Bernie Sanders in Brusselse Bozar: waarom iedereen ‘the Bern’ voelt

Een uur en een kwartier lang onthaalde de Brusselse Bozar een 82-jarige Amerikaanse senator die ‘niets weet over Europa’ op stormachtig applaus. Wat is de aantrekkingskracht van Bernie Sanders?

Hij is rijziger en kwieker dan hij er op televisie uitziet. Met vaste tred beent hij naar het spreekgestoelte, groet hij zijn publiek en neemt hij een daverend applaus in ontvangst. In korte, bondige zinnen, met een New Yorks accent waarmee je een muskusrat kunt versmachten, dondert de stem van Bernie Sanders door de Henry Le Boeufzaal van Bozar.

Sanders heeft een boek te promoten. It’s OK to Be Angry about Capitalism (vertaald als ‘Het is oké om kwaad te zijn over het kapitalisme’) is eerder een verzameling van zijn grootste hits dan een doorbraakalbum. In het boek vaart Bernie Sanders uit tegen de excessen van het kapitalisme. Zijn analyses over de groeiende economische ongelijkheid in Amerika combineert hij met episodes uit zijn eigen politieke carrière. Het boek belooft ‘een blauwdruk voor hoe verandering eruit kan zien’.

Jongeren

Dat een Amerikaanse senator zijn boek in de Bozar voorstelt, is natuurlijk een teken aan de wand. Ondanks de adembenemende architectuur en uitstekende catering is de Brusselse cultuurtempel niet bepaald de plek waar de Amerikaanse politiek in een beslissende plooi wordt gelegd. Het moet zijn dat de strijd tegen het kapitalisme – of toch tegen de excessen ervan – wel een weekje vakantie verdraagt. Het geeft minstens de indruk dat de inkt van Sanders’ politieke testament stilaan begint te drogen.

Bernie Sanders is de éminence grise van links in Amerika. In de jaren tachtig werd hij burgemeester van Burlington, een stadje ter grootte van Dendermonde in de staat Vermont. In de jaren zeventig en tachtig militeerde Sanders voor verschillende socialistische partijen in Amerika – hij vierde zijn huwelijksreis met zijn huidige echtgenote Jane O’Meara in de Sovjet-Unie. In 1988 won hij de voorverkiezingen van de Democratische Partij voor het Huis van Afgevaardigden in Vermont, waarna hij als onafhankelijke de algemene verkiezingen won. Hij paste dezelfde strategie toe in 2006 om in de Senaat te raken. Het bezorgde hem een comfortabele positie waarin hij de Democratische Partij kan bekritiseren voor alles wat er verkeerd loopt – en dat is niet weinig – maar tegelijk kan samenwerken wanneer het uitkomt.

Echt bekend werd Sanders pas toen hij in 2016 een gooi deed naar het presidentschap in de Democratische voorverkiezingen. Ondanks een groot verschil in middelen had Hillary Clinton het niet onder de markt om de Democratische nominatie binnen te halen. Met hippe slogans als Feel the Bern (feel the burn is een referentie aan de spierpijn die je bij het intens sporten ervaart) slaagde Sanders’ campagne erin om een enorm aantal jongeren te mobiliseren.

Applaus!

Ondanks zijn gezegende leeftijd – Sanders werd afgelopen september 82 – straalt Sanders strijdlust uit. In heldere, eenvoudige bewoordingen zet hij onmiddellijk de toon. Of het nu over economische ongelijkheid, klimaatverandering, genderongelijkheid of zelfs autoritair populisme gaat: de oorzaak en schuldige van dit alles zijn telkens weer de superrijken. ‘Amerika is een oligarchische samenleving geworden’, stelt Sanders. ‘De rijkste drie miljardairs bezitten meer dan de onderste helft van de Amerikaanse samenleving. Om de wereld te begrijpen moeten we dit voor ogen houden: nooit eerder hadden de superrijken het zo goed.’

(Lees verder onder de preview)

Niet dat hij die superrijken persoonlijk iets aanrekent. ‘De meeste miljardairs zijn geen slechte mensen’, aldus Sanders. ‘Vaak geven ze oprecht om het lot van vrouwen, lgbtq-mensen of om rassengelijkheid. Maar ze zijn ontzettend hebberig.’

Bovendien liegen bedrijfsleiders ontzettend veel, vindt Sanders. Of het nu tabaksgiganten zijn die liegen over de schadelijkheid van roken, bankiers die in 2008 beweerden dat er geen probleem was met hun beleggingsproducten of oliebedrijven die twijfel zaaiden over de effecten van hun CO2-uitstoot: het zijn voor Sanders allemaal illustraties van zijn analyse dat het systeem niet werkt. ‘Er zijn veel uitdagingen bij het opbouwen van een rechtvaardige maatschappij’, aldus Sanders. ‘Maar de ultieme uitdaging is: wie de rijkdom heeft, die heeft de macht.’

Naarmate de avond vordert, wordt het applaus steeds geestdriftiger. Sanders’ (kansloze) wetsvoorstel om de 32-urige werkweek in te voeren? Luid applaus. Sanders jeremieert over hoe Amerikaanse arbeiders vandaag gemiddeld 30 procent minder verdienen dan vijftig jaar geleden? Verontwaardigd gaan de handen op elkaar. Sanders noemt Donald Trump ‘een pathologische leugenaar’: geklap en gejuich. Zelfs wanneer Sanders minutenlang dooremmert over de verwezenlijkingen van schier onbekende Amerikaanse vakbondsleiders barst de zaal uit in woest applaus.

