‘Het is helemaal verkeerd om te praten over Afrikanen als zielige vluchtelingen die totaal berooid naar Europa komen’, zegt Ton Dietz, directeur van het African Studies Centre en professor in Afrikaanse Ontwikkelingsstudies aan de Universiteit Leiden.
In 2100 lopen er 11,2 miljard mensen op aarde rond, voorspellen de Verenigde Naties in een rapport dat verscheen op 21 juni, en 40 procent daarvan zullen in Afrika wonen. Vandaag vertegenwoordigt het Afrikaanse continent met 1,3 miljard inwoners slechts 17 procent van de wereldbevolking. Tegen het eind van de eeuw loopt dat dus op tot 4,4 miljard inwoners. ‘Van elke twee kinderen die in 2100 worden geboren, wordt er één in Afrika geboren’, zegt de Nederlandse professor Ton Dietz. Op 25 september houdt Dietz zijn afscheidslezing als directeur van het African Studies Centre. Daarin zal hij het uitgebreid hebben over de bevolkingsexplosie in Afrika en de kansen en uitdagingen die ze schept voor Afrika en de rest van de wereld.
Wat valt u op in de laatste bevolkingsprognoses van de VN?
Ton Dietz: Dat Afrika nu echt de enige grote uitzondering is. Het gemiddelde vruchtbaarheidscijfer in Azië en in Noord- en Zuid-Amerika ligt rond de 2,1 – dichtbij het zogenaamde vervangingscijfer van de bevolking. Europa zit daar met 1,53 kinderen per vrouw hartstikke onder. Terwijl Afrika qua bevolking overkookt, wordt in Europa de bevolking dus steeds ouder en neemt de hoeveelheid arbeidskrachten af. Ook China heeft een snel verouderende bevolking en een groeiend probleem op het gebied van arbeid. Wat een verschil met Afrika, waar ondanks een dalend vruchtbaarheidscijfer de bevolking deze eeuw spectaculair zal blijven groeien. Met heel veel jonge mensen die relatief beter opgeleid en gezonder zijn en die via hun mobieltjes ontzettend goed weten wat er speelt in de wereld.
De geldsommen die Afrikaanse migranten in het buitenland overmaken naar Afrika zijn groter dan de totale ontwikkelingshulp
De Franse president Emmanuel Macron zei op de G20-top in Hamburg begin deze zomer dat, ook al geef je nog miljarden uit, je de toestand nooit gestabiliseerd krijgt zolang vrouwen in Afrika zeven of acht kinderen krijgen.
Dietz: Het werd hem heel kwalijk genomen, maar toen ik het las dacht ik: heel goed dat iemand dit probleem eens bij naam durft noemen. Hij benoemt gewoon feiten en die feiten worden heel bepalend voor de toekomst van de demografische verhoudingen in de wereld, maar ook voor het migratievraagstuk. Daar mag je je dus wel degelijk druk over maken. Maar er kwam bij mij ook wel een cynische reactie op. Als je kijkt naar de landen in Afrika waar de vruchtbaarheid nog steeds het hoogst is en waar de investeringen in het middelbaar onderwijs voor meisjes het laagst zijn, dan zijn dat grotendeels de Franssprekende landen, waar Frankrijk jarenlang de belangrijkste hulpverlener en raadgever is geweest. Denk aan landen als Niger, Mali en Burkina Faso. In Zuid-Afrika daarentegen, is het gemiddeld aantal kinderen per vrouw de voorbije twintig jaar van 6 naar 2 gedaald, in Kenia van 7 naar 3,5.
Is onderwijs voor meisjes zo bepalend om het vruchtbaarheidscijfer te doen dalen?
Dietz: Zeker, dat is bijna een wet van Meden en Perzen. Vooral een aantal extra jaren middelbare school blijken doorslaggevend. Als meisjes minstens tien jaar onderwijs genieten, verandert hun hele seksuele gedrag heel sterk. Bij het krijgen van kinderen gaat het dan niet langer om kwantiteit maar om kwaliteit. In alle landen waar het vruchtbaarheidscijfer nog steeds hoog is, en dat geldt voor de helft van de bevolking van Afrika, is onderwijs voor meisjes nog steeds heel beperkt.
