Bedreiging Amazonewoud: waarom Europa even schuldig is als Bolsonaro

Sinds het aantreden van president Jair Bolsonaro pieken de milieu- en mensenrechtenschendingen in Brazilië. Europese overheden en bedrijven, ook Belgische, hebben boter op het hoofd. ‘We vechten tegen Goliath’, zegt het dorpshoofd van de inheemse Munduruku-gemeenschap in Açaizal. SOJAOOGST. Van de 2,5 miljoen ton soja die België jaarlijks invoert, komt 39 procent uit Brazilië.

‘Op de dag dat Bolsonaro verkozen werd, staken ze onze school en onze medische post in brand. Om ons duidelijk te maken dat zij, de boeren, voortaan vrij spel hebben.’

Vasco Pankararu, leider van het inheemse Pankararu-volk in Pernambuco, krijgt sinds die bewuste 7 oktober 2018 constant doodsbedreigingen. Zijn land is wettelijk erkend als inheems reservaat, maar de beloftes van Bolsonaro tijdens de verkiezingscampagne – hij zou geen vierkante meter grond voor de inheemse bevolking overlaten – heeft de boeren die het reservaat omringen moed gegeven.

Niet dat de Braziliaanse binnenlanden vóór het aantreden van de uiterst rechtse ex-legerkapitein een tuin van Eden waren. Bijna nergens ter wereld worden er meer milieubeschermers, mensenrechtenactivisten en journalisten vermoord. Daders worden zelden veroordeeld. Van meer dan driehonderd moorden in het Amazonewoud die de Braziliaanse ngo Comissão Pastoral da Terra in kaart bracht, kwam er maar in veertien gevallen een rechtszaak.

Soja is de grootste bedreiging waarmee we ooit te maken hebben gekregen.

‘Vorig jaar, op 12 augustus, hebben ze mijn broer vermoord. Niet omdat ze hem dood wilden, maar om mij te raken. Vanwege de strijd die wij voeren tegen de sojaboeren’, zegt Josenildo Munduruku, dorpshoofd van de inheemse Munduruku-gemeenschap in Açaizal, in het noordelijke Pará. Van alle deelstaten in de Amazoneregio is Pará het meest aangetast door illegale houtkap, intensieve veeteelt en monoculturen.

‘We hebben in het verleden vaker tegen houtkappers en veeboeren moeten strijden. Maar soja is de grootste bedreiging waarmee we ooit te maken hebben gekregen’, zegt de Munduruku-leider. Hij gebaart naar de leegte rond zijn bescheiden houten hut. ‘Ze bewapenen zich met vuurwapens, met toestemming van de president. Waarmee moeten wij ons verdedigen? Met pijl en boog?’

Dat de sojaboeren zich onaantastbaar wanen, ondervond ook een delegatie van de Inter-Amerikaanse Commissie voor de Rechten van de Mens. Toen het onafhankelijke orgaan van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) in november 2018 in Açaizal onderzoek kwam doen naar het geweld, werd de delegatie bedreigd en de toegang versperd door lokale boeren. Wat choquerend was voor de OAS, is dagelijkse kost voor de inheemse en traditionele bevolking. Kinderen worden geïntimideerd op de weg naar school.

Josenildo Munduruku wijst naar SIRSAN, het grootste landbouwsyndicaat in de regio. ‘De voorzitter van SIRSAN heeft hier landbouwgronden, op ons territorium. Net zoals sommige parlementairen en gemeenteraadsleden. Ze schrikken nergens voor terug om ons hier weg te krijgen.’

Nieuwe landbouwgrens

Op een uur rijden van Açaizal, in het broeihete, raamloze SIRSAN-kantoortje in de havenstad Santarém, zegt Dannie Oliveira dat de schuld niet bij de boeren ligt maar in het wettelijke vacuüm. ‘Onze leden hebben vaak geen eigendomspapieren. Land is niet eenduidig afgebakend, waardoor het tot conflicten met de inheemse bevolking komt. Bij gebrek aan wettelijk kader nemen mensen het recht in eigen handen.’ Volgens Oliveira heeft SIRSAN zelf daar niets mee te maken.

Ik vraag haar of ze warm wordt van Bolsonaro’s voornemen om het Amazonewoud meer voor landbouw en veeteelt open te stellen. Ze relativeert. ‘Hij zal niet de hele Amazone kunnen openen, daarvoor ontbreekt de infrastructuur. Bovendien is de vegetatie dicht. Het vergt veel werk om daar landbouwgrond van te maken.’ Revista Tapajós Rural, het magazine dat SIRSAN voor de eigen leden publiceert, is minder terughoudend. ‘De Amazone is de nieuwe landbouwgrens van het land’, klinkt het daar enthousiast.

