductie op de ene plek afknijpt, verplaatst deze zich naar een andere plek, zoals lucht in een ballon. Vermorzel een criminele groep, en een andere neemt zijn plaats in.

Een soortgelijke dynamiek drijft de productie deels naar Centraal-Amerika. Ten tijde van het vredesakkoord met de Colombiaanse FARC controleerde de rebellengroep naar schatting tot 40 procent van de totale cocaïnehandel ter wereld. Maar in plaats van de productie terug te dringen, creëerde het opsplitsen van de FARC een meer competitieve, diverse en gecompartimenteerde ‘vrije markt’, zoals het VN-drugsagentschap het omschreef.

‘Er is een soort leegte in de Colombiaanse cocaïnemarkt die invloed heeft tot ver buiten Colombia’, zegt Leonardo Correa, coördinator van het VN-orgaan Integrated Illicit Crop Monitoring System (SIMCI). ‘De gebieden en routes die door de FARC werden gecontroleerd, werden onderbroken. Daardoor werd het mogelijk om elders hetzelfde te doen.’

Economische stimulansen hielpen ook om de teelt naar het noorden te duwen. Correa zei dat een kilogram cocaïne die in Colombia voor 1590 euro wordt verkocht, tot 14.000 euro kan opbrengen tegen de tijd dat hij Centraal-Amerika bereikt. Door cocaïne dichter bij de – in dit geval Amerikaanse – eindgebruiker te produceren, kunnen smokkelaars profiteren van hogere prijzen terwijl ze transport- en andere kosten vermijden. Bovendien vermindert het risico dat hun product tijdens het transport in beslag wordt genomen.

Landen die vroeger vooral dienden als doorvoer worden nu op zichzelf staande producenten, waarbij de teelt vaak geconcentreerd is langs gevestigde smokkelroutes in afgelegen gebieden of andere plaatsen waar de overheid vrijwel afwezig is.

Zo groeide de cocaïneproductie in Honduras snel na de militaire coup van 2009 in de regio’s Colón en Olancho, belangrijke punten op de traditionele route van de drug naar het noorden. In Guatemala bevonden op twee na alle 217 cocaplantages die tussen 2018 en eind 2022 werden gevonden, zich in het dunbevolkte noordoosten – met name in de regio Izabal, die lange tijd bekendstond als uitvalsbasis voor lokale smokkelaars.

Onwetende boeren

Soms worden de illegale gewassen stiekem geïntroduceerd. Alan Ajiatas, plaatsvervangend hoofd van het Guatemalteekse Openbaar Ministerie tegen Narcoactiviteit, vertelde dat zijn kantoor gevallen onderzoekt waarin het gewas werd geïntroduceerd bij boeren zonder hen te vertellen dat het om coca ging.

‘Ze zeiden: “Het is een product dat nuttig zal zijn voor jullie, en we zullen jullie zoveel betalen voor het resultaat”’, zei Ajiatas. ‘Dus begonnen de mensen te zaaien zonder te weten wat het was.’

Die nieuwe Midden-Amerikaanse telers staan nog niet op hetzelfde niveau als de producenten in de Andes. Het VN-drugsagentschap schat dat er vorig jaar alleen al in Colombia 230.000 hectare coca werd geplant.

Tegen het einde van vorig jaar hadden de Guatemalteekse autoriteiten nog maar zo’n 110 hectare van het gewas vernietigd, Mexico ongeveer 39 hectare. Maar de productie breidt gestaag uit. 

Zullen deze landen ook steeds sterker de vernietigende kracht van bendegeweld en de strijd om de cocaïnehandel ondervinden, die Colombia al decennialang in haar greep houdt? De toekomst zal het uitwijzen.