Belgische Russen en Oekraïeners aan het woord: ‘De corona-isolatie heeft Poetin gek gemaakt’

Wat denken en doen Russische en Oekraïense mannen en vrouwen in ons land, nu hun vaderland in brand staat? Vier dertigers over de gruwel die op 24 februari begon.

De laatste dagen voelen als een eeuwigheid. Er is geen spoor van normaliteit meer, zelfs al wonen we veilig in Brussel. Er wordt niet meer gekookt, het huis ligt er versloft bij, de kinderen eten gewoon wat in de ijskast ligt. Ik voel me schuldig omdat ik in een bed slaap, terwijl mijn familie 40 uur onderweg is geweest. Ze zijn zondagavond in Polen aangekomen. Alleen vrouwen en kinderen, uiteraard. Sinds de Maidanrevolutie (2013-2014) beheerst de toekomst van Oekraïne mijn leven, maar de gebeurtenissen van de laatste dagen hield ik nooit voor mogelijk. We zullen nooit capituleren. Hoorde je de laatste woorden van de 13 grenswachters van Slangeneiland, in het westen van de Zwarte Zee? ‘Loop naar de maan’, riepen ze. Ze stierven liever dan dat ze zich overgaven aan de Russen, maar uiteindelijk werden ze tochkrijgsgevangen genomen. En zag je het verhaal van de jonge soldaat in Kherson, die zijn leven gaf om de brug op te blazen en de Russische tanks tegen te houden?

‘En ja, die heldenverhalen zijn waar (Op sociale media circuleren tal van zogenaamde recente oorlogsvideo’s die uit games blijken te komen of die jaren geleden werden gemaakt, nvdr). Denk aan die video over burgers in Kiev die twee Russische tanks hadden uitgeschakeld met molotovcocktails. Zodra we wisten dat het om desinformatie ging, hebben we de beelden verwijderd en dat ook doorgegeven aan iedereen die ze had gedeeld. Waarheid is het hoogste goed, anders is deze hele oorlog tevergeefs. Want dit is geen strijd om grondgebied, wat op het spel staat is de democratie.

‘Ik stam uit een typisch Sovjetgezin. Mijn moeder is half Tsjetsjeens, half Oekraïens, mijn vader half Russisch, half Oekraïens. Tegen elkaar spraken ze Russisch, met de kinderen Oekraïens. Ik beschouwde mezelf heel lang als fundamenteel tweetalig. Dat veranderde met de Oranjerevolutie van 2004, tegen de frauduleuze kieszege van Viktor Janoekovitsj. Sindsdien zie ik mezelf als Oekraïens. Het pad dat we waren ingeslagen, was dat van de vrijheid, democratie en waarheid. Weg van Moskou.

‘Enerzijds was er die fundamentele multiculturaliteit, maar anderzijds had je altijd virulente Russische overheidspropaganda tegen bepaalde bevolkingsgroepen, met wie Moskou in een conflict verzeild geraakt was. Zo werden Tsjetsjenen in mijn jeugd voorgesteld als extremisten en terroristen. En dus schaamde ik me over mijn opa’s afkomst. Tot we met de familie naar Polen gingen, waar ik een tv-reportage zag over een Tsjetsjeense familie die een Russische soldaat opving. Ik herinner me de beelden nog levendig. Die mensen waren gul, warm en open, het tegenovergestelde van wat mij via de staatsmedia was aangeleerd.

‘Een dergelijke negatieve beeldvorming gold ook voor de Georgiërs, tegen wie Moskou in 2008 oorlog voerde: allemaal maffiosi. En zo gaat het nu al jaren voor Oekraïners in de Russische staatsmedia: stuk voor stuk nazi’s. Ken je de Russische tv-reportage over de gekruisigde peuter in de Donbas in 2014? De BBC zocht het uit en stelde vast dat het fake news was. Sindsdien vermijd ik de Russische tv, het is als kijken naar een horrorfilm van een andere planeet.