‘We vechten tegen Goliath’, zucht Munduruku. ‘Cargill koopt alle productie op van de landbouwers die ons bedreigen.’

Cargill, met in 2018 een omzet van 104 miljard euro het grootste agrobedrijf ter wereld, was in 2006 een van de ondertekenaars van het sojamoratorium. Op initiatief van Greenpeace en samen met andere multinationals verbond het bedrijf zich ertoe om geen soja op te kopen uit Amazonegebieden die na 2006 ontbost zijn. Maura Arapium, een jonge inheemse leidster die vanuit Santarém voor de afbakening van inheemse territoria en milieubehoud strijdt, schudt boos het hoofd. ‘Kijk, zo ver je kunt zien staat er mais, de soja is net geoogst. Dit terrein is pas vorig jaar ontbost, op inheems territorium.’ Volgens Maura en de Munduruku is Cargill de enige afnemer van soja in de regio.

‘We nemen die aantijgingen ernstig en zijn ze aan het onderzoeken’, laat April Nelson van Cargill desgevraagd weten. ‘Elke leverancier die nieuw land ontbost, komt onmiddellijk op de zwarte lijst.’

‘Dat klopt niet helemaal’, zegt Nathalie Walker van de Amerikaanse ngo National Wildlife Federation. In 2015 toonde ze in het gerenommeerde wetenschappelijke vakblad Science aan dat honderden sojaboeren in het Amazonewoud illegaal nieuw terrein ontbossen, zij het voor andere gewassen of vee. ‘Zolang een boer op dat nieuw ontboste land geen soja plant, kan hij gewoon aan Cargill blijven leveren. Bovendien is het voor Cargill heel moeilijk om te controleren of boeren vanaf hun eigen legale boerderijen geen soja verkopen waarvoor ze elders illegaal bos hebben gekapt.’

Walker noemt het sojamoratorium een van de meest succesvolle interventies ooit om boskap tegen te gaan, maar sluitend is het niet. ‘Ook wij hebben in de regio rond Santarém al nieuwe ontbossing voor soja vastgesteld. Alleen Cargill kan die soja kopen. De volgende haventerminal ligt 520 kilometer verder. De boeren rond Santarém hebben maar twee opties: Cargill, of de soja lokaal als veevoeder gebruiken.’

Bij valavond, terwijl vissers aan de oever hun laatste vangst proberen te slijten, wordt in de Cargill-terminal van Santarém een oceaanschip volgeladen. Hier vloeien de Amazone en de Tapajós samen, twee machtige rivieren die samen diep genoeg in het landschap kerven om jaarlijks tot 5 miljoen ton soja rechtstreeks naar Europa en China te kunnen verschepen. Binnenkort komt daar nog 6 miljoen ton bij. Cargill plant de bouw van een tweede terminal in Pará.

Het klinkt de boeren in het Amazonewoud als muziek in de oren, zij willen nieuw land ontginnen. Ze kijken naar Bolsonaro, in de hoop dat diens snelle ontmanteling van de Braziliaanse milieu-instanties het sojamoratorium op losse schroeven kan zetten. Begin augustus ontsloeg hij Ricardo Galvão als directeur van het Braziliaanse Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE), dat aan de hand van satellietbeelden de ontbossing nauwkeurig in kaart brengt. INPE had bekendgemaakt dat die in een jaar tijd met 88 procent was toegenomen, volgens Bolsonaro leugens die ngo’s in de kaart spelen. Galvão werd vervangen door een Bolsonaro gezinde militair. Ook bij IBAMA, de Braziliaanse milieupolitie, die INPE’s satellietbeelden nodig heeft om illegale boskappers op te sporen, moest de directeur opstappen. In navolging van zijn belofte boetes voor milieu-inbreuken af te schaffen, maakte de president zijn eigen milieuagentschap vleugellam.

Terwijl het aantal boetes terugviel naar een historisch dieptepunt kozen de boeren de vlucht vooruit door massaal bos plat te branden. INPE telde tegen eind augustus al 72.000 branden dit jaar, een record.

Langs de BR-163 kleurt de bosbrandenkaart hier en daar vuurrood. De 4476 kilometer lange autoweg die van het zuiden van Brazilië door uitgestrekte savannes en het Amazonewoud naar Santarém leidt, loopt dood op de Cargill-terminal.