Waarom toch?

Dat inlevingsvermogen mag verbazen. Op de occasionele Amerikaanse expat na – ‘BURLINGTON!’ schreeuwt een bezielde toeschouwer halverwege Sanders’ uiteenzetting – heeft een Belgisch of West-Europees publiek weinig boodschap aan Sanders’ verzuchtingen. Voor de gemiddelde Vlaming klinkt Sanders niet heel anders dan een bevlogen sociaaldemocraat. In zijn speech en in het daaropvolgende interview valt Sanders op geen originele gedachte te betrappen. Sanders zelf benadrukt voortdurend dat hij ‘helemaal niets’ over Europa weet.

En toch wordt The Bern schijnbaar in de hele zaal gevoeld, proberen tientallen smartphones een glimp van hem op te vangen en hangt het publiek aan zijn lippen. Waarom toch? Waarom worden Sanders’ plannen om Amerika een beetje meer op Europa te doen lijken op dergelijk applaus onthaalt? Voor West-Europeanen die zelden tobben over hun ziekteverzekering is Sanders’ strijd bijzonder ver-van-ons-bed. Ook Sanders pleidooi voor vakbonden is voor een land als België – waar ongeveer de helft van de werknemers lid is van een vakbond – niet bepaald een strijdpunt. Ook zijn pleidooi tegen geprivatiseerde gevangenissen – een fenomeen waarvan de gemiddelde Belg steil achterover valt dat het überhaupt bestaat – krijgt heel wat bijval.

Een belangrijke factor is ongetwijfeld dat Sanders een onberispelijk politiek parcours heeft gelopen, waarin hij zijn inzichten zelden hoefde bij te sturen. In tegenstelling tot de Clintons of Barack Obama voerde Sanders al decennia campagne voor abortus, lgbtq-rechten en tegen vuurwapens. In tegenstelling tot Joe Biden stemde hij tegen de oorlogen in Afghanistan en Irak. Hij steunt Oekraïne al sinds 2014 in zijn strijd tegen Rusland en is kritisch voor zowel Hamas als voor de Israëlische nederzettingenpolitiek. Veel van zijn standpunten zijn de voorbije decennia Democratische orthodoxie geworden. In vergelijking met bijvoorbeeld Hillary Clinton of Joe Biden heeft hij minder vlekjes van zijn blazoen te poetsen.

Beige wanten

Tegelijk heeft Sanders een opmerkelijk gevoel voor sociale media. Hij hoeft maar een mondmasker en een stel gebreide beige wanten aan te trekken of zijn beeltenis gaat viraal. Zijn gejaagde spreekstijl en donderende stem lijken gemaakt voor snelle filmpjes. Zijn knokige mimiek is eindeloos parodieerbaar. Waar Bernie gaat, schieten de memes als paddenstoelen uit de grond. Om het met een marxistische woordspeling te zeggen: Bernie Sanders has seized the memes of production.

Het helpt ook dat Sanders ondanks zijn stellige overtuigingen niet doctrinair is. Niet zonder trots vertelt hij hoe zijn team met dat van Biden samenwerkte om diens economisch programma te schrijven. In een tijdperk waarin vooral ter linkerzijde kiezers steeds kieskeuriger worden in het kiezen van hun kandidaat pleit Sanders opmerkelijk genoeg voor politiek realisme. ‘Biden is op sommige manieren de meest progressieve president sinds Roosevelt’, benadrukt hij. ‘Hij is de eerste Amerikaanse president in de geschiedenis die een stakingspiket bezocht.’ Tegelijk verdedigt hij de keuze voor Biden als Democratisch presidentskandidaat volgend jaar. ‘Om het met The Rolling Stones te zeggen: you can’t always get what you want.’

(Lees verder onder de preview))

Maar zijn ware aantrekkingskracht voor een Europees publiek is misschien wel oneindig veel banaler: Bernie Sanders is voorspelbaar en fatsoenlijk. Sanders is als het paar beige wanten waarmee hij viraal gaat: ze zien er niet blits uit en houden de noorderwind misschien niet perfect tegen, maar finaal weet je wel wat je eraan hebt. Hij is de nonkel die je op elk familiefeest dezelfde twee anekdotes vertelt, zonder na enkele glazen in discriminerende tirades te ontsteken. Voor West-Europeanen die Amerika volgen via sociale media – en dus vooral de meer excentrieke Trumpaanhangers of de doorgesnoven wokeactivisten te zien krijgen – is een avondje Bernie Sanders een oase van schijnbare normaliteit. Wij klappen voor Bernie omdat hij Europeanen het gevoel geeft dat ze hun zaakjes best wel voor elkaar hebben. Applaudisseren voor Bernie is applaudisseren voor onszelf.

Wanneer hij na een uur en een kwartier zijn publiek vaarwel zwaait en – net iets lijziger dan een uur en een kwartier geleden – het podium verlaat, ontvangt hij een staande ovatie. Ondanks het avondlijke uur hangt de zwoelte nog in de lucht. Het is bepaald geen weer voor beige wanten.