Auteur Geert Mak: ‘Het was al lang vóór Trump de vraag of Amerika, als puntje bij paaltje kwam, artikel 5 ook echt zou naleven’

Met Wisselwachter schreef Geert Mak een onmisbaar boek over de vergeten, maar fascinerende held Harry Hopkins. Zijn levensverhaal maakt duidelijk hoe bijzonder het is dat Europa na de Tweede Wereldoorlog democratisch kon blijven. Maar die strijd is nooit gestreden, zegt Mak. ‘Als Europa vandaag wil investeren in defensie om onze democratieën te verdedigen, moeten we er prioritair voor zorgen dat we ook echte democratieën blijven.’

Nee, de slogan America first is geen uitvinding van Donald Trump of zijn campagneteam. In zijn fascinerende nieuwe boek Wisselwachter merkt Geert Mak op dat dat credo tijdens de jaren dertig van de vorige eeuw al werd gebruikt door isolationisten.

Dat was een strekking waar een overgrote meerderheid van de Amerikaanse bevolking zich toen in kon vinden. Zo leert een peiling uit die tijd dat verreweg de meeste Amerikanen vonden dat hun land zich niet moest bemoeien met Europese conflicten.

Dat klinkt nu misschien bekend in de oren, maar er is een belangrijk verschil met vandaag.  Zo’n Amerikaanse interventie had, anders dan nu, eind jaren dertig wellicht weinig indruk gemaakt. Amerika had zich te pletter gelopen tegen het toen dominante Duitse leger. In de wereldranglijst stond het Amerikaanse leger toen op plaats 18. Zelfs het Belgische leger had meer slagkracht.

Toch was het datzelfde Amerikaanse leger dat een vijftal jaar later de ultieme doodsteek toediende aan het door velen onoverwinnelijk gewaande Duitsland.

Voor die onwaarschijnlijke tour de force is de toenmalige Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt door de Europeanen bedankt met pleinen, straten, standbeelden en een prominente plek in de geschiedenis.

Dat soort eerbewijzen waren er niet voor Harry Hopkins, Roosevelts vertrouwenspersoon, een gedreven welzijnswerker die aan het eind van de jaren dertig uitgroeide tot zijn onbetwiste rechterhand.

Hopkins was maaglijder, permanent ziek, maar tegelijk een onuitputtelijke bron van levensenergie.

Hopkins, zo toont Mak overtuigend aan, was voor het lot van dit continent minstens zo bepalend als Roosevelt. Zo was het onder Hopkins’ impuls dat Amerika in geen tijd transformeerde tot een militaire grootmacht die in staat was Europa te bevrijden.

‘In de Verenigde Staten is Hopkins zeker onder historici wel een bekende naam’, vertelt Mak in een kantoor van zijn uitgeverij in Amsterdam. ‘Maar in Europa kent vrijwel niemand hem.’

Hoe leerde u hem kennen?

Geert Mak: Ik was hem – voor ik me rond 2019 in zijn levensverhaal begon in te lezen – al weleens tegengekomen in de correspondentie van de beroemde oorlogscorrespondente Martha Gellhorn. Hopkins had haar midden jaren dertig de opdracht gegeven om verslag uit te brengen over de gevolgen van de New Deal, het baanbrekende economisch programma dat Amerika uit de crisis moest halen.

Dat vond ik een inspirerend idee. Ik heb de Europese figuren weleens proberen te overtuigen om hetzelfde te doen. Stuur jonge, onafhankelijke journalisten de wereld in, om te begrijpen wat de concrete gevolgen zijn van jullie beleid. Daar is weinig gevolg aan gegeven, maar goed.

Later kwam ik de naam Harry Hopkins ook een paar keer tegen in  de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog. Ik las over een voormalig maatschappelijk werker die het tot afgezant van Roosevelt had geschopt, en in die hoedanigheid rechtstreeks overleg pleegde met Winston Churchill. Hun gelijkgezindheid maakte Churchill ooit zo blij dat hij, de zwaarlijvige oude aristocraat, ’s nachts dansjes maakte van plezier.

Toen ik dat las, kon ik niet anders dan denken: wat een bijzonder man moet die Hopkins zijn geweest. Uit die fascinatie is het idee voor mijn boek geboren.