Zuid-Amerika drooggelegd

Wie de BR-163 zuidwaarts volgt, de Amazone achter zich latend, rijdt de cerrado binnen, een savannegebied groter dan West-Europa en het eerste slachtoffer van het internationale succes van het Amazonewoud. In augustus stond in de Amazone 24.944 vierkante kilometer bos in brand. Het Westen verslikte zich haast in zijn sojaburger van verontwaardiging. Dat in de cerrado in diezelfde maand 36.549 vierkante kilometer in vlammen opging, goed voor de helft van alle bosbranden in Brazilië, weet geen mens. De cerra-wát?

Met het vergrootglas van milieuorganisaties al decennialang op het Amazonewoud gericht, werd in de luwte meer dan de helft van twee miljoen hectare cerrado weggekapt.

‘Mijn grootouders jaagden hier’, zegt Marta Manoki aan de rand van het inheemse Manoki-reservaat. Zo ver de horizon reikt, is er niets dan landbouwgrond. Het is land van de Manoki, zo wettelijk erkend. Maar van het jarenlange getalm van de overheid om de afbakening te ratificeren maken de omliggende fazendeiros gebruik om zich steeds meer velden toe te eigenen.

Ook de Manoki voelen het Bolsonaro-effect. Bedrukt loopt Marta tussen tientallen net neergemaaide bomen en metersdiepe kraters. Met bulldozers reden ze de rivierbedding stuk aan een toerismebrochurewaardige, voor de Manoki heilige waterval. ‘We begrijpen het niet, hier kun je niet eens planten. Het is pure intimidatie. We zijn ongerust, we weten niet hoeveel verder ze zullen gaan’, zegt Marta in mei.

Hoever, dat wordt duidelijk in augustus. Dan staat het reservaat in lichterlaaie, een inferno dat het tot campagnebeeld van Amnesty International schopt.

Hier is geen moratorium. De soja die binnenkort op Marta’s platgebrande land wordt geoogst, komt probleemloos in onze single friendly-prefabmaaltijden en in het veevoeder terecht dat de Belgische witblauwe ‘lekker van bij ons’-steak moet opleveren.

Van de 2,5 miljoen ton soja die België gemiddeld jaarlijks invoert, komt 39 procent uit Brazilië. Driekwart ervan wordt verwerkt tot veevoeder. Maar met onder andere Delhaize, Carrefour, Albert Heijn en Aldi als grote afnemers van de traders Cargill, JBS en Bunge komt de Braziliaanse soja ook in vele voedingswaren in onze supermarkten terecht. ‘Als klant is het onmogelijk te weten of er voor je maaltijd illegaal bossen zijn platgebrand’, zegt Hilde Stroot van Greenpeace.

‘Cargill en Ahold Delhaize weten: het Amazonewoud is het kroonjuweel, daarover schreeuwt iedereen moord en brand. Daar maken ze hun handen niet aan vuil; ze zijn net groen genoeg om ondertussen in andere biomen, zoals de cerrado, rustig achterover te leunen. Ze hadden beloofd dat hun hele productie tegen 2020 ontbossingsvrij zou zijn, maar dat maken ze bijlange na niet waar.’

Daarmee schieten ze ook zichzelf in de voet. De cerrado is een bos dat ondersteboven ligt, de wortels zijn drie keer langer dan de vegetatie boven de grond. Daardoor houden planten en bomen er grote hoeveelheden water vast. Acht van de twaalf grote Braziliaanse rivieren ontspringen er. ‘Ze vloeien naar het Amazonewoud, de Pantanal, de noordelijke steppes, tot de pampa’s in het zuiden van Brazilië, Argentinië, Uruguay en Paraguay’, zegt Rosângela Azevedo Corrêa, professor aan de Universiteit van Brasilia. ‘Door de intensieve veeteelt en landbouw, die verantwoordelijk is voor 82 procent van de Braziliaanse waterconsumptie, is de cerrado razendsnel aan het opdrogen.’ Daarmee wordt volgens Azevedo Corrêa heel Zuid-Amerika drooggelegd, nog een handje geholpen door klimaatverandering.