‘Maar de impact van dat soort verhalen is gigantisch. In 2014 verwelkomden de etnisch Russische vrienden van mijn moeder die naar de Krim verhuisd waren de Russische annexatie. Ze geloofden de propaganda over etnische zuiveringen. Nochtans, in al die jaren dat ze in mijn geboortestad Loetsk woonden, is niemand er ooit over gevallen dat ze Russisch spraken. Het was gewoon geen punt. Mijn moeder hield contact met hen maar de laatste jaren praatten ze niet meer over politiek. Op de eerste dag van de invasie belde mijn moeders vriendin in tranen. “We hebben Poetin lang gesteund”, zei ze, “maar dit hebben we nooit gewild, wat nu gebeurt is ondenkbaar.”‘

De invasie zorgde voor een breuk met mijn vader. Ik heb nooit een goede band met hem gehad, het zijn mijn moeder en mijn grootouders die me opgevoed hebben. Mijn vader is de homo sovieticus bij uitstek, met inbegrip van het drankprobleem maar zonder de gewelddadigheid. De soort die het trauma van de instabiele jaren na de implosie van de Sovjet-Unie in 1991 nooit te boven is gekomen. Ik herinner me hem als een afwezige vader. Hij ging in Polen goedkope elektronica kopen om in Mitsjoerinsk op de markt te verpatsen. Veel viel daarmee niet te verdienen.

‘Voor hem belichaamt Poetin het einde van de vernedering, een sterke man die vaste grond onder de voeten heeft. Hij is totaal gebrainwasht door de staatstelevisie, er valt met hem niet te praten. Ook zijn beeld over Europa, als groot reservoir vol vluchtelingen en ellende, kun je niet bijstellen. Zelfs mijn eigen observaties vanuit België brengen hem niet op andere gedachten. Heel frustrerend.

‘Ik kon zijn sympathie voor het Kremlin vroeger nog min of meer accepteren. Poetin zorgde voor vrede en stabiliteit, was zijn argument. Kijk naar de hemel, zei hij dan, die is kalm, toch? Dat is op 24 februari voorgoed veranderd: de Russische leider na de invasie blijven steunen, is ronduit misdadig. Ik hoop dat mijn vader tot inkeer komt maar ik ben bang van niet.

‘Mijn verhaal is geenszins uitzonderlijk. Toen ik erover vertelde op sociale media, antwoordden talloze mensen met vergelijkbare anekdotes. Het is zowel een generationele als een regionale kwestie, denk ik. De liberale, open bevolking van Moskou en Sint-Petersburg is veel minder chauvinistisch en bekrompen dan de mensen uit het Russische binnenland waar ik vandaan kom.

‘Veel mensen hier vragen me waarom er niet meer antioorlogsprotesten zijn in Rusland. Maar afgelopen zondag waren al 3000 mensen opgepakt bij betogingen in tal van steden. De modale westerling beseft niet wat dat concreet betekent: in het onwaarschijnlijk autoritaire Rusland geef je daarmee je toekomst op. Activisten verliezen hun werk, ze worden opgesloten, hun familie wordt bedreigd, sommigen worden zelfs vermoord. Het zijn tragische, dwaze helden: doorgaans leveren hun acties volstrekt niets op. Bijgevolg kiezen veel mensen ervoor om te vertrekken, om vanuit het buitenland politiek actief te zijn, of daar iets van hun leven te maken. Tegelijk voel ik bij veel landgenoten hier een soort van collectieve schaamte om wat er nu gebeurt. Onterecht, vind ik. Het is niet onze schuld dat een oude gek ons buurland aanvalt. Beïnvloeden de gebeurtenissen onze relaties met Oekraïners hier? Ik denk het niet – dit is geen conflict tussen twee volkeren. Al stemmen spandoeken met ‘dood aan de Russen’ zoals in Parijs me wel somber. Ik hoop oprecht dat de burgers niet met hun leiders worden verward. Poetin is niet democratisch verkozen.’

Toen de oorlog in Donetsk in 2014 begon, zat ik op de eerste rij, als fixer voor internationale bladen als The Guardian, Al Jazeera, The New York Times en The Washington Post. Geweldig interessant werk, en erg goed betaald. Alleen bleef het niet duren. Toen ik gezocht werd wegens zogenaamd terrorisme zat er niets anders op dan te vluchten.