Uit uw boek blijkt dat ook Jozef Stalin Harry Hopkins hoog had zitten.

Mak: Stalin was totaal paranoïde, maar in Hopkins had hij, al van bij het eerste gesprek, vertrouwen. Ook later, tijdens belangrijke conferenties, doorbrak Stalin telkens alle protocollen als hij Hopkins zag arriveren. Hun ontmoetingen verliepen telkens allerhartelijkst.

Wat maakte hem zo geliefd bij al die verschillende wereldleiders?

Mak: Hopkins had een vlijmscherp inzicht. Tijdens onderhandelingen kon hij ingewikkelde knopen heel snel ontwarren en meteen naar de kern van de zaak gaan. Dat maakte die onderhandelingen voor alle partijen een stuk lichter. Na de zomer van 1944 was hij even uit de gratie gevallen, en moesten Roosevelt en Churchill zonder hem onderhandelen. Die gesprekken verliepen stroef, tot Hopkins er weer bijgehaald werd.

Daarnaast was hij ook een bijzonder charmante man. Hij was een graag geziene gast op cocktailparty’s, en een vat vol smeuïge verhalen. Vooral Roosevelt, die door polio verlamd was tot aan zijn middel, kon daar heel erg van genieten. Roosevelt kon door zijn handicap de wereld niet in. Zijn innige band met Hopkins was ook een manier om de wereld naar zich toe te halen.

Schrijver Geert Mak: ‘Voor Viktor Orbán en geestverwanten als Wilders is de overwinning van Trump een enorme opsteker’

Hopkins was in eerste instantie de coarchitect van de befaamde New Deal, een programma dat tijdens de crisis begin jaren dertig miljoenen Amerikanen uit de werkloosheid haalde, maar tot grote desinvesteringen in het leger leidde. Paradoxaal genoeg schrijft u dat zonder die New Deal de invasie in Normandië in 1944 ondenkbaar was geweest.

Mak: Dat lijkt inderdaad tegenstrijdig. Toen Roosevelt in 1933 president werd, ging hij meteen enorm bezuinigen op het leger. Het geld moest in de eerste plaats gaan naar grote publieke projecten, zoals scholen, autowegen, bruggen en luchthavens. Tegelijk werd zo de basis gelegd voor de oorlogseconomie. Want als er één groot publiek project is, dan is het wel een oorlog. In de eerste plaats had de New Deal ervoor gezorgd dat de Amerikanen gewend waren geraakt aan grote publieke projecten. In de tweede plaats had die New Deal gezorgd voor de infrastructuren en persoonlijke relaties die het mogelijk maakten om vanaf 1940 in een verschroeiend tempo oorlogsmaterieel te produceren.

Roosevelts New Deal: de sleutel in zijn campagnesucces

Wij zouden de New Deal vandaag een keynesiaans project noemen, naar de Britse econoom John Maynard Keynes. Maar uit uw boek valt te leren dat Roosevelt allerminst fan was van Keynes.

Mak: Roosevelt en Keynes hebben elkaar één keer ontmoet. Dat gesprek duurde een uurtje. Achteraf vertelde Keynes dat Roosevelt geen klap verstand had van economie. Omgekeerd vond Roosevelt  Keynes een academische droogprater. Roosevelt was ook helemaal niet overtuigd van het idee dat je als overheid net tijdens een recessie zwaar moet investeren. Op dat vlak is hij lang conservatief gebleven. Ten gronde is hij pas bij het begin van de oorlog keynesiaans gaan denken. Met alle gevolgen van dien. Voor de doorsnee-Amerikaan, en zeker de zwarte Amerikaan, ging de levensstandaard tijdens die oorlog enorm stijgen. Maar het heeft Roosevelt grote moeite gekost om dat principe te erkennen. Hopkins had dat al veel eerder begrepen.

Hopkins was ook nogal keynesiaans van karakter.

Mak: (lacht) Hij kon heel goed geld uitgeven, ja. Toen hij in het begin van zijn carrière aan het hoofd stond van een organisatie voor sociale hulpverlening, liep dat zaakje als een trein. Maar na enkele jaren werden wel enorme tekorten opgetekend. Ook in zijn privéleven liet hij het geld graag rollen. Net als zijn vader gokte hij heel graag op de paardenraces. Rijkdom interesseerde hem voor geen meter.

