Auteur Masha Gessen: ‘Aan wiens kant zal het leger staan als Trump weigert af te treden?’

Met Hoe overleef ik een autocratie schreef de Russisch-Amerikaanse auteur Masha Gessen een uiterst urgente en angstaanjagende analyse van drieënhalf jaar Donald Trump. ‘De ministers die Trump benoemt, moeten niet alleen incompetent zijn. Ze moeten hun departement willen vernietigen.’

Op 10 november 2016, daags na de verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten, deed Masha Gessen de website van The New York Review of Books crashen. Terwijl liberaalgezinde Amerikanen nog murw waren van de optater die ze net hadden gekregen, was Gessen de eerste die een vlammend pleidooi hield om alles op alles te zetten om Trumps autoritaire neigingen te counteren. In een urgent essay onder de dwingende titel ‘ Autocracy: Rules for Survival‘ (‘Autocratie: regels om het te overleven’) voorspelde Gessen in grote mate wat er de komende jaren zou gebeuren. De survivaltips van toen lezen vandaag nog altijd als in steen gebeitelde geboden: ‘Geloof de autocraat. Let niet op de kleine tekenen van normaliteit. Instituties zullen je niet redden. Wees verontwaardigd. Maak geen compromissen.’

Voor Gessen (53), die zichzelf als non-binair identificeert en de voorkeur geeft aan genderneutrale voornaamwoorden, waren de retoriek en de campagne van Trump allemaal net iets te herkenbaar. De familie Gessen migreerde in 1981 naar Amerika, op zoek naar een land waar Joden niet openlijk gediscrimineerd werden. In 1991 volgde een terugkeer naar Moskou, en als journalist ontpopte Gessen zich daar als een van de vaandeldragers van de vrije pers. Maar net die vrije pers werd door Vladimir Poetin, samen met de publieke opinie en de politieke vrijheden gaandeweg weer aan de ketting gelegd. In december 2013 moest Gessen eens te meer Rusland ontvluchten, nadat een conservatief parlementslid ermee had gedreigd om Gessens kinderen weg te nemen.

In Hoe overleef je een autocratie? Donald Trump en de vernietiging van de Amerikaanse democratie schetst Gessen op onnavolgbare wijze de absurditeiten, stommiteiten en strategieën van het trumpisme. Daarvoor moet de auteur doorgaans weinig meer doen dan beschrijven wat we bijna dagelijks op televisie zien en op Twitter lezen. En daarbij is er niet enkel kritiek voor de slaafsheid waarmee de Republikeinse Partij achter haar nieuwe heiland aanloopt. Ook de Democratische Partij en de kwaliteitsmedia krijgen geregeld een veeg uit de pan.

Masha Gessen: Een van de grootste problemen is de normalisering die zich heeft voltrokken. We behandelen Trump nu al als een normale president, terwijl zijn gedrag dat allesbehalve rechtvaardigt. Toen hij er enkele maanden na zijn aantreden in slaagde om een boodschap af te lezen van een teleprompter zonder in geraaskal te verzanden, noemde men hem plots ‘presidentieel’. Wanneer hij de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un via Twitter uitscheldt of wanneer hij hem een brief schrijft als een gefrustreerde puber, doen we alsof dat een vorm van diplomatie is. Dat is het grote gevaar van Trump: hij vervormt ons begrip van wat realiteit is.

U bent zeer hard voor de manier waarop de Amerikaanse media met Trump omgaan.

Gessen: Ik verwijt een krant als The New York Times dat ze Trumps gedrag niet benoemt als aberrant en een president onwaardig. Tegelijk snap ik de dilemma’s waarvoor zo’n krant staat. Ze heeft de plicht om duidelijk te maken hoe absurd die brief aan Kim Jong-un wel was. Maar tegelijk is het zo dat die absurditeiten reële gevolgen hebben. Die brief was dan wel geen diplomatie, maar het is wel hoe de Amerikaanse diplomatie tegenwoordig functioneert. Dat is cognitief bijna onmogelijk te verzoenen.

U benadrukte van het begin af aan dat instituties de Amerikaanse democratie niet zouden beschermen. Vanwaar dat wantrouwen?

Gessen: Omdat instituties grotendeels behoren tot de gangbare politieke cultuur. Hun rol is niet wettelijk afdwingbaar. De denkfout die velen hebben gemaakt, is dat Trump een ‘normale’ politicus is, die bereid is om zich te conformeren naar hoe zijn voorgangers zich gedroegen. Hij was geen kandidaat-president maar een kandidaat-dictator, en hij heeft daar nooit een geheim van gemaakt. Trump oefent macht uit als vertoon, als een performance, als militaire macht. Dat zag je aan de manier waarop hij zich twee weken geleden liet escorteren naar een kerk in de buurt van het Witte Huis, waarbij hij met een bijbel in de hand een groep vreedzame betogers uit elkaar liet ranselen. Dat vat perfect samen hoe hij denkt over macht: als een oefening in dominantie.