Ook de boeren lijden daaronder. Soja verdraagt hittegolven slecht. Mislukte oogsten knauwden de afgelopen jaren gretig aan de Braziliaanse economie. ‘Dat een kleine boer zijn oogst probeert veilig te stellen, valt nog te begrijpen. Maar van Cargill en Bunge, die als grootste opkopers een enorme impact hebben, zou je hopen op meer langetermijnvisie. Ook in hun eigen belang’, zegt Walker. ‘Bovendien liggen in de cerrado al tientallen miljoenen hectaren land braak door boskap. Als ze hun leveranciers aanzetten die te gebruiken in plaats van nieuw bos te kappen, kan Brazilië zijn sojaproductie verdubbelen zonder verdere ontbossing. Daar ligt een enorme gemiste kans.’

Dubbelop

Door dat na te laten beschadigt de industrie ons allemaal, ook buiten het Zuid-Amerikaanse continent. Cerradovegetatie neemt grote hoeveelheden CO2 op, die weer vrijkomen wanneer er wordt gekapt. Wereldwijd is ontbossing na de verbranding van fossiele brandstoffen de grootste veroorzaker van klimaatopwarming. De uitstoot veroorzaakt door de kap van regenwoud is groter dan die in de hele Europese Unie. En omdat de kap van Braziliaanse vegetatie haast uitsluitend bedoeld is om veevoeder te produceren en koeien te houden voor de buitenlandse markten, zou je de daarmee gepaard gaande uitstoot dus binnen die van de EU kunnen rekenen. Tel daar Braziliës 220 miljoen broeikasgas uitstotende koeien bij en de klimaatimpact is dubbelop. In 2018 leverde Brazilië 41 procent van het rundvlees dat de EU binnenkwam.

‘Hele Braziliaanse deelstaten worden vernietigd voor vlees voor Europeanen en Amerikanen’, zegt Azevedo Corrêa. ‘De Brazilianen hebben hier niets aan. 80 procent van wat we consumeren komt van familielandbouw. Industriële landbouw creëert nauwelijks werkgelegenheid. Alleen een kleine elite profiteert ervan.’

Azevedo Corrêa vraagt Europa, Braziliës belangrijkste handelspartner na China, om een stevige positie in te nemen tegen de ontbossing in Brazilië. ‘Als jullie stoppen met ons vlees te eten, móéten wij onze manier van werken wel veranderen.’

Volgens Hilde Stroot moeten de Europese regeringen dringend hun verantwoordelijkheid opnemen. ‘Te lang hebben ze de bal in het kamp van de bedrijven gelegd. Die komen hun zichzelf opgelegde voornemens niet na, dus is het aan de overheid om regels op te leggen. Emmanuel Macron, Angela Merkel en Mark Rutte haasten zich om hun verontwaardiging uit te schreeuwen over de vernietiging van Amazonewoud, terwijl ze daar net zo medeplichtig aan zijn als Jair Bolsonaro. Er is geen enkele wettelijke restrictie op de invoer van Braziliaanse soja.’

Wel sloot de EU in juni na jarenlang onderhandelen een handelsakkoord met het door Brazilië gedomineerde handelsblok Mercosur. Het was een topprioriteit waarvoor alle ethische bezwaren tegen Bolsonaro’s beleid moesten wijken, zegt een West-Europese topdiplomaat in Brasilia. In het precaire internationale handelsklimaat was het belangrijk genoeg om het Bolsonaro te gunnen het akkoord op de borst te spelden als zijn eerste grote internationale succes.

Sônia Guajajara, als voorzitter van de Organisatie van Braziliaanse Inheemse Volkeren (APIB) een van de invloedrijkste inheemse leiders van het land, kijkt er met verbijstering naar. ‘De EU heeft de mond vol over milieu- en mensenrechten. Maar hier wordt het milieubeleid volledig ontmanteld, en Europa ziet daar blijkbaar geen graten in. Dat is toch tegenstrijdig?’

Sinds de gemediatiseerde branden in het Amazonewoud klinkt in het spreekgestoelte de roep om sancties tegen Brazilië steeds luider. Finland, de huidige voorzitter van de Europese Raad, vraagt zich af of de EU niet beter kan stoppen met de import van Braziliaans rundvlees. Maar waar de EU echt impact kon hebben, heeft ze die niet nagestreefd. De enige paragraaf in het handelsakkoord met Mercosur die wordt uitgesloten van sancties is die over het klimaat. Het duurzaamheidshoofdstuk is niet juridisch bindend.

