Belarussische oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja blijft hoopvol: ‘We hebben in Syrië gezien dat het snel kan gaan’

Svetlana Tichanovskaja leidt haar strijd tegen dictator Alexander Loekasjenko vanuit ballingschap. In een interview naar aanleiding van de verkiezingen vertelt ze over zorgen om haar man in de gevangenis en berichten aan Donald Trump.

Zondag won Alexander Loekasjenko de verkiezingen in Belarus. Enkele dagen eerder had de Belarussische oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja een voorspelling gedaan bij Der Spiegel: het regime zal een hoger goed­keuringspercentage communiceren in vergelijking met de vorige verkiezingen. En zo geschiedde. Meer dan 87 procent van de stemmen zou de president deze keer hebben gehaald . ‘Ik denk dat er een wedstrijd loopt tussen Loekasjenko en Vladimir Poetin om te zien wie populairder is’, lacht Tichanovskaja. Minder grappig is dat haar man Sergej al bijna vijf jaar gevangen zit in Belarus.

U werd beschouwd als de echte winnaar van de presidentsverkiezingen in augustus 2020, maar moest met uw kinderen vluchten naar Litouwen. Nu is dictator Alexander Loekasjenko ‘herverkozen’. Bent u teleurgesteld?

Svetlana Tichanovskaja: Wat er in Belarus gebeurde, had niets te maken met verkiezingen. Er zijn geen vrije media meer in het land, alle niet-gouvernementele organisaties zijn ontbonden, leiders van politieke partijen zitten in de gevangenis of zijn verbannen. De mensen zijn bang, het regime heeft de repressie opnieuw opgevoerd. Loekasjenko heeft speciale politie-eenheden laten trainen in het uiteenjagen van protesten. Dit doet meer denken aan een militaire operatie.

Passiviteit, repressie en enorme wortels: hoe Aleksandr Loekasjenko al 26 jaar de laatste dictator van Europa blijft

Is Loekasjenko, na al die jaren waarin hij zijn tegenstanders heeft laten opsluiten, nog steeds bang voor protesten?

Tichanovskaja: Hij heeft een trauma opgelopen in 2020 toen zijn nederlaag bij de verkiezingen duidelijk werd. Nu is hij bang. Hij weet dat de mensen niet zijn vergeten wat hij heeft gedaan, hem niet hebben vergeven. Loekasjenko is een man die zich met geweld vastklampt aan de macht. (hij is al meer dan 30 jaar president van Belarus, nvdr) Ik vraag me vooral af: Hoe konden we toen zo onvoorbereid zijn? We dachten dat het regime wel zou zien met hoeveel we waren. We hebben de wreedheid ervan onderschat. Belarus is een grote gevangenis geworden. We hebben ook de intentie van Poetin onderschat om Oekraïne aan te vallen, waarvoor hij Loekasjenko en Belarussische bodem nodig had.

Welke strategie hanteerde u bij deze zogenaamde verkiezingen?

Tichanovskaja: We wisten dat een boycot niets zou uithalen, want de opkomst en verkiezingsuitslag worden vervalst. We vroegen de mensen om op het stembiljet het vakje met de optie ‘Tegen allen’ aan te kruisen, dat voorheen in Belarus beschikbaar was. Het idee was om te laten zien dat ze tegen Loekasjenko zijn.

U wilde zelf nooit de politiek in, maar meer dan vier jaar geleden kwam u op voor uw gevangen man en werd u leider van de Belarussische oppositie. Bent u in die tijd veranderd?

Tichanovskaja: Ik vind beter mijn weg in de politieke wereld, ik kan berekenen waarom deze of gene internationale politicus in het belang van de Belarussen handelt. Wij, de democratische krachten van Belarus, hebben betrekkingen met het Europees Parlement, Groot-Brittannië, Canada en de VS. Ik kan niet zeggen dat ik van politiek hou, het gaat gepaard met veel pijn in ons land. Ik werk hard om Belarus op de agenda te houden. En ik moet altijd iemand helpen.

Veel Belarussen zijn uitgeput. Wat betekent dat voor uw werk?

Tichanovskaja: In de afgelopen jaren zijn 500.000 Belarussen naar de vrije wereld gevlucht, onder hen zijn teleurgestelde mensen, die soms een zondebok zoeken. Wanneer bijvoorbeeld de visumregels door de EU-landen worden aangescherpt, geven de mensen mij de schuld. Ze vertellen me dat ze moe zijn en niets kunnen doen. Toch leven ze nu in democratieën, kunnen ze zich publiekelijk uitspreken, contact opnemen met parlementen en autoriteiten. Iedereen kan íéts doen, het hangt niet alleen van mij af. Ik vraag deze mensen om voor de belangen van Belarus te vechten, om voor zichzelf op te komen en voor al die mensen in Belarus die dat niet meer kunnen omdat ze zichzelf moeten beschermen. Ik kan niet zeggen dat ik moe ben en ontslag neem. Er zijn zoveel gevangenen in het land, waaronder mijn man. We moeten volhouden.