Welke consequenties heeft de bevolkingsexplosie in Afrika op de migratie naar Europa?
Dietz: Er zal vanuit Afrika natuurlijk een veel grotere internationale migratie op gang komen. Die migratie is eigenlijk nog maar pas begonnen, en de wereld kan er maar beter aan wennen. Een en ander heeft ook te maken met de economische groei in Afrika, die door die bevolkingsgroei wordt versterkt. Als landen rijker worden en hoger scoren op de Human Development Index, verbeteren niet alleen het onderwijs en de gezondheidsvoorzieningen maar neemt ook de migratie toe.
Omdat mensen dan ook meer middelen hebben om zich te verplaatsen?
Dietz: Inderdaad, en omdat de nog steeds relatief grote gezinnen in Afrika een strategie van risicospreiding toepassen als ze het beter krijgen. Dat zie je in Ghana en Nigeria heel nadrukkelijk, waar gezinnen ervoor zorgen dat minstens een van de jongeren kan migreren. De mogelijkheden voor intercontinentale migratie nemen ook toe. Reizen wordt goedkoper en dankzij het internet en de sociale media is het de laatste twintig jaar veel makkelijker geworden om de sprong te maken en een in een ander land een bestaan op de bouwen. Maar wat de meeste migranten uit Afrika lijken te willen, is een soort floating behavior: ze willen niet per se definitief naar Europa komen, maar heen en weer kunnen reizen en zo deel blijven uitmaken van hun herkomstregio’s. Kijk naar het gemak waarmee de Somaliërs over vele grenzen heen netwerken onderhouden, reizen, maar ook spullen vervoeren en verhandelen.
Maar het zijn dus niet de allerarmste Afrikanen die naar Europa komen ?
Dietz: Uit landen die tot de laagste categorie van de Human Development Index behoren, toch nog meer dan de helft van de Afrikaanse landen, vertrekt minder dan één procent van de bevolking naar een ander continent. Zodra een land één categorie naar boven opschuift – de categorie van Ghana, Kenia en Zuid-Afrika, die wat rijker zijn maar gemiddeld nog steeds arm – zit de intercontinentale migratie tussen 3 en 4 procent van de bevolking. In landen die doorgroeien naar de derde categorie van de Human Development Index, denk aan Mauritius en de Seychellen, maar ook aan Marokko, vertegenwoordigt die intercontinentale migratie al tussen 7 en 9 procent van de bevolking.
Een Marshallplan voor Afrika, het voorstel van Angela Merkel om de migrantenstroom uit Afrika in te dammen, zal in eerste instantie dus tot meer en niet tot minder migratie naar Europa leiden?
Dietz: Absoluut. Extreemrechts, waarmee ik af en toe in debat ga, zegt: zorg er dan maar voor dat Afrika arm blijft. Hoe armer, hoe minder migranten, en daar hebben ze gelijk in. Maar dat is natuurlijk niet de oplossing en dat gaat ook niet gebeuren. De drive in Afrika om rijker te worden en de samenleving beter te organiseren is niet te stoppen. Ik verwacht in de komende decennia een grote verschuiving van Afrikaanse landen naar de middengroep van de Human Development Index. En dus moeten we serieus rekening houden met een veel grotere migratie naar Europa. En die migratie zal op zijn beurt trouwens weer betere levensomstandigheden creëren. Want een van de redenen waarom het in Afrika nu veel beter gaat dan twintig jaar geleden, is het aantal Afrikaanse migranten in het buitenland, die enorme geldsommen naar Afrika overmaken. Die geldstromen zijn op dit moment groter dan de totale ontwikkelingshulp naar Afrika.