Is Donald Trump net niet enorm slecht in autoritarisme? Het Witte Huis is één grote chaos. Hij krijgt nauwelijks iets voor elkaar.

Gessen: Integendeel, die incompetentie is net het hele punt. Donald Trump is verkozen met de slogan ‘ Drain the swamp‘ (‘Leg het moeras droog’, nvdr): dat klinkt als een belofte om corruptie aan te pakken, maar eigenlijk is het een anti-overheidsslogan. Het is de belofte om de overheid te vernietigen. Die belofte bouwt voort op het zeer Amerikaanse idee dat de overheid, en eigenlijk elke vorm van regulering, een noodzakelijk kwaad is – noodzakelijk, maar wel degelijk een kwaad dat bestreden moet worden. Dat is de boodschap van het trumpisme: gelijk welke vorm van overheid is illegitiem.

U ziet die ongebreidelde incompetentie als een strategie.

Gessen:(knikt) Je merkt het aan de manier waarop Trump zijn regering heeft samengesteld. De ministers die hij benoemt, moeten niet alleen incompetent zijn. Ze moeten hun departement willen vernietigen. Betsy DeVos, zijn minister van Onderwijs, heeft in haar eigen staat Michigan het publiek onderwijs ongeveer afgeschaft. Nog interessanter is Ben Carson, de voormalige presidentskandidaat die nu minister van Huisvesting is. Hij is een neurochirurg zonder enige beleids- of managementervaring. De enige reden waarom hij een beetje voeling heeft met het thema – en dit is Donald Trumps manier van denken, niet de mijne – is het feit dat hij Afro-Amerikaans is en dat zwarten in Amerika vaker aangewezen zijn op publieke huisvesting.

Het opmerkelijke aan Carson is dat hij erin geslaagd is om als een volslagen incompetente te beginnen en dat niveau van incompetentie vast te houden. Toen hij in mei 2019 een vraag kreeg over REO’s (een veelgebruikte term in de Amerikaanse vastgoedwereld, nvdr), dacht hij dat het over Oreo-koekjes ging. Dat is een onwaarschijnlijke prestatie.

U denkt dat hij expres incompetent is gebleven?

Gessen: Een dergelijk niveau van incompetentie bereik je alleen als je opzettelijk je best doet om niets bij te leren. Die militante incompetentie is een essentieel onderdeel van Trumps autoritaire strategie, want het geeft hem de mogelijkheid om zelf alle beslissingen te nemen. Als je de overheid vernietigt, krijg je bijna automatisch de heerschappij van één man.

Krijgt Trump daarvoor niet de rekening gepresenteerd? Trumpstemmers hebben ook behoefte aan huisvesting.

Gessen: Nu gaat u ervan uit dat mensen rationeel stemmen. Daar is weinig evidentie voor.

Vindt u Trump-kiezers dom?

Gessen: Ik zeg niet dat zijn kiezers dom zijn. Ik zeg alleen dat verkiezingen een zeer slecht systeem zijn wanneer er niet langer een gevoel is van gedeelde realiteit. Mensen die voor Trump stemmen, hebben op voorhand al beslist om zijn realiteit te bewonen. En in die wereld is alles prima, is Amerika opnieuw groots, draait de economie beter dan ooit. Oké, ze ervaren dat niet echt zelf, maar ze hebben niet echt een alternatief. Ze kunnen moeilijk stemmen voor een tegenkandidaat die constant wordt weggezet als een vijand van het volk.

Het Amerikaanse systeem is in wezen binair: stem ik op mijn partij, of is mijn leven erg genoeg om voor de andere kandidaat te kiezen? Bovendien zijn mensen die angstig zijn minder geneigd om risico’s te nemen en op iemand anders te stemmen. Voor iemand als Trump, die kapitaliseert op polarisering en de ambitie heeft om als autoritaire leider te regeren, zijn angst, schaarste en armoede factoren die hem helpen.

U bent bijzonder hard voor de mensen die Trumps kabinet bevolken. U noemt hen medeplichtigen.