‘Mijn ouders wonen in Donetsk, ik spreek zo ongeveer dagelijks met ze. Het is er nu rustiger dan in de rest van het land. Hun grootste vrees is dat Oekraïne helemaal zal worden bezet – dat wat in Donetsk gebeurde, zich nationaal herhaalt. Een ware catastrofe dus, mijn ouders raakten acht jaar geleden alles kwijt. Vroeger was mijn moeder directeur van de beroemde Vadym Pysarev Ballet School, waar jongeren uit de hele wereld werden opgeleid, nu is ze werkloos. Idem dito voor mijn vader, die nu op het platteland zorgt voor zijn moeder van 85 die aan alzheimer lijdt. Ook van hun oude vriendenkring is weinig over: de pro-Oekraïense mensen vertrokken uit de regio, met de pro-Russische hebben ze gebroken.

‘Of die laatste in de meerderheid zijn? Moeilijk te zeggen. Voor 2014 had de pro-Russische partij alleszins erg weinig aanhang en ik hoor dat veel mensen Moskou stilletjes haten. Stilletjes, ja. Wie hardop anti-Poetinsentimenten uit, riskeert te eindigen in Izolyatsia. Dat gewezen centrum voor hedendaagse kunst werd in 2014 een geheime gevangenis, wellicht zelfs de gruwelijkste martelkamer van Europa.

‘Ik was een volstrekt apolitieke tiener. Mijn vader heeft me de ogen geopend, toen ik tijdens de Oranjerevolutie in 2004 in het ziekenhuis van Donetsk lag met een longontsteking. Ik begreep niet wat er gebeurde, hij legde me uit hoe de Oekraïense kleptocratie in elkaar zat. Hij vertelde over ’s lands rijkste man, Rinat Achmetov, die met zijn in Donetsk gevestigde financiële en industriële holdingmaatschappij System Capital Management goed is voor minstens 18 miljard dollar. In de jaren negentig schakelde hij zijn tegenstanders fysiek uit, als gefortuneerde ondernemer gooide hij het later op een akkoordje met de toenmalige president Leonid Koetsjma. Achmetov is de machtige man achter de pro-Russische Partij van de Regio’s, die in 2004 probeerde om Viktor Janoekovitsj in het zadel te helpen. Dat mislukte aanvankelijk door de Oranjerevolutie maar zes jaar later slaagde hij daar wél in.

‘Hem treft ook de meeste schuld voor wat er in 2014 is gebeurd: toen enkelingen op 13 maart 2014 een pro-Oekraïense rally uiteensloegen, had Achmetov het probleem meteen kunnen aanpakken. Want hij was niet alleen de eigenaar van talloze mijnen en fabrieken, hij had ook de politie, het gerecht en de administratie in zijn zak. Maar Achmetov ging naar Kiev en eiste een speciale status voor Donetsk. Ondertussen hadden Russische legereenheden het hele gebied bezet en was de oorlog begonnen. Dat heeft hij politiek overleefd: Achmetov is nog altijd de sterke man van Donetsk, de eigenaar van de voetbalploeg, de grote gulle humanitaire donor. Nu zegt hij dat hij aan de Oekraïense kant staat, maar fundamenteel is het een ellendeling die berecht zou moeten worden.

‘U vraagt of ik een etnische Rus ben. Kijk, zodra het over Donetsk gaat, komt de linguïstische kwestie ter sprake. Taal is slechts een instrument, en in dit geval in de jaren vijftig door Moskou opgelegd. Mijn grootouders kwamen uit West-Oekraïne maar moesten Russisch leren, anders vonden ze geen job. Bijgevolg werd mijn vader in de jaren zestig in het Russisch opgevoed en datzelfde geldt voor mij. Maar we zijn altijd Oekraïners gebleven. Als u en ik nu Engels spreken, maakt dat ons dan Britten?

‘Maar ik ben geen doorsnee Oekraïner. Op mijn negentiende bracht ik met het Amerikaanse studentenprogramma Work & Travel USA voor het eerst een zomer in New York door. Het kostte mijn moeder de allergrootste moeite om 2000 dollar bijeen te krijgen voor het ticket en de formaliteiten maar dat avontuur heeft mijn leven veranderd. Ik was nooit eerder in het buitenland geweest, sprak nauwelijks Engels en werd meteen bij aankomst door andere ex-Sovjetburgers gerold. Daarna ben ik nog een paar keer naar de VS gereisd. En dat leerde me kritisch denken, afwegingen maken, voor mezelf opkomen, andere meningen appreciëren. Als je tachtig jaar in een bubbel van collectieve zelfbegoocheling hebt verkeerd, is zo’n schok nodig om mentaal volwassen te worden. Het gros van de mensen die Poetin geloven, zijn hun hele leven nergens anders geweest. Hun mindset is die van de kikker in de put. Dat verklaart alles.’