Hoe blijft u in contact met de mensen in het land?

Tichanovskaja: Het is een groot risico voor hen om met mij te communiceren. En toch durven sommigen dat. Ik praat bijvoorbeeld met Belarussen aan de telefoon, soms met 15 tot 20 mensen in twee uur tijd. Loekasjenko noemt ons overal verraders. Hij wil tweedracht zaaien. Ik roep de elites, inclusief Loekasjenko, op om samen aan Belarus te bouwen. Loekasjenko zal op een gegeven moment verdwijnen en dan zullen we samen moeten leven. Mensen uit het systeem begrijpen dit ook en spelen ons informatie door.

Wat voor informatie?

Tichanovskaja: Informatie over wat de Westerse sancties opleveren, hoe Loekasjenko geld verdient met de oorlog tegen Oekraïne. We kregen plannen over welke Belarussische staatsbedrijven de sancties omzeilen en welke landen daarbij betrokken zijn. Opvallend is dat er in de loop der jaren steeds meer informanten van binnen het regime zijn gekomen. Functionarissen willen helpen Loekasjenko omver te werpen. Ze kunnen niet in het openbaar spreken, omdat dit voor hen de doodstraf kan betekenen. Deze mensen hebben zich gerealiseerd dat het systeem ten einde loopt. We hebben in Syrië met Bashar al-Assad gezien dat het snel kan gaan.

Belarussische oppositieleidster Svjatlana Tsichanowskaja: ‘Rusland zal niet stoppen na Oekraïne’

Er zijn bijna elke dag nieuwe berichten over arrestaties in Belarus, het regime van Loekasjenko lijkt sterk. Waar haal je deze hoop vandaan?

Tichanovskaja: Loekasjenko heeft alleen nog de middelen om te onderdrukken. Hij beweert altijd dat alles slechter zal worden zonder hem. Ik vraag: Hoe zit het met een beter leven? En nee, het is niet alleen de hoop dat zijn regime zal instorten, het is het werk van de democratische krachten, vaak onzichtbaar, dat ons sterker maakt en Loekasjenko verzwakt.

Ziet u enig succes in uw werk?

Tichanovskaja: Als er geen democratische beweging was geweest, zouden wij Belarussen zijn gecategoriseerd als handlangers van Rusland in de oorlog tegen Oekraïne en zou niemand naar ons hebben geluisterd.

Wat kunnen mensen in het land nog precies doen tegen het regime?

Tichanovskaja: Alles wat ze doen gebeurt ondergronds. Ik kan er om veiligheidsredenen niet in detail treden. De geheime dienst KGB probeert te infiltreren in de structuren. Mensen organiseren zich in kleine groepen: ze ontwerpen pamfletten; verzamelen informatie over economische problemen in kleine steden om naar onafhankelijke media in ballingschap te sturen; organiseren wie welke familie van een politieke gevangene helpt en hoe. Vandaag de dag wordt het in Belarus als een strafbaar feit beschouwd om cadeaus te geven aan de kinderen van een politieke gevangene. Solidariteit wordt gecriminaliseerd.

In Belarus houden veel mensen zich daarom zo ver mogelijk weg van alles, vooral van de politiek, omdat ze bang zijn. Welke invloed heeft dat op je werk?

Tichanovskaja: Het feit dat ze wegblijven van de politiek betekent niet dat ze er niet over nadenken. Ik begrijp dat mensen op zijn minst in fysieke vrijheid willen leven. En dat is ook goed. Het aantal mensen dat toegang heeft tot onafhankelijke online media blijft hoog. Toch weet iedereen in Belarus hoe gevaarlijk het is als via een mobiele telefoon kan worden achterhaald dat iemand bijvoorbeeld het internetportaal Zerkalo heeft bezocht.

Dat is al bestraft als hulp en medeplichtigheid aan vermeend extremisme.

Tichanovskaja: En toch is er grote belangstelling voor Belarussische vrije media zoals Belsat en andere. 75 procent van de gebruikers van dergelijke YouTube-programma’s bevindt zich in Belarus. Een oudere vrouw vertelde me dat ze officieel bij vrienden op de thee gaat, maar dat ze dan samen naar programma’s op YouTube kijken en erover discussiëren.

U reist veel, u gaat naar Warschau, Den Haag en Davos, zoals u nu ook doet. Hoe legt u uw twee kinderen uit wat u doet?

Tichanovskaja: Ze zien alles vanuit het perspectief van hun vader. Loekasjenko heeft hem in de gevangenis gestopt en hun moeder zet zich in om hun vader en andere ouders van kinderen vrij te krijgen. Mijn dochter is negen en probeert alles aan zichzelf uit te leggen. Mijn zoon is 14, kijkt al naar het politieke nieuws en begrijpt alles. Hij wil niet over zijn vader praten omdat het pijn doet. Hij weet dat ik niet wil dat hij en zijn zus ergens over hun moeder praten. Wat ik doe is niets om over op te scheppen. Ik hou niet van ijdelheid. Ik wil dat mijn kinderen trots zijn op hun vader.