De schreeuw van Macron en Merkel lijkt ondertussen weinig zoden aan de dijk te brengen. Net zoals toen Macron dreigde de handelsdeal op te blazen als Bolsonaro uit het klimaatakkoord van Parijs zou stappen. Brazilië heeft Parijs niet formeel verlaten, maar in de praktijk komt het land zijn klimaatverplichtingen al lang niet meer na. Het enige concrete resultaat is dat Bolsonaro zijn eigen achterban kan tonen dat hij niet toegeeft aan wat hij beschouwt als neokoloniale bemoeienis.

‘Brazilianen zijn daar allergisch voor. Wij zullen het Amazonewoud niet vernielen, omdat dat niet in ons belang is. Maar als wij tot de laatste boom zouden willen kappen, zou dat ons goed recht zijn’, zegt een Braziliaanse diplomaat bij de EU in Brussel. Het is 7 september, de Braziliaanse nationale feestdag. Caipirinha’s hebben de tongen in de tuin van de ambassadeurswoning losgemaakt. Een andere diplomaat, die nauw bij de onderhandelingen van het handelsakkoord betrokken is, houdt er een andere mening opna. ‘Brazilië is gevaarlijk aan het afglijden. We moeten net hopen dat de EU dit akkoord gebruikt om onze regering te dwingen milieuregels te respecteren.’

Illegale pesticides

Ook in Brazilië groeit de verdeeldheid onder Bolsonaro’s initiële aanhangers vanwege de brutaliteit waarmee hij broodnodige afzetmarkten tegen de borst stuit. Landbouwminister Tereza Cristina Corrêa da Costa Dias, zelf telg van een machtige landbouwersfamilie, keurde dit jaar al honderden nieuwe pesticides goed. 24 daarvan hebben ingrediënten die verboden zijn in de EU. Dat nadat ook onder Bolsonaro’s voorganger Michel Temer al 193 in de EU verbannen pesticides werden gelegaliseerd.

‘We treffen die verboden pesticides aan in bloed- en urinestalen, in moedermelk en in heel wat landbouwproducten’, zegt Marcia Montanara van de Federale Universiteit van Mato Grosso. Haar onderzoeksgroep brengt al jaren de correlatie tussen pesticidegebruik en ernstige gezondheidsproblemen in kaart. Waar het meest gesproeid wordt, piekt onder andere de kindersterfte door kanker en het aantal misvormde foetussen.

‘Die met bij ons illegale pesticides besproeide landbouwproducten kunnen gewoon op de Belgische markt komen. Daar verandert ook het handelsakkoord niets aan’, zegt Hilde Stroot. Zelfs Braziliaanse ondernemers lijken niet te geloven dat die opvallende Europese buigzaamheid stand kan houden. Blairo Maggi – ex-minister van Landbouw, tot voor kort Bolsonaro-getrouwe, de grootste sojaboer ter wereld en zelf veroordeeld tot een miljardenboete voor illegale ontbossing – vreest nu openlijk dat de koers van Bolsonaro Brazilië economische schade zal berokkenen.

‘Welke pesticides de regering legaliseert, doet er eigenlijk niet zo toe. Onze boeren volgen de buitenlandse markt waaraan ze leveren. Ze gaan het risico niet lopen om vele hectaren vol soja te planten als ze die daarna niet verkocht krijgen’, zegt Dannie Oliveira van SIRSAN, het landbouwsyndicaat in Pará. Toch is ze ingenomen met de nieuwe vrijgegeven producten. ‘De hagedissen die onze oogst bedreigen worden resistent, dus hebben we sterkere pesticides nodig. Anders grijpen boeren naar uiterst giftige producten die illegaal het land binnenkomen. Dat gebeurt nu al, bijvoorbeeld om motluizen te bestrijden.’

Een welkom neveneffect van de pesticides is dat ze een bondgenoot zijn in de strijd voor land. ‘De soja vernietigt niet alleen onze vegetatie, de pesticides jagen ook de inwoners weg. De rivier, het grondwater, de lucht, de aarde, alles is vergiftigd. Het bedreigt ons hele bestaan’, zegt Josenildo Munduruku in Açaizal.

Zijn dorpsgenoot Elias Munduruku is het daarmee eens. ‘Mijn buurman is bezweken onder de druk en heeft zijn land verkocht aan een boer. Ik krijg nu de pesticides over me heen. Als mijn andere buur ook verkoopt, is het met mij gedaan. Ze kwamen hier onderzoek doen, ik heb nu al pesticides in mijn bloed.’ Ook hij wordt bedreigd, maar weigert te vertrekken. ‘Als ze willen, komen ze me maar vermoorden. Ik ga nergens heen.’