Het kostte Roosevelt ook duidelijk veel moeite om los te komen uit het Amerikaanse isolationisme.

Mak: Minstens tot 1938 was Roosevelt een isolationist. Zijn houding begon onder meer te kantelen na een bezoek van Charles Lindbergh (Amerikaans luchtvaartpionier, nvdr) aan nazi-Duitsland. Hij ging daar in het gezelschap van Hermann Göring onder meer een vliegtuigfabriek bezoeken. Lindbergh was heel erg pro-Duits, maar wel patriottistisch genoeg om aan zijn eigen regering te vertellen hoe geavanceerd de Duitse oorlogsindustrie wel was.

Daar kwam nog bij dat Roosevelt Duitsland vrij goed kende. Hij was er in zijn jeugdjaren verschillende keren geweest en verstond de taal. Roosevelt had Mein Kampf in het Duits gelezen, niet de gekuiste Engelse vertaling. Dat deed hem begrijpen hoe agressief Hitlers ideeën wel waren. Het was de combinatie van  agressiviteit én hypermoderniteit die Roosevelt de schrik om het hart deed slaan. Duitsland, zo begon hij te denken,  vormde mogelijk ook een grote bedreiging voor de Verenigde Staten.

De doorsnee-Amerikaan vond toen nog dat Amerika zich niet met een Europees conflict mocht inlaten.

Mak: Roosevelt besefte dat ook. Hij wist dat hij rechtstreekse militaire steun aan de geallieerden op dat moment nooit door het Congres zou krijgen. Dat was een pijnlijke, maar realistische politieke afweging. 

De stemming zou pas keren na de Japanse verrassingsaanval op Pearl Harbour, eind 1941.

Mak: Ja, al was het ook na die aanval nog niet de bedoeling om oorlog te gaan voeren in Europa. Dat plan kreeg pas vorm toen Hitler één week later de oorlog verklaarde aan Amerika. Dat was Hitlers grootste stommiteit, een stommiteit waar wij Europeanen onze vrijheid nog altijd aan te danken hebben. Had Hitler dat niet gedaan, dan waren de Amerikanen vol voor de oorlog met Japan gegaan, en hadden ze zich waarschijnlijk niet met Europa ingelaten. Zonder die oorlogsverklaring, dat wist ook Roosevelt, had hij het Congres niet zover gekregen om een oorlog in Europa te beginnen.

De houding van de huidige Amerikaanse president Trump is met andere woorden allesbehalve nieuw.

Mak: Trump keert inderdaad terug naar een traditionele Amerikaanse politieke lijn. Dat valt duidelijk goed bij veel Amerikanen. Alleen is die lijn wel ontwikkeld aan het eind van de 18e eeuw. In zijn laatste toespraak stelde George Washington dat Amerika geen belang had in welk buitenlands conflict ook. Het land lag immers veilig tussen twee oceanen in.

Daar ligt het nog altijd.

Mak: Ja, maar de wereld is sindsdien natuurlijk drastisch veranderd. Oceanen bieden al lang niet meer de veiligheid die ze ooit boden. Dat was eigenlijk al in de jaren dertig zo, met de opkomst van de luchtvaart. Roosevelt besefte als weinig anderen dat de veiligheid van de oceaan daardoor sterk zou afnemen. Daarbovenop kwam ook het trauma van Pearl Harbour.  Opeens en tot verrassing van velen bleek Japan met zijn vliegdekschepen heel snel heel ver te kunnen raken. 

Het verklaart ongetwijfeld mee waarom Amerika in 1949 een stichtend lid was van de NAVO. Of Amerika bij de club zal blijven, is vandaag maar de vraag. Trump lijkt alvast weinig belang te hechten aan de belangrijkste afspraak: een aanval op één lid is een aanval op alle anderen.