Wanneer heeft u voor het laatst iets van uw man gehoord?

Tichanovskaja: Bijna twee jaar geleden, in maart 2023. Sindsdien hebben mijn kinderen brieven geschreven en geen antwoord gekregen.

Onlangs waren er foto’s van je strijdmakker Maria Kalesnikava uit de strafkolonie, haar eerste teken van leven na meer dan anderhalf jaar.

Tichanovskaja: Het was een groot genoegen om haar na zo’n lange tijd weer te zien. Ook de beelden van Loekasjenko’s uitdager Viktor Babariko werden eindelijk vrijgegeven. We moeten echter niet vervallen in euforie, en dit als een humanitair gebaar zien. Zonder politieke, diplomatieke en economische druk zouden deze foto’s uit de gevangenis niet zijn vrijgegeven. Loekasjenko heeft zijn beleid niet veranderd. We weten hoe Loekasjenko de gevangenen laat behandelen. Maria is in slechte gezondheid, ze heeft veel gewicht verloren, haar naam staat op de lijst van gevangenen van wie we de spoedige vrijlating eisen. Naast de namen van kankerpatiënten, mensen met een handicap en moeders van meerdere kinderen.

Loekasjenko heeft de afgelopen maanden tientallen gevangenen vrijgelaten. Wat wil hij hiermee bereiken?

Tichanovskaja: Hij probeerde zichzelf te presenteren als een barmhartige heerser voor de zogenaamde verkiezingen. Hij laat echter elke dag nieuwe mensen arresteren.

Zijn de vrijlatingen een signaal aan het Westen?

Tichanovskaja: De democratische wereld mag nu niet verslappen in haar politieke druk of in de sancties waarmee ze het regime van Loekasjenko onder druk heeft gezet sinds de vervalste verkiezingen en de onderdrukking van de protesten in 2020. We eisen dat hij stopt met de onderdrukking. Alleen dan kunnen de gesprekken met zijn regime beginnen.

Wat zou hij van het Westen willen?

Tichanovskaja: Dat weten we niet. We hebben nog geen eisen van het regime gehoord. Het kan nog steeds economisch overleven. De oorlog in Oekraïne was een buitenkansje voor Loekasjenko. Hij kon de activiteiten van staatsbedrijven heroriënteren ten gunste van Rusland, dat nu onder zware sancties gebukt gaat. Hij wordt gezien als een marionet van het Kremlin, maar Poetin houdt zijn regime in leven. In ruil daarvoor heeft Loekasjenko de onafhankelijkheid van ons land verkocht en toegestaan dat Russische kernwapens in ons land worden gestationeerd.

Familieleden van politieke gevangenen zoals de zus van Kalesnikava roepen het Westen op om nu met het regime van Loekasjenko te gaan praten over het opleggen van sancties om gevangenen te redden.

Tichanovskaja: Ik kan de familieleden van gevangenen begrijpen, maar Loekasjenko heeft slechts ongeveer 200 mensen vrijgelaten. Er zitten er nog steeds meer dan 1200 in de gevangenis. Als er iemand is die weet hoe de sancties tegen Belarus kunnen worden beëindigd, dan is het Loekasjenko wel. Hij weet precies hoe hij de onderdrukking moet stoppen – dat heeft hij in het verleden al gedaan.

Hoe kan Loekasjenko onder druk worden gezet?

Tichanovskaja: Met verdere sancties. Het is nog onduidelijk welk beleid de Amerikaanse president Donald Trump zal voeren ten aanzien van Rusland in de oorlog tegen Oekraïne.

De situatie aan het front is moeilijk voor de troepen van Kiev. Welke kansen ziet u dat Trump Poetin aan de onderhandelingstafel kan krijgen om de oorlog te beëindigen?

Tichanovskaja: Ik weet het niet. De mensen in Oekraïne geven hun leven voor democratie. Een nederlaag van Oekraïne zou niet alleen leiden tot een ineenstorting van het land, maar zou een ineenstorting van de hele democratische wereld betekenen. Het zou beangstigend zijn als mensen zouden beseffen dat democratieën gefaald hebben en zich niet kunnen verdedigen tegen dictaturen. Dat zou onze mogelijkheden als democratische krachten in Belarus ernstig beperken.

Hebt u al contact gelegd met de mensen van Trump?

Tichanovskaja: Mijn team heeft contact met zijn mensen, evenals met leden van het Congres. De sancties tegen het regime van Loekasjenko werden opgelegd tijdens de eerste termijn van Trump. We proberen duidelijk te maken dat de veiligheid van Europa op het spel staat wanneer we met ons land te maken hebben. We willen ervoor zorgen dat Trump Belarus vanuit een geopolitiek perspectief bekijkt. Als de VS de situatie in Belarus negeert, kan het land een aanhangsel van Rusland worden, een pro-Russisch balkon voor het Westen. Belarus zou dan een constante bedreiging vormen voor Oekraïne en Europa.

Dringen uw boodschappen door in Washington?

Tichanovskaja: We bezorgen ze tenminste.