Gessen: Iedereen die toetreedt tot een autoritair systeem wordt medeplichtig aan de corruptie die er heerst. Dat zag je heel goed bij H.R. McMaster, Trumps eerste Nationale Veiligheidsadviseur. Toen de president ervan beschuldigd werd vertrouwelijke informatie aan de Russen gelekt te hebben, moest McMaster voor de camera’s liegen dat zijn baas geen vertrouwelijke informatie had doorgegeven. Waarop Trump een dag later zelf tweette dat hij dat wél had gedaan, omdat hij vond dat hij daar goede redenen voor had.

Is dat niet een heel gemakkelijk standpunt? Er zijn tal van fatsoenlijke experts die voor Trump zijn gaan werken om de schade te beperken. Als zij er niet zijn, laat je alle verantwoordelijkheid in de handen van psychopaten als Stephen Miller, Trumps senior adviseur.

Gessen: Maar het werkt gewoon niet! Neem nu iemand als Fiona Hill, die diende als buitenlandadviseur. Fiona is een buitengewoon integer persoon, met de vingers in de neus de beste Ruslandexpert van Washington, en iemand met wie ik zeer goed kan opschieten. Haar idee was: als het huis in brand staat, ga ik liever met een brandblusapparaat naar binnen dan gillend in het rond te lopen. Ze zag het als haar taak om Trumps idiotie te temperen, om duidelijk te maken hoe je diplomatie hoort te bedrijven. En ze is daarin totaal mislukt. Dat is geen toeval.

Mijn punt is: als je erin faalt om die brute kracht van onwetendheid tegen te houden – en dat is onvermijdelijk – word je medeverantwoordelijk. Je goede naam, je reputatie, je contacten: ze worden allemaal misbruikt door hen die je probeert te bestrijden.

Bent u verbaasd door de manier waarop de Republikeinse Partij met Trump is omgegaan?

Gessen: Het is ronduit choquerend hoe Trump erin geslaagd is de cultuur van de Republikeinse Partij te transformeren. Toen hij in december 2017 zijn belastinghervorming door het Congres kreeg, heeft hij de Republikeinse Congresleden doen knielen om hun dankbaarheid te tonen. Ben Carson ging voor in een gebed om God te danken voor Trump. Zelfs Orrin Hatch, een senator uit Utah die al veertig jaar in de nationale politiek zit, doet mee aan dat kruiperige gedrag en sprak over ‘het grootste presidentschap dat we ooit hebben gezien’. Dat is angstaanjagend, en voor iemand die de Sovjet-Unie heeft meegemaakt: uiterst herkenbaar.

Waarom doen ze dat?

Gessen: Het mechanisme is duidelijk: wie zijn zetel wil behouden, moet Trump behagen. Republikeinse volksvertegenwoordigers richten zich niet meer tot hun kiezers, maar spreken met Trump, die zich vervolgens tot hun kiezers richt. Als ze hem niet gehoorzamen, zal hij hen aanvallen en verliezen ze hun zetel in het Congres.

Is Trump een gevolg van hoe de Republikeinse Partij de voorbije decennia geëvolueerd is?

Gessen: Hij is tegelijk een voortzetting van hoe de Amerikaanse politiek altijd heeft gewerkt én een volslagen anomalie. Zonder zijn specifieke achtergrond, charisma, levensloop en grenzeloze domheid zou onze democratie nu niet in gevaar zijn. Maar tegelijk kon Trump ons alleen overkomen door processen die al lang voor hem in gang zijn gezet.

Wat zijn die oorzaken?

Gessen: De erfenis van de aanslagen van 11 september 2001. Die heeft tot een surveillancestaat geleid, waarbij steeds meer macht gecentraliseerd werd bij de president. De laatste keer dat ik het checkte, waren er 36 verschillende noodtoestanden van kracht in de VS. Dat constante gevoel van externe vijanden creëert een enorme politieke polarisering.

Een andere belangrijke oorzaak is het samengaan van geld en politiek. Dat heeft altijd bestaan, maar het is de voorbije tien jaar enorm verergerd. Barack Obama heeft tijdens zijn presidentschap de publieke partijfinanciering afgeschaft. Zowel bij de Republikeinen als bij de Democraten vinden we het normaal dat kandidaten pas aan een debat kunnen deelnemen als ze voldoende geld hebben verzameld. Trump is de ultieme consequentie van die logica. En niemand stelt die ter discussie.

Hoe is de Democratische Partij omgegaan met Trump?

Gessen: Verschrikkelijk slecht. Ze is er nog altijd niet in geslaagd om zijn basisassumpties ter discussie te stellen. Om te beginnen blijven de Democraten denken dat politiek gaat om technocratie en management, en niet over visie. Ten tweede blijven ze ervan uitgaan dat de geschiktheid van een kandidaat bepaald wordt door zijn vermogen om fondsen te werven bij grote donors. Ze zien dat de Republikeinen dat doen, en dus denken ze dat het zo hoort. Terwijl het natuurlijk niet zo werkt. De derde assumptie is dat je verkiezingen kunt voorspellen. Dat je met polls kunt berekenen hoe je een verkiezing wint. Er is nauwelijks enig bewijs dat het zo werkt.