Mak: Dat artikel vijf is natuurlijk een prachtig voornemen. Alleen was het al lang vóór Trump de vraag of Amerika dat artikel, als puntje bij paaltje kwam, ook echt zou naleven. In de biografie van de Nederlandse politicus Hans van Mierlo komt een notitie voor, uit 1968,  waarin hij een gesprek beschrijft met Henry Kissinger (gewezen Amerikaanse buitenlandminister, nvdr). Kissinger vertelde Van Mierlo dat een kernoorlog makkelijk 80 miljoen Amerikaanse levens zou kosten. Die levens, zei Kissinger, zullen ze echt niet op het spel zetten voor een klein incident ergens ver weg in Europa. Dat is, vrees ik, de harde realiteit achter dat mooie artikel 5. 

Vandaag breekt Trump, op een harde, groffe en zelfs gevaarlijke manier met een structuur waar alle partijen hun voordeel mee hebben gedaan, maar die ten gronde al veel langer aan het wringen was. Het klopt niet dat het rijke westen van Europa voor zijn defensie helemaal afhankelijk is van de Amerikanen. Dat de Amerikanen daar genoeg van hebben, is begrijpelijk. Vergeet ook niet dat er voor hen ook nog andere strategische belangen spelen. In 2004 vonden de meeste Amerikanen dat hun grootste strategische belang in Europa lag. Tien jaar later was dat verschoven naar de Pacific. Mijn hart bloedt als ik het zeg, maar voor de doorsnee-Amerikaan is Oekraïne een marginale kwestie. Voor hen is het een uithoek van de wereld.

Het NAVO-lidmaatschap levert de VS ook veel op. Om één voorbeeld te noemen: de Europese NAVO-lidstaten zijn de belangrijkste klant van de Amerikaanse wapenindustrie.

Mak: De Amerikanen hebben ontzettend veel profijt gehad van die deal. Vanwege de wapenleveringen, maar zeker ook omdat de andere lidstaten altijd een fantastische applausmachine waren, die het buitenlandse beleid van Amerika altijd kritiekloos hebben gevolgd. Ook daar zie je nu een einde aan komen. Europa zal een eigen buitenlands beleid moeten bepalen. Dat is een nieuw gegeven. Dat zie je bijvoorbeeld ook aan de aanstelling van de Europese buitenlandverantwoordelijke, de hoge vertegenwoordiger van de EU voor buitenlandse zaken. In 2009 viel de keuze op Catherine Ashton, om de eenvoudige reden dat ze zo’n grijze muis was dat niemand er ruzie over zou krijgen. Om dezelfde reden mocht Herman Van Rompuy de Europese Raad gaan leiden. Goed, hij is een voortreffelijke Europese leider gebleken, maar dat was zeker niet de bedoeling. (lacht)

Bij het bepalen van een Europees buitenlands beleid zou het nuttig zijn om te weten wat Trump precies wil bereiken. Dat is voorlopig niet helemaal duidelijk.

Mak: Om te beginnen moet je begrijpen dat Trump en de zijnen vanuit een heel ander kader opereren. Ze denken in winnaars en verliezers, en hanteren daarbij maffia-achtige methodes. Hoe de Oekraïense president Volodymyr Zelensky is behandeld, was er een misselijkmakend voorbeeld van. Voor zover daar iets van een dieper idee achter zit, denk ik dat het gaat over isolationisme, gekoppeld aan expansionisme.

Concreet vermoed ik dat Trump zich wil focussen op de bestaande VS, met Groenland en Canada erbij voor de grondstoffen, en Mexico voor de goedkope arbeidskrachten. Ik weet dat Poetin iets soortgelijks voor ogen staat, zij het met een meer ideologische inslag. Hij wil in eerste instantie het herstel van het oude Sovjetrijk. Ongetwijfeld is hij ook geïnteresseerd in Groenland en het poolgebied. Maar het lijkt erop dat hij bereid is om daarover met Trump een deal te sluiten. ‘Laat jij mij doen in Europa, en ik laat je je gang gaan in Groenland.’ Voor West-Europa zou dat een zorgwekkend scenario zijn, voor de Baltische staten, Georgië en Oekraïne een ramp.

Hoe ernstig is Trumps claim op Groenland? ‘We gaan hier het best niet te licht over’

De Europese leiders lijken zich ondertussen van het gevaar bewust. Kunnen ze leren van Hopkins en Roosevelt, en de verbluffende snelheid waarmee ze van de militaire dwerg Amerika een militaire supermacht hebben gemaakt? 

