‘Bizonman is hét symbool voor onze staat van verwarring’

‘Met meer leiderschap, met meer vertrouwen in de instellingen, maken complottheorieën geen kans om door te breken. Dat was er dit jaar niet, en anderen sprongen in het vacuüm’, schrijft Knack-hoofdredacteur Bert Bultinck.

Jacob Chansley stormde op 6 januari met een aantal kompanen de Amerikaanse Senaat binnen en ging in de stoel van de voorzitter zitten, klaar voor een kiekje. ‘Ik ben normaal niet zo iemand die foto’s van zichzelf neemt,’ zei de man, die voor de gelegenheid fotogenieke hoorns en een bizonvel meegenomen had, ‘maar in dit geval maak ik een uitzondering.’

Als Knack dit jaar voor Jacob Chansley kiest als Mens van het Jaar, dan is dat niet omdat de redactie gelooft dat de wereld in de greep zit van een monstercomplot van kannibalistische pedofielen. Volgens Chansley en andere aanhangers van die ‘QAnon’-theorie zouden de pedofielen in kwestie de voormalige Amerikaanse president Donald Trump willen uitschakelen. Waarom kozen we dan wel voor ‘bizonman’? Omdat hij een symptoom is van de stuurloosheid van het Westen. Vijf mensen lieten het leven bij de bestorming van het Capitool, die we in een niet-westers land al snel een ‘poging tot staatsgreep’ hadden genoemd. 138 politieagenten raakten gewond. In de maanden na de bestorming maakten vier betrokken agenten een einde aan hun leven. Complottheorieën zijn misschien lachwekkend. De gevolgen zijn dat niet.

De ‘sjamaan van QAnon’, zoals Chansley ook vaak genoemd wordt, is hét symbool voor onze staat van verwarring. De epidemie heeft ons geloof in een stabiele wereldorde de afgelopen twee jaar een flinke knauw gegeven, maar de overdonderende aandacht ervoor duwde tegelijk ander onheil tijdelijk uit het zicht. Zeker in de eerste maanden na maart 2020 was de angst voor covid-19 groter dan voor het ’tijdperk van de woede’, dat minstens sinds de terroristische aanslagen, de brexit en de verkiezing van Donald Trump het sentiment in het Westen donker kleurde.

In 2021 veranderde dat, onder meer omdat het bijwijlen leek alsof het virus onder controle was – een illusie waar we deze dagen nog uit moeten ontwaken. Maar ook omdat de woede die al voorhanden was zich gewoon op het coronabeleid begon te enten. Het zou veel te ver gaan om pakweg elke vaccinweigeraar in dezelfde groep als Jacob Chansley te stoppen. Zeker niet alle 8000 betogers tegen het coronabeleid van afgelopen zondag in Brussel, bijvoorbeeld, zijn van het padje en sommige van hun vragen zijn zelfs zonder meer pertinent. Maar bij anderen zit het wantrouwen tegenover de politiek, de wetenschap en de media zo diep dat het doet denken aan een minder cartooneske samenzweringstheorie, of er gewoon mee samenvalt.

De krachten die de polarisering trachten tegen te gaan, of ‘de boel proberen bijeen te houden’ zoals dat dan heet, wisselen doorgaans twee strategieën af. Aan de ene kant blijven gewone burgers, politici, onderzoekers en journalisten op zoek gaan naar de wortels van de woede. Het ressentiment lijkt voort te spruiten uit een gevoel van controleverlies, vernedering, angst, sociale achterstelling, door populisten aangewakkerd racisme, of een combinatie van dat alles. Misschien wel het belangrijkste is het gevoel niet gehoord en erkend te worden – hoe onterecht dat ondertussen ook is. Denk aan de brexitslogan ‘Take back control’: het is geen toeval dat Chansley op de ’troon’ van de vicepresident ging zitten. Aan de andere kant wordt er ook steeds fermer paal en perk gesteld aan hun praatjes, hun oproepen tot geweld op sociale media en hun acties op straat. Als het moet met de hulp van de politie. Ook het verzet tegen het verzet wordt – terecht – feller. Maar dat er twéé strategieën in omloop zijn, suggereert niet veel goeds over hun doeltreffendheid.

Erger nog is dat politici er amper in slagen om een sterk verhaal tegenover sceptici en andere zogenaamde dwarsdenkers te zetten, of zelfs maar goed te besturen. Het zegt veel over het zwalpende 2021 dat een andere kandidaat voor de Mens van het Jaar het maar net niet haalde: ‘niemand’. Die blanco stem werd door een aantal Knack-redacteurs genomineerd als een vertolking van het gebrek aan leiderschap, van het falende Europa tot het niet minder falende Belgische Overlegcomité. Dat treft: de sjamaan van QAnon en ‘niemand’ zijn twee hoorns van dezelfde helm. Met meer leiderschap, met meer vertrouwen in de instellingen, maken complottheorieën geen kans om door te breken. Dat was er dit jaar niet, en anderen sprongen in het vacuüm.

In dat licht is Jacob Chansley geen anekdote en geen cafémop. Hij is een wake-upcall voor iedereen die nog gelooft dat het vanzelf wel goed zal komen.