Wat vindt u van de keuze voor Joe Biden als Democratische presidentskandidaat?

Gessen: Joe Biden is de perfecte samenvatting van alles wat er fout loopt bij de Democraten. Hij is hun kandidaat omdat hij ervaring heeft, omdat hij enkele moeilijke staten kan binnenhalen, en omdat hij goed is in fondsen werven. En omdat hij een man is, want sinds de nederlaag van Hillary Clinton zijn Democratische kiezers ervan overtuigd dat een vrouwelijke kandidaat geen kans maakt.

Was het een fout van de Democratische Partij om een afzettingsprocedure tegen Trump te starten?

Gessen: De kapitale fout is dat ze het veel te laat heeft gedaan, en veel te nauw gedefinieerd. Impeachment is een soort van proces, en dus denken Congresleden – die in groten getale rechten hebben gestudeerd – in puur legalistische termen. Daardoor krijg je uiteindelijk een impeachmentproces over… Oekraïne. (zucht) Van alles wat Trump gedaan heeft, is dat gesprek met Volodimir Zelenski (waarin hij de Oekraïense president vroeg om een onderzoek te voeren naar Joe Biden en diens zoon Hunter, nvdr) nog het minst erge. De afstand tussen hoe een president zich normaal gedraagt en Trumps conversatie met Zelenski is érg klein. Finaal heeft de Democratische Partij tijdens het proces een geschiedenis geschreven waarbij een telefoontje met de president van Oekraïne strafbaar is, maar het kennelijk wel oké is om kinderen van migranten in concentratiekampen op te sluiten.

U vindt het ook in uw boek belangrijk om die praktijken als concentratiekampen te benoemen. Waarom?

Gessen: Omdat ze voldoen aan alle definities van een concentratiekamp. Concentratiekampen – die overigens niet uitgevonden zijn door Hitler, maar door Lenin – verschillen van gevangenissen omdat ze zonder gerechtelijke basis zijn en ook niet dienen als strafmaatregel. Concentratiekampen dienen om een bepaalde groep te isoleren van de rest van de bevolking. Dat is exact wat Trump gedaan heeft: hij heeft migranten die de grens waren overgestoken, gescheiden van hun kinderen en die kinderen in kooien opgesloten.

Toen het Democratische Congreslid Alexandria Ocasio-Cortez die term gebruikte, volgde een storm van protest, ook van een deel van de linkerzijde. Vond u dat verrassend?

Gessen: Het heeft te maken met het feit dat Amerikanen bij concentratiekampen onmiddellijk aan doodskampen denken zoals Treblinka en Auschwitz. En tegelijk is het ook de klassieke fout die we maken wanneer we het over de Holocaust hebben. We praten daarover als iets wat zo erg was dat het onmogelijk gebeurd kan zijn. Terwijl de les van de geschiedenis natuurlijk is dat het ís gebeurd, en dat mensen wel degelijk tot dergelijke gruwel in staat zijn. Het enige voordeel dat de Holocaust vandaag heeft, is dat we ervan kunnen leren, en dat we de processen die ertoe geleid hebben een volgende keer kunnen herkennen.

Stel, Joe Biden vraagt u om advies: welke raad hebt u voor hem?

Gessen: Ik zou hem aanraden om in tijdstermen te denken in plaats van in termen van links, rechts en centrumkiezers. De aantrekkingskracht van Trump is dat hij zijn achterban een ingebeeld verleden aanbiedt. Hij belooft zijn kiezers dat hij hen zal terugbrengen in de tijd, naar een tijdperk waarin ze zich beter voelden. Daartegen kun je niet campagne voeren met de boodschap dat je een beter cv hebt dan Trump. De enige manier waarop je met zo’n ingebeeld verleden kunt omgaan, is een toekomstbeeld aanbieden.

Denkt u dat de gemiddelde Amerikaan daarop zit te wachten?

Gessen: Absoluut. Amerikanen hongeren echt naar een toekomstbeeld. Kijk maar naar hoeveel mensen bereid waren om Bernie Sanders te steunen als Democratische presidentskandidaat. Sanders klinkt en ziet eruit als een halvegare die bij de lokale supermarkt flyers staat uit te delen, en toch slaagde hij erin om miljoenen Amerikanen te doen dromen. (hoofschuddend) De Democraten moeten hun kiezers voorhouden dat het mogelijk is om over tien jaar wakker te worden in een land waarin we minder bang hoeven te zijn, waarin iedereen bestaanszekerheid heeft, waarin iedereen toegang heeft tot gezondheidszorg en niemand met honger naar bed hoeft. Dat zijn echt geen geschifte ideeën voor een van de rijkste landen ter wereld.