Mak: Hopkins had het voordeel dat hij, dankzij de New Deal, heel snel strakke organisaties kon opzetten. Bovendien had hij met enkel een president boven zich een bijzonder eenvoudig sturingssysteem. De Europese Unie is complex,  en niet ontworpen voor dit soort projecten. De Unie is opgericht als een vredesproject, waarna het een economisch project werd. Maar de Unie kan vandaag niet anders dan zich snel aan de nieuwe situatie aan te passen. Daarvoor moet om te beginnen het vetorecht verdwijnen.

Ik zie vandaag ook het begin van een soort coalition of the willing ontstaan, een soort kernunie die het begin is van een defensie-unie. Ik juich die sense of urgency toe, maar zie ook nog een ander, niet minder groot gevaar. Als we veel geld en energie willen steken in defensie om onze democratieën te verdedigen, moeten we er prioritair voor zorgen dat het ook echte democratieën blijven. Ook daarvoor kunnen we te rade bij Roosevelt. Zijn New Deal en zijn steun aan de geallieerden waren in de kern een antwoord op antidemocratische krachten. Vandaag komen die krachten niet alleen uit Amerika of Rusland.

In mijn eigen land wordt er geregeerd met de PVV en de Boerenpartij, twee partijen die ronduit antidemocratisch zijn. Als regeringspartijen voortdurend spreken over een ‘nepparlement’ en het gezag van rechterlijke uitspraken betwisten, ondermijnen ze de fundamenten van de democratie. Als die partijen ook nog eens blijk geven van incompetentie, voedt dat het wantrouwen nog verder. De grote verantwoordelijkheid ligt hier bij de democratische partijen die met die incompetente en antidemocratische partijen blijven regeren en ze zo ondersteunen. Zeker in deze tijden van mondiale crisis is dat bijzonder gevaarlijk. 

Ook Roosevelt en Hopkins hebben de strijd tegen het fascisme niet tot op het bot gevoerd. Hun houding tegenover Joodse vluchtelingen was bepaald niet moedig.

Mak: Dat is juist. Amerika wist, eigenlijk al vanaf september ’41, wat er aan de hand was. Eén keer is er een gezamenlijke verklaring van de Britten en Amerikanen gekomen, opgesteld door Hopkins. Maar verder hebben ze  er nooit iets aan gedaan. Erger nog: duizenden en duizenden Joodse vluchtelingen is de toegang tot Amerika geweigerd. Ze zijn teruggestuurd naar de hel. Dat was de directe verantwoordelijkheid van één figuur, Samuel Breckinridge Long, het hoofd van de  immigratieafdeling en duidelijk een antisemiet. Otto Frank, de vader van Anne, heeft tot eind 1941 nog vruchteloos geprobeerd om van Amerika een visum te krijgen. Zonder die obstructie van Long was dat gelukt. Over Long regende het klachten, maar Roosevelt bleef hem de hand boven het hoofd houden.

Waarom? 

Mak: Roosevelt was bang voor de reactie van katholieke kiezers. En het interesseerde hem ook niet echt. Roosevelt was zeker geen antisemiet, maar hij heeft de man – ook wel de Amerikaanse Eichmann genoemd – eindeloos z’n gang laten gaan. Toen hij Long begon door te krijgen, heeft hij hem uiteindelijk wel ontslagen. Allicht zal daarbij ook hebben meegespeeld dat het Joodse kiezerspubliek van New York bij de verkiezingen in ’44 zich tegen hem begon te keren. Ter verdediging werd in het Witte Huis altijd het argument ingeroepen dat ‘de oorlog stoppen’ de manier was om dit probleem op te lossen. Maar op het ogenblik dat de oorlog was gestopt, leefde het overgrote deel van de Europese Joden niet meer. Het Witte Huis maakte in die tijd deel uit van het grote zwijgen over de Holocaust.

Ook dat is toch weer erg actueel. Wat Israël in Gaza doet, zit – en ik ben erg voorzichtig met dat woord – echt wel op de rand van genocide. Als dat woord al niet van toepassing is. Toch heerst, ook in Europa, weer dat grote zwijgen. En zwijgen wordt op een bepaald moment medeplichtigheid.

Schrijfbroeders Geert Mak en Benno Barnard: ‘Natuurlijk is wokisme niet de grote bedreiging’