U zegt dat veel Afrikaanse migranten zich niet permanent in Europa willen vestigen. Pakt Europa het dan niet verkeerd aan door Afrikaanse economische vluchtelingen tot elke prijs buiten te willen houden?
Dietz: Het antwoord op die vraag is volmondig ja. Europa pakt dit helemaal verkeerd aan. Europa zou ervoor moeten zorgen dat mensen uit Afrika die iets te bieden hebben een kans krijgen op de Europese arbeidsmarkt. En dat ze makkelijk heen en weer kunnen reizen tussen Europa en Afrika. De Golfstaten, maar ook landen als Maleisië en China, hebben dat veel slimmer aangepakt. Zij beseffen veel beter dat wat op hen afkomt niet de onderkant van de Afrikaanse samenleving is, straatarme vluchtelingen die niets hebben en niets kunnen, maar juist een heel creatieve, goed georganiseerde groep jonge mensen, die ontzettend goed weten wat ze willen. Als je opgroeit in Afrika, leer je ongelooflijk handig omgaan met je omgeving. Die uitzonderlijke sociale handigheid komt Afrikaanse jongeren ook goed van pas in bijvoorbeeld China. Ze weten precies hoe ze valkuilen kunnen vermijden, hoe ze netwerken kunnen benutten. Het is dus helemaal verkeerd om over Afrikanen te praten als zielige vluchtelingen die totaal berooid naar Europa komen. Die zitten er natuurlijk ook tussen, maar de grote meerderheid is goed opgeleid, weet heel goed om te gaan met de omgeving die hij moet bewerken en is in staat om van niets iets te maken.
De Golfstaten, maar ook landen als Maleisië en China, beseffen veel beter dat wat op hen afkomt niet de onderkant van de Afrikaanse samenleving is
Volgens de VN wonen in 2050 meer dan een op de twee Afrikanen in de stad. Bestaat het gevaar niet dat in die miljoenensteden de meerderheid van de bevolking in krotten terechtkomt, en dat je een anarchie krijgt waarop de overheid heel weinig grip heeft?
Dietz: Dat risico is er, maar als je kijkt waar in Afrika op dit moment gewapende conflicten en oorlogen worden uitgevochten, is dat vooral op het platteland in de wat meer perifere streken. Toch is het voor politieke leiders in Kinshasa en Nairobi inderdaad levensgevaarlijk om hun lokale stadsbevolking en met name hun jongeren tegen zich in het harnas te jagen. Het lontje van die jongeren is heel kort. Er hoeft ook maar iets te gebeuren en de zaak ontploft. Dat is tot nu toe gelukkig maar zelden gebeurd. Ik vind Kinshasa, een stad van nu meer dan 10 miljoen inwoners, het prachtigste voorbeeld. Iedereen die Kinshasa kent, zal zeggen dat er anarchie heerst. Maar het is geen politieke anarchie. Scholen en ziekenhuizen functioneren er gewoon. Er is eigenlijk maar één stad in Afrika waar de politieke anarchie heel zwaar heeft toegeslagen en dat is Mogadishu, de hoofdstad van Somalië.
Bij ons wordt over die Afrikaanse megasteden, vol jonge mensen die sociaal en economisch uitgesloten zijn, vaak gesproken in termen van tikkende tijdbommen. Maar zo ziet u dat niet?
Dietz: Kijk, de werkloosheid in Afrika is heel laag. Voor de meeste 15-plussers geldt: als je niet scharrelt om wat bij elkaar te verdienen, hou je het niet lang vol. Dus iedereen doet wat, iedereen draait mee in allerlei economische netwerken. Ik zie ook wel de enorme risico’s, maar ik zou toch eerder de positieve kant willen benadrukken van wat demografen het ‘demografische dividend’ van Afrika noemen: het overtal van creatieve jongeren die ook allemaal bereid zijn om economisch te experimenteren. In veel delen van Afrika zal dit de winnende kaart zijn, ook al zullen er natuurlijk ook delen zijn waar het helemaal misgaat.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