Acht u Biden daartoe in staat?

Gessen: Hij zal ideeën moeten omarmen die hij zelf veel te links vindt, en dat zie ik niet meteen gebeuren. Tegelijk acht ik hem ergens wel in staat om minstens het gesprek te voeren. Biden heeft de uitstraling van de coole oom: iemand die zo oud is als je ouders maar met wie je wel een band kunt hebben. Uncle Joe zou perfect het punt kunnen maken dat we onze stedelijke budgetten aan betere dingen kunnen uitgeven dan aan politiediensten, zonder daarbij aan geloofwaardigheid te verliezen.

Denkt u dat de protesten en rellen die zijn gevolgd op de dood van George Floyd, vorige maand, Trump in de kaart spelen?

Gessen: Ik ben enorm hoopvol over de protesten. We beleven echt een revolutionair moment. Zulke momenten zorgen voor nieuwe politieke mogelijkheden, in beide richtingen. Er is echt een goede kans om Donald Trump weg te stemmen in november.

Acht u het mogelijk dat hij de verkiezingsuitslag niet zal aanvaarden?

Gessen: Hij heeft al met zoveel woorden aangekondigd dat hij de uitslag van de volgende verkiezing niet zal aanvaarden. Zelfs in 2016, toen hij won, is hij blijven beweren dat allerlei migranten massaal illegaal hadden meegestemd. Hij verspreidt voortdurend samenzweringstheorieën over kiesfraude.

Houdt u er rekening mee dat Trump bij een nederlaag zal weigeren om op te stappen?

Gessen: Ja. Het is al in andere landen gebeurd. Hoe onwaarschijnlijk het ook mag klinken, we moeten ons de vraag stellen aan wiens kant het leger zal staan als Trump weigert af te treden.

Wat denkt u?

Gessen: Alles zal afhangen van de marge waarmee hij zou verliezen. Als hij met miljoenen stemmen verschil verliest, zal het leger hem uit het Witte Huis escorteren. Verliest hij met enkele duizenden stemmen verschil, dan komt er een politieke, constitutionele en mogelijk militaire crisis. Ik kan niet genoeg benadrukken dat we daar echt rekening mee moeten houden. Denk maar eens aan de presidentsverkiezing van 2000, toen Al Gore en George W. Bush in een nek-aan-nekrace verwikkeld waren. Toen kwam het in Florida op enkele honderden stemmen aan. Na de eerste telling won Gore, na de tweede Bush, daarna weer Gore, daarna weer Bush, en finaal heeft het Grondwettelijk Hof een beslissing genomen: ‘Bush heeft gewonnen.’ En we hebben het aanvaard.

Een soortgelijk scenario is dit keer perfect mogelijk. Als het op enkele duizenden stemmen aankomt en Trump weigert de verkiezingsuitslag te aanvaarden, kan ik me perfect voorstellen dat enkele generaals begin november zullen samenkomen in Washington en zullen beslissen om het zo te laten. Dat het beter is om geen gewapende onlusten te riskeren, en veiliger om Trump gewoon president te laten blijven. Wat maken die paar stemmen in een of andere zuidelijke staat ook uit?

Denkt u dat het trumpisme verdwijnt zodra Donald Trump geen president meer is?

Gessen: Het trumpisme als systeem zal verdwijnen zodra hij geen president meer is, maar de beweging zal blijven bestaan. Die beweging drijft op ressentiment, is gewapend en dus uiterst gevaarlijk. Er zullen problemen komen als Trump wordt weggestemd. Maar de problemen zullen groter zijn als hij aan de macht blijft.

In 2013 bent u Rusland ontvlucht door het toenemende autoritarisme. Vreest u dat u hetzelfde lot in Amerika riskeert?

Gessen: Eigenlijk niet. Ik ben welgesteld en wit, en ik woon in New York. De grote gevaren die homo- en transseksuelen buiten New York lopen hoef ik niet te vrezen: armoede, geen toegang tot gezondheidszorg, het risico op fysieke agressie. En wat mijn persoonlijke relatie met Trump betreft, koester ik geen illusies. Trump haat de LGBTQ-gemeenschap, journalisten, en eigenlijk iedereen die hem niet leuk vindt. (glimlacht) Ik denk niet dat het ooit goed komt tussen ons.