Maandenlang verklaarde iedereen me gek, maar ik wist dat Poetin Oekraïne zou aanvallen. Ik ben erg vertrouwd met de geschiedenis van nazi-Duitsland, en dat is het recept dat Poetin volgt. Het patroon is herkenbaar. Ik begon te vrezen voor een oorlog toen op 9 januari een klein artikel opdook over een wetsvoorstel, zogenaamd van de Russische Communistische Partij, om de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk te erkennen als onafhankelijke staten. Dat is het begin, dacht ik, al hoopte ik dat ik ongelijk zou krijgen.

‘Toen president Joe Biden op 18 februari zei dat hij overtuigd was van een invasie, belde ik meteen de schoonfamilie in Charkov met het voorstel om geld en tickets te sturen. Mijn schoonmoeder weigerde te vertrekken, hoezeer ik haar ook probeerde te overtuigen. Zelfs na de erkenning van Loegansk en Donetsk door Moskou wilde ze Charkov niet verlaten. Tot het te laat was en ze, zoals zovele duizenden burgers, vast kwam te zitten in de stroom van vluchtelingen die de grens over willen.

‘Ik heb de invasie ook gezien, bijna live. In januari werd de Russische grens, op 30 km van Charkov, met bewakingscamera’s uitgerust, om troepenbewegingen tijdig te signaleren. Die beelden waren publiek, ik zat er tijdens slapeloze nachten vaak naar te kijken. En dus ook op 23 februari. Rond twee uur ’s nachts werd op de onlineberichtendienst Telegram gewag gemaakt van een file daar. Hoogst ongewoon. En korte tijd later reden de eerste troepen de grens over.

‘Uiteraard heb ik al die tijd ook geregeld met mijn moeder gesproken, ze geloofde me evenmin. Het zijn die separatisten die heibel willen, probeerde ze te sussen. Toen ik haar net na de invasie belde, twijfelde ze niet aan mijn woorden. Later die dag zei ze dat het haar was opgevallen hoe bedrukt de sfeer in de metro was, alsof het een stille, collectieve rouw was.

‘De Russische jongeren weten perfect wat er gebeurt: zij kijken geen tv maar focussen zich op Telegram en andere sociale media die voorlopig aan overheidscontrole ontsnappen. Hun vaders en moeders zitten aan de buis gekluisterd – de oorlog woedt momenteel in veel Russische huiskamers, neem dat maar van mij aan.

‘Iedereen vraagt zich af wat Poetin bezielt. Mijns inziens is hij zijn eigen propaganda gaan geloven: Oekraïne als nazistaat, met ironisch genoeg een Jood als president. Ik denk dat twee jaar van covidisolatie Poetin waanzinnig gemaakt hebben en dat hij geen echt doel heeft. Zal hij aan het kortste eind trekken en eindigen in de pariaclub van Slobodan Milosevic, Moammar Khadaffi en Saddam Hoessein? Hij bevindt zich daar al lang.

‘Oekraïne zal uiteindelijk zegevieren, daar ben ik van overtuigd. Het Russische leger mag groter en beter uitgerust zijn, de internationale gemeenschap staat aan de Oekraïense kant en het moreel van de troepen en de bevolking is hoog. Zij vechten voor hun land, hun toekomst, hun vrijheid. Voor welke idealen zouden de Russische soldaten strijden? Zag je de beelden, het zijn zulke jonkies. Veel van hen zijn niet eens op de hoogte van de militaire plannen. Ze dachten dat ze aan de grens louter aan informatiegaring deden. Bovendien pakken de Oekraïense troepen het slim aan: als er niet wordt geschoten, schreeuwen ze boodschappen naar de vijand. Ze trachten de soldaten tot overgave te bewegen met de belofte dat ze als krijgsgevangenen naar huis mogen bellen. Soms werkt dat.’